A , AA , AAA : litery rzeczownika pokazujące, jak wiarygodna jest dana akcja, obligacja lub spółka. Obligacje te mają rating AAA.
KOMENTARZ: Ocena AAA przyznawana jest przez agencję Standard & Poor's lub przez Moodyprime;'s i wskazuje na bardzo wysoki poziom wiarygodności obligacji korporacyjnych lub komunalnych w USA

AMARNA : Współczesna arabska nazwa el-Amarna lub Tell el-Amarna oznacza miejsce, w którym znajdowała się stolica Akhetaten założona przez Echnatona w środkowym Egipcie w jego roku 5 (1348 p.n.e.). Echnaton twierdził, że na nową stolicę wybrał dziewicze miejsce, z dala od nietolerancji religijnej Teb i gdzie mógł swobodnie wyznawać Atona. Miejsce to składa się z pozostałości pałaców królewskich, willi, świątyń, mieszkań prywatnych i wioski robotniczej, a granice oznaczono serią stel. W pracowni rzeźbiarza Tutmozisa powstało słynne popiersie Nefertiti, obecnie znajdujące się w Muzeum Egipskim w Berlinie. W pobliskich skałach wykuto grobowce dla urzędników, a dla króla zbudowano grobowiec królewski. Sceny na ścianach nie są w pełni zachowane, ale jedna przedstawia śmierć księżniczki Meketaten, choć okoliczności jej śmierci są niejasne. Miasto zostało opuszczone przez Tutanchamona i wykorzystane jako materiał budowlany przez późniejszych władców, zwłaszcza Ramzesa II. Miejsce to zostało po raz pierwszy odkopane przez Flindersa Petrie w latach 1891-1892, a następnie podczas niemieckiej ekspedycji w latach 1907 i 1911-1914. Groby zostały skopiowane przez wyprawę Funduszu Eksploracji Egiptu w latach 1901-1907. W latach 1921-1936 dalsze prace wykopaliskowe prowadziła organizacja brytyjska, przemianowana na Egypt Exploration Society, a prace wznowiono pod kierunkiem jego patronatu w 1977 r.

akrecja : proces dodawania odsetek do funduszu w pewnym okresie czasu

Accounting Standards Board : komisja powołana przez brytyjskie instytucje księgowe w celu monitorowania metod stosowanych w rachunkowości.

agregacja rachunków : usługa dla klientów bankowości internetowej, umożliwiająca grupowanie różnych rachunków, w tym rachunków kart kredytowych

adres ugody: adres używany do otrzymywania wiadomości, ale nie będący prawdziwym adresem firmy

akceptor: osoba, która akceptuje weksel poprzez jego podpisanie, zobowiązując się w ten sposób do jego zapłaty w określonym terminie dostęp /??kses/ rzeczownik mieć dostęp do czegoś sposób na uzyskanie lub dotarcie do czegoś Ma dostęp do dużej ilości przedsięwzięć kapitał. czasownik wywołujący dane przechowywane na komputerze Uzyskała dostęp do pliku adresowego na komputerze.

akceptowalny: łatwo akceptowalny

akceptacja: 1. czynność podpisania weksla na znak wyrażenia zgody na jego zapłatę przedstawienia weksla do akceptacji przedstawienia weksla do zapłaty przez osobę, która go przyjęła 2. przyjęcie oferty akt wyrażenia zgody na oferta złożenia oferty warunkowe przyjęcie oferty pod warunkiem, że wydarzy się coś szczególnego lub zastosowanie będą określone warunki posiadamy ich list akceptacyjny otrzymaliśmy od nich list akceptujący ofertę 3. rachunek, który został zaakceptowany 4. akt przyjęcia oferty nowych akcji, o którą się ubiegałeś

akceptacyjny,kredyt : umowa kredytowa z banku, w ramach której bank przyjmuje weksle wystawione na bank przez dłużnika: bank następnie dyskontuje weksle i jest odpowiedzialny za ich spłatę w terminie zapadalności. Dłużnik jest winien bankowi rachunki, które są jednak objęte akredytywami.

absolutny : całkowity lub całkowity absolutny monopol : sytuacja, gdy tylko jeden producent produkuje lub tylko jeden dostawca coś dostarcza. Firma posiada absolutny monopol na import francuskiego wina. Absolutny monopol dostawcy na produkt oznaczał, że klienci musieli zaakceptować jej warunki.

absolutny, tytuł: forma własności gruntu, w której prawo właściciela jest gwarantowane poprzez wpis do rejestru gruntów (UWAGA: istnieje także tytuł bezwzględny do gruntu dzierżawionego, dający właścicielowi gwarantowaną ważny leasing.)

absorbować : przyjąć małą rzecz tak, aby stanowiła część większej. koszty ogólne pochłonęły wszystkie nasze zyski wszystkie nasze zyski zostały przeznaczone na pokrycie kosztów ogólnych pokrycie straty spółki zależnej włączenie straty spółki zależnej do rachunku zysków i strat rachunki grupowe firma, która została wchłonięta przez konkurenta mała firma, która stała się częścią większej

absorpcja : proces przekształcania mniejszej firmy w większą, tak że mniejsza firma już nie działa istnieje

A1 : statek czyli A1 w Lloyd's statek będący w najlepszym możliwym stanie według Lloyd's Register

ABYDOS Grecka nazwa świętego miasta Abdju w Górnym Egipcie i miejsca pochówku Ozyrysa, boga umarłych, położonego na południe od współczesnego Sohag. W miejscu znanym obecnie jako Umm el-Qaab pochowano tam królów z dynastii 0, 1 i 2 dynastii. Lokalnego boga Kentiamentiu utożsamiano z Ozyrysem, o którym wierzono ,że jest tam pochowany. W Państwie Środka wraz ze wzrostem kultu Ozyrysa miejsce to stało się miejscem pielgrzymek i pożądanym miejscem do pochówku. W Nowym Królestwie świątynie wznieśli Sety I i Ramzes II, a także grobowiec Ozyrysa, Ozyreion. Obszar ten został odkopany przez francuskich archeologów Auguste′a Mariette w latach pięćdziesiątych XIX wieku i Émile Amélineau w latach 1894-1998. Egypt Exploration Fund działał tu pod kierunkiem Flindersa Petriego, a później innych archeologów w latach 1899-1904, 1909-1914 i 1925-1930, a także sponsorował kopiowanie świątyni Sety I od 1928 r. W 1907 r. działał inny brytyjski archeolog, John Garstang prowadził przez amerykańską ekspedycję z Yale University i University of Pennsylvania od 1967 r., niemieccy archeolodzy na cmentarzu archaicznym od 1977 r., a amerykański zespół z Uniwersytetu Michigan na cmentarzu Old Kingdom od 1995 r.

ACHAEMENES (fl. ok. 484-459 p.n.e.). Perski satrapa Egiptu. Syn Dariusza I, króla Persji, i Atossy, córki Cyrusa Wielkiego. Został mianowany na urząd w 484 rpne po buncie w Egipcie i rządził aż do śmierci w 459 rpne podczas kolejnego buntu przeciwko rządom perskim pod wodzą Inarosa.

ACHILLAS (fl. 48-49 p.n.e.). Dowódca wojskowy Ptolemeusza XIII. Wspierał króla i jego ministra Potynusa w odsunięciu od władzy Kleopatry VII. Achillas nadzorował morderstwo Gnejusza Pompejusza i oblegał Cezara w Aleksandrii. Został zamordowany w 48 roku p.n.e. w walce o władzę ze zwolennikami Arsinoe IV.

ADAIMA. Współczesna nazwa miejsca na zachodnim brzegu Nilu, na południe od Esny w Górnym Egipcie. Zawiera pozostałości osady i cmentarzy z okresu Nagada I okresu predynastycznego do okresu wczesnodynastycznego. Adaima została po raz pierwszy odkopana na zlecenie Muzeum Brooklyńskiego w latach 1906-1908. Stanowisko badał zespół Instytutu Francuskiego w 1973 r., a od 1989 r. ekspedycja francuska.

AHA (panował ok. 3080 p.n.e.) Drugi król dynastii 1. Następca Narmera, co potwierdza pieczęć dynastyczna. Wydaje się, że został pochowany w Abydos, a w Sakkarze znane są grobowce urzędników jego panowania. Aha prawdopodobnie nie należy utożsamiać z Menesem. Jego następcą został Djet, który był prawdopodobnie jego synem, a którego matką była Khenethap.

AHAHIYAWA Ważna potęga, której królestwo graniczyło z Morzem Śródziemnym. O kraju i jego władcy wspominają źródła hetyckie. Obecnie powszechnie uważa się, że termin ten odpowiada Achaja, kraj Greków mykeńskich. Podstawa posągu Amenhotep III wymienia nazwy różnych miast w Grecji. W Egipcie odkryto znaczną ilość ceramiki mykeńskiej koniec 18 dynastii iw 19 dynastii. Były tam przedmioty egipskie występuje w Grecji kontynentalnej, więc wiadomo, że oba kraje je mają kontaktowaliśmy się, choć niekoniecznie bezpośrednio.

AHHOTEP (fl. 1570-1540 p.n.e.) Siostra i królowa prawdopodobnie Seqenenre Tao z 17. dynastii, a tym samym córka Senakhtenre i Tetisheri. Była matką Ahmose I, założyciela 18. dynastii, i jego siostry-żony Ahmose-Nefertari. Ahhotep najwyraźniej pełnił funkcję regentki swego syna od chwili jego wstąpienia na tron i wywierał wielki wpływ podczas jego panowania. Druga królowa, Ahhotep, znana jest z pochówku w Tebach i prawdopodobnie można ją zidentyfikować jako królową Kamose lub Seqenenre Tao. Pozłacana trumna z tego pochówku i biżuteria znajdują się obecnie w Muzeum Egipskim w Kairze.

AHMOSE (fl. 1560-1500 p.n.e.) Oficer wojskowy. Syn Baby, żołnierza króla Sekenenre Tao, i jego żony Ebany, od której imienia jej syn jest powszechnie znany jako Ahmose, syn Ebany. Był właścicielem grobowca w Elkabie, w którym znajduje się główna inskrypcja autobiograficzna opisująca jego wyczyny w wojnach z Hyksosami. Ahmose był obecny podczas oblężenia Awaris, a później brał udział w kampaniach w Palestynie, Syrii i Nubii pod dowództwem Ahmose I, Amenhotepa I i Totmesa I.

AHMOZ Imiona kilku książąt i księżniczek z 17. dynastii i wczesnej 18. dynastii. Ich odrębna tożsamość jest myląca, ponieważ wydaje się, że Ahmose było używane zarówno jako odrębne imię, jak i jako część bardziej złożonego imienia, jak Ahmose-Meritamun, córka Ahmose Ja i żona Amenhotepa I. Wydaje się, że najwybitniejszym księciem był Ahmose-Sipair.

ABDI-ASHIRTA (fl. 1350 p.n.e.). Władca Amurru. Był wasalem Egipcjan w Syrii. Jego kariera znana jest z listów z Amarny. Abdi-Ashirta rozpoczął kampanię podboju przeciwko swoim sąsiadom z pomocą Habiru. Abdi-Ashirta argumentował, że jego działania leżą w najlepszym interesie Cygana i protestował przeciwko jego lojalności wobec faraona. Później został aresztowany przez władze egipskie i prawdopodobnie stracony. Jego następcą został jego syn Aziru.

ABRAHAM (fl. 590-620). Opat klasztoru św. Fiobammona w Deir el-Bahri i biskup Armant. Syn Sabinusa i Rebeki. Założył klasztor na ruinach świątyni grobowej królowej Hatszepsut, aby zastąpić wcześniejszy klasztor św. Phoibammon na pobliskiej zachodniej pustyni, który popadł w ruinę. Abraham jest znany przede wszystkim z wielu ostraków, niektóre własnoręcznie wykonanych, oraz z papirusów w języku greckim i koptyjskim, które zostały odkopane przez Henriego Edouarda Naville'a na terenie klasztoru. Zachował się zarówno jego testament spisany w języku greckim, jak i jego portret.

ABU MINA. Miejsce pielgrzymek Amajor i miasto na skraju zachodniej Delty na południowy zachód od Aleksandrii, zbudowane na miejscu rzekomego pochówku chrześcijańskiego męczennika św. Menasa. Rozpoczęto ją w IV wieku i składała się z szeregu kościołów i budynków, w tym Wielkiej Bazyliki, największego kościoła w Egipcie. Abu Mina zostało zniszczone przez perskich najeźdźców około 619 r., ale zostało częściowo odbudowane i okupowane aż do XI wieku. Pierwotnie został oczyszczony w latach 1905-1907, a ostatnio od 1961 r. był wydobywany przez niemiecką ekspedycję. Miejsce to jest źródłem wielu kościołów św. Menas , gliniane naczynia zawierające wodę święconą.

ABU ROASH. Współczesna nazwa miejsca, w którym znajduje się zespół grobowy Dżedefre z IV dynastii, który obejmuje pozostałości jego piramidy i związanych z nią świątyń, a także główny cmentarz z okresu wczesnodynastycznego i piramidę z III dynastii. Miejsce to zostało odkopane przez Wyprawy francuskie od 1901 r., zwłaszcza pod dowództwem Fernanda Bissona de la Roque w latach 1922-1924 i Pierre'a Monteta w 1937 r.; wyprawa holenderska w latach 1957-1959; oraz wspólny zespół francusko-szwajcarski od 1995 roku.

ABU SIMBEL Współczesna nazwa miejsca w Nubii, gdzie Ramzes II wzniósł dwie świątynie. Większa świątynia, z czterema kolosalnymi posągami króla na fasadzie, jest poświęcona Amonowi-Re, Re-Harakhty, Ptahowi i Ramzesowi II i jest ustawiona tak, aby promienie wschodzącego słońca dwukrotnie oświetlały kultowe posągi we wnętrzu sanktuarium rok. Mniejsza świątynia, z posągami króla i jego królowej Nefertari z dziećmi na przedniej ścianie, poświęcona jest bogini Hathor. Miejsce to zostało ponownie odkryte przez szwajcarskiego odkrywcę Johanna Ludwiga Burckhardta w 1813 r., a do głównej świątyni wszedł w 1817 r. Giovanni Battista Belzoni, który usunął część rzeźb znajdujących się obecnie w British Museum. Świątynie rozebrano i przeniesiono w wyższe miejsce w pobliżu w latach 1964-1968, kiedy obszar ten został zalany w wyniku budowy nowej Wysokiej Tamy w Asuanie.

ABUSIR. Współczesna nazwa obszaru pomiędzy Gizą a Sakkarą, który był miejscem pochówku królów i dworzan V dynastii, a także miejscem świątyń poświęconych bogu słońca Re. Odkryto tu cztery piramidy wraz ze świątyniami. Obszar ten został zbadany przez ekspedycję niemiecką pod dowództwem Friedricha von Bissinga, a następnie Ludwiga Borchardta w latach 1898-1913, następnie ekspedycję szwajcarską w latach 1954-1957, a od lat 60. XX wieku prowadziła tu prace ekspedycyjne czeska.

ATENY Chrześcijańska wspólnota Aten została założona przez apostoła Pawła (Dzieje Apostolskie 17:15-34) w czasie, gdy po zniszczeniu pod rządami Sulli (86 p.n.e.) Ateny weszły w fazę odbudowy i odrodzenia . Spokrewniony z Rzymem - civitas libera et foederata - rozwinął się za czasów Hadriana i wzbogacił się w II w. z nowymi budynkami użyteczności publicznej i willami. Utrzymywał tę świetność aż do roku 267, kiedy to został zniszczony przez Herulów . Miasto w klasycznym kształcie, wyraźnie zachowało swą tendencję do starego stylu życia. Sercem życia towarzyskiego była Agora. Pod rządami Hadriana i Marka Aureliusza ateńskie szkoły filozoficzne rozwinęły się i przekształciły w instytucje państwowe. W Atenach chrześcijaństwo zyskało zwolenników zarówno z klas wyższych, jak i niższych. Według tradycji pierwszym biskupem był Dionizjusz Areopagita. W II w. wspólnota chrześcijańska była bardzo silna, wydając apologetów, takich jak Kwadratus, Arystydes i Atenagoras, oraz ludzi działających w innych wspólnotach chrześcijańskich, takich jak papieże Anaklet (syn filozofa Antiocha) i (prawdopodobnie) Hyginus, Klement Aleksandria, a później być może papież Sykstus II. Była to także jedna ze wspólnot chrześcijańskich prześladowanych za Marka Aureliusza . Za ok. 170 Kościołowi ateńskiemu groziło rozwiązanie w wyniku męczeństwa swego biskupa Publiusza, lecz odrodził się pod rządami jego następcy Quadratusa . Przed połową II w. Gregorij Taumaturgus studiował w Atenach, gdzie Orygenes napisał tam niektóre swoje dzieła . Orygenes wychwalał Kościół ateński za stanowczość wiary i pokój, jaki w nim panował. Po zniszczeniu Aten przez Herulów powierzchnia mieszkalna zmniejszyła się o 90 procent. Stara Agora pozostała niezamieszkana aż do końca IV w., ale miasto w dalszym ciągu oferowało nauczanie za pośrednictwem swoich szkół, przyciągając młodych mężczyzn, takich jak Julian, Bazyle Wielki i Grzegorz z Nazjanzu . Jednakże w 398 r. Synezjusz z Cyreny był zawiedziony zarówno jakością ateńskich nauczycieli, jak i ich wykształceniem, zarówno w mieście, jak i w okolicy . Ponowna działalność budowlana, rozpoczęta w połowie IV w. i kontynuowany przez cały V w., pod rządami Hadriana przywrócił Atenom ich rozmiary. To dzieło rekonstrukcji zostało wsparte przychylnością Herkuliusza, eparchy Illyricum. Działające wszędzie szkoły filozoficzne reprezentowali także nauczyciele chrześcijańscy, jak Prohaeresius (2. poł. IV w.). Zachowali jednak swój przeważnie pogański kult jako część starej tradycji religijnej, co widać w słynnej akademii neoplatońskiej, na której czele stał Proklos (zm. 485). Ostatni filozofowie pogańscy, izolowani nostalgicznie otoczeni popularnym chrześcijaństwem, zostali wypędzeni przez Justyniana w 529 r. . Wydaje się, że szkoły filozoficzne skupiały się na agorze i jej okolicach oraz na Akropolu. Wśród starożytnych kultów tajemnice eleuzyjskie zniknęły po tym, jak Alaryk zniszczył świątynię Eleuzysa w 396 r. W Atenach procesje panatenajskie na Akropolu są poświadczone aż do V w. Partenon przestał być świątynią pogańską, gdy usunięto jego chryzelepantynowy posąg Ateny i przewieziono do Konstantynopola (przed 485 r.). W IV w. Kult chrześcijański miał w mieście własne kościoły ("Dwie drogi ukazały się nam: jedna główna i bardziej zaszczytna, druga drugorzędna i mniej wartościowa; pierwsza prowadzi do naszego świętego budynkach i lekarzom, którzy w nich nauczają, drugi tym, którzy kształcili się na zewnątrz"), ale prawdopodobnie znajdowali się na przedmieściach. Wydaje się, że chrześcijaństwo zadomowiło się w centrum miasta na początku V w. wraz z wzniesieniem budynku o czterech kopułach wewnątrz Biblioteki Hadriana. Chociaż jest to kwestionowane, budynek ten wydaje się być kościołem katedralnym zbudowanym przy wsparciu cesarzowej Eudoksji z Aten. Bazylika zidentyfikowana na terenie agory rzymskiej jest z pewnością wczesnochrześcijańska , choć jej dokładna data nie jest znana. Pod koniec V w., ale być może później, świątynię Asklepiosa, używaną jeszcze na krótko przed 485 rokiem, zamieniono na kościół . Nie znamy dokładnej daty przekształcenia Partenonu w kościół: była to prawdopodobnie połowa VI w. i ponownie wykorzystano wszystkie przybudówki budowli: chór i ołtarz ustawiono na miejscu ołtarza Asklepiosa, nawę w sama świątynia; miejscem inkubacji stała się nawa N; święte źródło zostało oddane do użytku przez kościół . Erechteum musiało zostać przebudowane pod koniec VI lub VII w.; Hefajisteion (Theseion), u podnóża Akropolu naprzeciw Agory, w VII w. . Poza murami miejskimi Hadriana bazylika Ilissus, poświęcona męczennikowi korynckiemu Leonidasowi, została zbudowana prawdopodobnie po zniszczeniu kościoła pod tą nazwą w Koryncie (550-551) (Pallas; informacje o innych zabytkach wczesnochrześcijańskich: Travlos, Ateny, 356-378). W latach największego upadku życie miasta toczyło się w obrębie istniejących murów, odrestaurowanych za czasów Justyniana . Mimo to miasto zachowało swój blask. Odwiedzał je w latach 662-663 cesarz Konstans II, który nadał mu dochody. W VII w. wydaje się, że nadal był ośrodkiem kulturalnym . Politycznie Ateny należały do prowincji Achaja, dopóki nie podzielono jej na dwa obszary; kościelnie zależało to od metropolity korynckiego. W VIII w. Ateny awansowały na metropolię.

ATHLETA CHRISTI Porównanie chrześcijanina ze sportowcem i życia chrześcijańskiego z bitwą pojawia się często w Piśmie Świętym, pod wpływem etyki filozoficznej . Męczennicy są sportowcami Chrystusa w pełnym tego słowa znaczeniu, także dlatego, że są autentycznymi męczennikami, zwłaszcza za takich uważano tych, którzy zginęli w amfiteatrze lub w cyrku. Zwłaszcza Kościół bizantyjski w swoich homiliach (Jan Chryzostom, Kapadokowie, Severus z Antiochii, Jan z Damaszku), w Pasji (czytanych podczas liturgii) i w synaksariach przywołuje metaforę męczennika -sportowiec i widzi w świętach męczenników nowe chrześcijańskie "okulary". Augustyn podąża tą samą linią w swoim przepowiadaniu ku czci św. Perpetua i Felicyta, zastępując okulary pogańskie spectacula christiana (patrz Okulary). Okrągłe bazyliki rzymskie mogą odzwierciedlać metaforę atlety Christi, dlatego Ojcowie bardzo często opisywali kościół męczennika jako stadion. Począwszy od pokoju Konstantyna, metafora agonistyczna została rozciągnięta także na ascetów, dziewice i biskupów.

ATTICUS (zm. 425) Patriarcha Konstantynopola od początku marca 406 r. do 10 października 425 r. Przywrócił stosunki z Rzymem, zerwane przez potępienie Jana Chryzostoma, i poprosił Cyryla Aleksandryjskiego, który zastąpił imię Jana w dyptykach swojego kościoła. Wypędził z Konstantynopola przyjaciela Pelagiusza, Celestiusza, i korespondował z Augustynem; list do niego przypisywany głowie kościoła ormiańskiego jest fałszywy (patrz CPG 5660). Słynna jest jego hojność wobec biednych z Nicei. Wśród jego aktów zachowały się fragmenty listu dogmatycznego do Eupsychiusza o boskości Chrystusa.

ATTYLA (ok. 400-453) Król Hunów. Syn Mundzuka, brat Oktara i Roasa , osiadł w 434 r. w rejonie rozległej równiny węgierskiej i stamtąd rozpoczął swoją wielką ekspansję na wschód, podbijając południową Rosję i całe dorzecze Dunaju. Po śmierci swojego brata Bledy pozostał jedynym przywódcą Hunów. W latach 441-447 brał udział w wielkiej kampanii militarnej przeciwko Cesarstwu Bizantyjskiemu: najechał Półwysep Bałkański i przedarł się przez Grecję aż do Termopil, wycofując się stamtąd w zamian za większe ustępstwa ze strony cesarza Teodozjusza II. Utrzymywał serdeczne stosunki z Rzymem dzięki mediacji generała Aetiusa, lecz ośmielony swą władzą stawiać coraz bardziej natarczywe żądania cesarzowi Walentynianowi III, który je odrzucał. Wiosną 451 r. przekroczył Ren z ogromną armią i najechał Galię aż po Orlean, siejąc postrach i niszcząc wiele miast, w tym Metz. Armia rzymska, dowodzona przez Aetiusa i wspomagana przez dużą grupę Wizygotów dowodzonych przez króla Teodoryka I, zaatakowała Hunów na Polach Katalaunijskich, czyli Kampusie Mauriacus, pomiędzy Châlon-sur-Marne a Troyes, zatrzymując natarcie Attyli i zmuszając go do wycofania się do Panonii . W 452 r. Attyla przeniósł się z regionu Dunaju do Włoch, niszcząc miasta Akwileia, Mediolan i Pawia. Papież Leon Spotkałem go nad rzeką Mincio w pobliżu Mantui, zanim dotarł do bram Rzymu, i błagałem go w imieniu Boga, aby oszczędził miasto Piotra i Pawła. Wrażenie ze spotkania z papieżem, które przeszło do popularnej legendy, oraz stan jego armii, zmęczonej i zdziesiątkowanej chorobami, skłoniły Attylę do przyjęcia pokojowych propozycji cesarza i wycofał się z Półwyspu Apenińskiego, aby powrócić do swoich posiadłości w Węgry. Zmarł niespodziewanie w 453 roku. Jego śmierć oznaczała koniec królestwa Hunów, które szybko rozpadło się na skutek rywalizacji pomiędzy jego synami.

AUDENTIUSZ (zm. ok. 395) Poprzednik Asturiusza na stolicy Toledo (385-395). Według Gennadiusa napisał on De fide adversus omnes haereses przeciwko Manicheuszom, Sabellianom, Arianom i zwani Fotynianie (Bonosiani). Uwzględniono herezje, czyli odstępstwa Pryscyliana i jego zwolenników. Audentiusz pisał przeciwko pryscylianistom u szczytu ich wpływów, ale ich nie cytował; jego dzieło zaginęło. A.G. Vega uważa, że zidentyfikował De fide Audentiusa w 233 kazaniu Augustyna, broszurze O wierze, która zbiega się z wyznaniem wiary pierwszego soboru w Toledo. De fide Audentiusa byłoby prymitywnym tekstem Toledańskiego Wyznania Wiary. Nie należy mylić naszego Audentiusa z Auxentiusem, który pojawia się na pierwszym Soborze w Saragossie (380).

AUDIAN Rygorystyczna sekta monastyczna założona w Syrii przez Audiusa, diakona z Edessy. Epifaniusz uważa je za heretyczne i opisuje je w Panarion, rozdz. 70. W szczególności przypisuje im teorię antropomorficzną, zgodnie z którą forma boska jest dosłownie tożsama z formą ludzką. Chociaż wydaje się, że działalność sekty ograniczała się do Syrii, a później do Scytii (gdzie Konstantyn ją zakazał), teoria antropomorficzna pojawia się w IV-V w. Egipskie kręgi monastyczne, być może niezależne od audiani, zwł. wśród kręgów najbardziej sprzeciwiających się teoriom Orygenesa, a zatem Ewagriusza z Pontu. Wspomina o nich Sokrates , podobnie jak dwa teksty koptyjskie (Życie Aphu z Oxyrhynchusa; ps. - Agathonicus z Tarsu).

ATEIZM, Oskarżenie o O "ateizm" w świecie grecko-rzymskim oskarżano tych, którzy z różnych powodów odmawiali uznania istnienia bogów i ich życzliwej interwencji w życie ludzkie na tym świecie i zachowując się w związku z tym przyjmowali postawy sprzeczne z powszechnymi przekonaniami religijnymi i odmówili oddawania bogom przepisanego kultu. Biorąc pod uwagę głęboko zakorzeniony wymiar publiczny religii pogańskiej, oskarżenie o ateizm oznaczało, poza moralną dezaprobatą, także wyraźnie "polityczną" cenzurę, która mogła prowadzić do skrajnych kar, takich jak wygnanie lub skazanie na śmierć. Ateizm był bodaj najważniejszym rezultatem wielkiej rewolucji naukowej i duchowej, która miała miejsce w świecie greckim w V w. PNE. Odrzucenie tradycyjnych bogów zostało potwierdzone jako logiczna konsekwencja sofistycznych doktryn politycznych dotyczących konwencjonalnego charakteru religii oraz teorii fizycznych na temat materialnej natury ciał niebieskich wprowadzonych przez Anaksagorasa. Prawo Diopeithesa jasnowidza miało na celu powstrzymanie rozprzestrzeniania się tych niebezpiecznych innowacji. Oprócz Sokratesa, którego skazano pod zarzutem nieuznawania bogów miasta, najsłynniejszymi "ateistami" starożytności byli Diagoras z Melos i Teodor z Cyreny . Epikurejczycy, którzy zaprzeczali opatrzności i byli krytyczni wobec tradycyjnych kultów, również zostali oskarżeni . Z tekstu Lucyna wynika także, że w połowie II w. oprócz epikurejczyków oskarżenie o "ateizm" kierowane było pod adresem chrześcijan i w rzeczywistości oskarżenie to zostało po raz pierwszy wyraźnie udokumentowane w tym okresie w Justyna Męczennika . Kilka lat później pojawia się ponownie w wydarzeniach męczenników z Lyonu w roku 177 . Tacjan opowiada, jak dla pogan chrześcijanie byli "ateistami w najwyższym stopniu" , oraz Athenagoras poświęca wiele rozdziałów swojej Presbeia Concerning the Christians (4-30) właśnie temu zaprzeczeniu oskarżenie, które było w pewnym sensie znacznie poważniejsze niż inne powszechne oskarżenia o kanibalizm i kazirodztwo. Pogański Cecyliusz, grany przez Minucjusza Feliksa w Oktawiuszu , porównuje ateizm chrześcijan do dobrze znanego ateizmu Diagorasa z Melos i Teodora z Cyreny. Żydów kategoryzowano także jako "ateistów" w pogańskim znaczeniu tego terminu, ze względu na ich sztywny monoteizm, który czynił ich mizantropiami (stąd Apoloniusz Molon według Flaviusa Josephusa). Według relacji Kasjusza Diona ateizm i praktyki żydowskie były przyczyną potępienia Flawiusza Klemensa i Flawii Domitylli za Domicjana. Cesarz Julian przytacza niegodziwość Żydów jako prawdziwe źródło ateizmu chrześcijan. Jeszcze na początku IV w. oskarżenie o ateizm stanowiło integralną część polemicznego bagażu używanego przez pogan wobec chrześcijan, jak potwierdzają zbieżne świadectwa Euzebiusza z Cezarei i Arnobiusza z Sicca . Arnobiusz i Euzebiusz również odnoszą się do podobnego oskarżenia pogan (z pewnością wśród nich porfiru) pod adresem chrześcijan, o bycie "bluźnierczym" ( bebēloi), czyli zjednoczeni w tajemnicach. Dla neoplatonika Iamblichusa, ich współczesnych, "ateistów" - do których z pewnością zaliczali się chrześcijanie - zaprzeczają natchnionej przez Boga wartości wróżbiarstwa i teurgii. Chrześcijańscy apologeci zasadniczo odrzucili oskarżenie o ateizm, nie tylko podkreślając ściśle monoteistyczny charakter swojej wiary, ale także zwracając to oskarżenie przeciwko swoim politeistycznym przeciwnikom. W żargonie chrześcijańskim oskarżenia o "ateizm" używano do napiętnowania tradycyjnego "politeizmu", który powstrzymywał pogan od przyjęcia chrześcijańskiego objawienia jedynego prawdziwego Boga. Żydowski Filon z Aleksandrii zdefiniował już egipskie bałwochwalstwo jako ateizm. Począwszy od Listu do Efezjan (2:12), tradycja chrześcijańska jednomyślnie przypisywała ateizmowi wszelkie pogańskie wypaczenia religijne i moralne. Według Teofila z Antiochii filozofowie greccy nauczali ateizmu, który był przyczyną anormalnego zachowania pogan. Orygenes niejednokrotnie powraca do paradoksalnego wyrażenia "ateistyczny politeizm" lub "ateizm politeistyczny". W szkole w Cezarei, gdzie intensywnie studiowano wszystkich greckich filozofów i poetów, rygorystycznie wykluczono pisma filozofów ateistycznych, którzy podobnie jak epikurejczycy zaprzeczali opatrzności. Na szczególną uwagę zasługuje wkład Justyna Męczennika i Klemensa Aleksandryjskiego. Ten pierwszy przyznaje, że pogańskie oskarżenie o ateizm jest słuszne tylko w tym sensie, że chrześcijanie nie uznają rzekomych bogów tradycyjnego panteonu , ale dodaje, że dla chrześcijan, ponieważ czczą jedynego prawdziwego Boga, oskarżenie o ateizm - które, podobnie jak Sokrates, doprowadziło do ich śmierci - jest niesprawiedliwe . Dla Justyna wszyscy, którzy podobnie jak Sokrates, Heraklit i inni żyli według logosu, są chrześcijanami pod każdym względem, nawet jeśli przez pogan byli uważani za ateistów . Ich ateizm był pozytywnie oceniany z perspektywy chrześcijańskiej, wynikał bowiem z uzasadnionego odrzucenia politeizmu. To przewartościowanie ateizmu filozofów pogańskich, zaproponowane po raz pierwszy przez Justyna, zostało następnie podjęte i rozwinięte przez Klemensa Aleksandryjskiego. Według niego pogańscy filozofowie, którzy zaprzeczali istnieniu bogów, choć nie uchwycili prawdy w jej pełni, mieli przynajmniej tę zasługę, że podejrzewali błąd wiary politeistycznej. W tym sensie byli oni prekursorami prawdziwej religii, wysłanymi przez Boga, aby oświecić ciemne duchy Greków, tak jak prorocy zostali wysłani do narodu wybranego, aby przygotować drogę dla ewangelii.

ATENAGORAS W latach 176-180 napisał obronę chrześcijan, skierowaną do cesarzy Marka Aureliusza i Kommodusa, zatytułowaną Presbeia ("ambasada, adres, suplikacja") Atenagorasa, filozofa chrześcijańskiego w Atenach, "W sprawie chrześcijan". Wszystko, co wiemy o Atenagorasie, pochodzi z tytułu: że mieszkał w Atenach i był zawodowym filozofem. Presbeia mogła zostać napisana z okazji wizyty obu cesarzy w Atenach we wrześniu 176 r.; w każdym razie jest to niemal równoczesne z prześladowaniami w Lyonie w 177 r. Ostatnio podjęto ogromny wysiłek (B. Pouderon), aby ponownie ocenić, pomimo błędów chronologicznych, informację Filipa z Sides, że Atenagoras początkowo kierował didaskaleionem Aleksandria. Uczeni są sceptyczni, ale nie można całkowicie wykluczyć, że Filip otrzymał tradycję mówiącą o okresie nauczania Atenagorasa w Aleksandrii, podobnie jak Justin Męczennik i Walentinus w Rzymie. W Presbei Atenagoras obala jeden po drugim trzy klasyczne oskarżenia pod adresem chrześcijan: ateizm, kazirodztwo i kanibalizm dzieci. Pierwszy zarzut został omówiony znacznie szerzej i prowadzi do przedstawienia Trójcy. Pod koniec Atenagoras ogłasza traktat o zmartwychwstaniu. A właściwie , najstarszym rękopisie Presbei, następuje dzieło o zmartwychwstaniu, którego tytuł wskazuje, że jest "tego samego" autora. Stan tekstu i styl obu dzieł doprowadziły do hipotezy, że za atrybucję Atenagorasa i za ich w konsekwencji połączenie w jednym państwie członkowskim. Pouderon zdecydowanie opowiadał się za Atenagorasem jako autorem, a jego kontrargumenty wydają się solidne. Mniej prawdopodobne jest jego przypuszczenie, że Atenagoras adresował swoje dzieło konkretnie do gnostyckich odbiorców, a nie do ogólnie pogańskich odbiorców. O zmartwychwstaniu dzieli się na dwie części: pierwsza odpiera typowe zarzuty dotyczące niemożności, niesprawiedliwości i niegodności zmartwychwstania ciał, posługując się wyłącznie argumentacją "naukową" i racjonalną (tzw. autor nie bierze pod uwagę argumentów biblijnych) na poparcie końcowego, fideistycznego argumentu, że dla Boga nie ma nic niemożliwego. Druga część dowodzi pozytywnie, że skoro istota ludzka składa się z duszy i ciała, obie części są odpowiedzialne za ludzkie wybory i muszą zostać wspólnie nagrodzone lub ukarane.

ATENODOR (III w.) Biskup w Poncie, św. Święto 18 października na Zachodzie, 7 listopada na Wschodzie. Od Euzebiusza z Cezarei wiemy, że Athenodorus wraz ze swoim starszym bratem Teodorem przez pięć lat uczęszczał do szkoły Orygenesa w Cezarei. Euzebiusz mówi, że Teodor był słynnym Grzegorzem Taumaturgiem: identyfikacja ta, przez długi czas niekwestionowana, jest obecnie kwestionowana. Faktem pozostaje jednak, że według Euzebiusza Athenodor i Teodor zostali wybrani na biskupów Pontu jeszcze w młodości . Athenodor wziął wraz z bratem udział w pierwszym synodzie przeciwko Pawłowi z Samosaty .

Atanazy z Ancyry (zm. 369/370) Zastąpił Bazylego w 360 roku jako biskup Ancyra i przywódca partii homoiousian. Wybrany przez Sobór w Konstantynopolu i konsekrowany przez Akacjusza z Cezarei w Palestynie, jego pochodzenie było podejrzane. Był reprezentowany na soborze w Antiochii (363) i brał udział w soborze w Tyanie (367). Niemniej jednak Bazyle Wielki próbował doprowadzić do pojednania z nim i ze swoim ojcem, retorem o pewnym autorytecie (Ep. 24-25); po jego śmierci (369 lub wkrótce po 370) Bazyli napisał o nim dość konwencjonalną pochwałę (Ep. 29). Grzegorz z Nyssy (C. Eun. I, 37) wychwala jego umiłowanie prawdy i wykorzystuje swoje świadectwo przeciwko Aetiusowi.

Atanazy z Aleksandrii (295/300-373).

I. Biografia i najważniejsze dzieła - II. Myśl. Atanazy z Aleksandrii narzuca się historii cywilnej i religijnej IV w. jako postać zarówno emblematyczną, jak i problematyczną w stosunkach Kościoła z imperium, w rozwoju struktur chrześcijaństwa egipskiego, które pomimo podziałów osiągnęło pod jego rządami pełną dojrzałość, w strategicznych walkach pomiędzy przeciwstawnymi grupami biskupów oraz pomiędzy wspólnotami chrześcijańskimi różnych orientacji ideologicznej i ewolucji myśli teologicznej.

I. Biografia i najważniejsze dzieła. Atanazy został wybrany na biskupa Aleksandrii 8 czerwca 329 r., nieco ponad rok po śmierci swojego poprzednika Aleksandra (17 kwietnia 328 r.), w sytuacji ostrego napięcia kościelnego. Potępienie arianizmu na Soborze Nicejskim (325) nie przyczyniło się do rozwiązania konfliktu doktrynalnego: jeden z najbardziej zagorzałych zwolenników Ariusza, Euzebiusz z Nikomedii, którego przeznaczeniem było objęcie przywództwa frontu antynicejskiego i antyatanazjańskiego, wrócił z wygnania i mógł swobodnie działać. Schizma meletyjska nie znalazła w kanonach nicejskich rozwiązania swoich problemów instytucjonalnych. Próby pojednania za Aleksandra nie przyniosły pożądanych rezultatów, do tego stopnia, że jedna trzecia, jeśli nie połowa biskupów meletyjskich znajdujących się na liście przekazanej Aleksandrowi przez Melecjusza, zerwała pojednanie. Każde starożytne źródło, które o tym wspomina, sprawiało wrażenie wyboru Atanazego. Wyznaczony przez Aleksandra, który cenił jego zdolności dialektyczne, według synodu biskupów egipskich z 338 r., Atanazy został wybrany zbyt młodo (poniżej 30. roku życia) i w wyniku niespodziewanego posunięcia, które według innych źródeł sam zorganizował. Atanazy natychmiast stał się postacią wywołującą podziały, która zaostrzyła kryzysy kościelne, które zdawały się ustępować. Z wydarzeń związanych z tą sporną elekcją widać twarde podejście Kościoła aleksandryjskiego do kościoła meletyjskiego: podporządkowanie biskupa meletyjskiego biskupowi aleksandryjskiemu tej samej diecezji, nakazane przez Sobór Nicejski, w oczy kościoła Aleksandra nieuchronnie prowadziły do logicznej konsekwencji, że kościół meletyjski nie miał prawa uczestniczyć w wyborze biskupa Aleksandrii; wydaje się prawdopodobne, że propagatorem tej strategii był Atanazy. Postawa Atanazego przez kolejne lata prowadzi do wniosku, że inwestyturę otrzymaną od Aleksandra przeżywał tak, jakby była ona wyrazem woli Bożej, przekazem długiej tradycji teologicznej i kościelnej, tradycji "ojców", wcielonych w sukcesję biskupów metropolii, co Atanazy rozumiał w sposób całkowicie jednostronny. Po wyborach, podczas gdy sytuacja konfliktu z kościołem meletyjskim w dalszym ciągu się pogarszała, Atanazy rozpoczął liczne wizyty w głębi lądu Egiptu, aby wzmocnić kościół odziedziczony od Aleksandra. Jego pierwsza podróż (330) odbyła się do Tebaidy, regionu, w którym schizma meletyjska rozprzestrzeniła się z większym sukcesem; jego celem było wzmocnienie biskupów i klasztorów tego obszaru przed tym niebezpieczeństwem, ponieważ w rzeczywistości niemała część świata monastycznego przeszła po schizmie, a niektóre skrajne grupy miały powiązania z arianizmem. Wycieczka do Pentapolis roku 332 miała głównie motywację anty1: ariańską. List Konstantyna do Atanazego powinien być prawdopodobnie datowany na rok 330/331: list groził usunięciem go z Aleksandrii, jeśli nie przyjmie tych, którzy będą chcieli wejść do kościoła. List był wyrazem polityki pacyfikacyjnej, jaką Konstantyn realizował po soborze, mającej na celu usunięcie źródeł konfliktu i marginalizację ekstremistów. List poprzedziły protesty delegacji meletijskiej skierowanej do cesarza, na które Atanazy odpowiedział już w liście do cesarza, broniąc się. Pod koniec 331 roku Konstantyn przeszedł od gróźb do działań, wzywając Atanazego do Psamathii niedaleko Nicomedii, aby odpowiedzieć na dość poważne oskarżenia biskupów meletyjskich: Atanazy rzekomo zmusił Egipcjan do wyposażenia kościoła w lniane tuniki (narzucenie zaopatrzenia w odzież była uważana za dopuszczalną jedynie przez armię) i skorumpowała urzędnika cesarskiego. Po przybyciu Atanazego delegacja meletyjska ponownie podniosła kwestię ważności jego wyboru i oskarżyła jednego z duchownych Atanazego, Makarego, o stłuczenie kielicha eucharystycznego Ischirasa, kapłana Mareotisa i zwolennika Collutusa, schizmatytyka pozbawionego do godności kapłańskiej przez sobór Kościoła aleksandryjskiego przed Soborem Nicejskim. Ischiras w dalszym ciągu sprawował Eucharystię pomimo wyroku skazującego na jego głowę, za co został dostrzeżony Atanazy, który wysłał jednego ze swoich najlepszych kapłanów, Makariusza, aby rozstrzygnął tę kwestię, prawdopodobnie brutalnie. Atanazy obronił się skutecznie, a cesarz odesłał go z powrotem do Aleksandrii. Wierny swojej żelaznej polityce, wykorzystał krótki pokój, aby zmusić Ischirasa do potępienia biskupów meletyjskich, którzy doprowadzili go do wysunięcia oskarżeń przeciwko Atanazemu i zażądania na piśmie jedności z kościołem aleksandryjskim. Jednak najbardziej spektakularnym oskarżeniem postawionym Atanazemu w drugiej połowie 332 r. było to, że zabił Arseniusza, biskupa Hypselis - oskarżenie to przedstawił nie mniej niż nowy przywódca Meletjan, John Arkaph. Prawdopodobnie ze względu na swą sympatię dla Meletyjczyków biskup Arseniusz stał się celem przemocy ze strony Plusianusa z Lykopolis, nicejskiego ojca, zagorzałego antymeletyjczyka i katolickiego biskupa stolicy biskupiej Meletiusza, regionu, w którym toczył się konflikt między obydwoma Kościoły cieszyły się szczególnie dużym zainteresowaniem i gdzie nie można było tolerować niepewnych lub życzliwych stanowisk, takich jak stanowisko Arseniusza. Po ucieczce z domu, w którym więził go Plusjanus, Arseniusz zniknął bez śladu i uznano go za zmarłego: stąd wynikało podejrzenie, że za śmierć musiał być odpowiedzialny sam Atanazy, o czym świadczyło czyjeś krążenie w dłoni ze zwłok , twierdząc, że to Arsenius. Atanazy, przy pomocy kilku diakonów, zdołał nie tylko dowiedzieć się, kto ukrył biskupa, ale także pojmać żywcem samego Arseniusza. To zaowocowało nie tylko nowym, bardziej żarliwym listem poparcia od Konstantyna - zniesmaczonego zachowaniem Meletyjczyków i Jana Arkafa - ale także publicznymi przeprosinami ze strony tego ostatniego. W międzyczasie Atanazy kazał aresztować Ischirę, który ponownie udał się do Meletyjczyków, i osądzić go pod zarzutem obrazy majestatu, za co ekskapłan został uwięziony. Krótko przed Wielkanocą 334 r. Atanazy otrzymał od Konstantyna wezwanie na sobór, który miał się odbyć w Cezarei Palestyny: sobór był prawdopodobnie pożądany przez Euzebiusza z Nikomedii i jego grupę nacisku, a Atanazy odmówił udziału. Odmowa ta została rzucona Atanazemu w twarz podczas Soboru Tyrskiego i z pewnością zmniejszyła jego przychylność u Konstantyna, właśnie w momencie, gdy cesarz zaczął pracować nad pomysłem uczynienia obchodów jego tricennaliów symbolem pokoju w kościele . Wszyscy współcześni historycy, nawet ci mniej przychylni Atanazemu, uważają Sobór w Tyrze za sobór partyzancki (335), którego podstawowym celem było potępienie i usunięcie biskupa, który miał podwójną wadę: ścisłego zwolennika Nicei i sprawowania władzy, ze znacznym poczuciem władzy, nad rozległym obszarem kościelnym (miał pod sobą 100 diecezji). Stan zamieszania i gwałtowną reakcję partii powiązanej z Atanazym przeciwko duchowieństwu meletiańskiemu w przeddzień synodu w Tyrze ukazuje notatka papirusowa. Atanazy miał wyruszyć do Tyru 11 lipca 335 r. w towarzystwie 48 biskupów, w tym kilku byłych Meletjan, wszyscy jednak odmówili udziału w soborze. Akta soboru, składającego się głównie z biskupów bliskich Euzebiuszowi z Nikomedii, nie dotarły do nas, ale zostały streszczone przez Sozomena. Odnotowano już oskarżenia Meletyjczyków: rozbity kielich Ischirasa i przemoc, jakiej doznał kapłan po wycofaniu treści listu pokutnego wymuszonego od niego przez Atanazego; wydalenie i uwięzienie wielu biskupów meletyjskich; oraz nieregularny wybór Atanazego, przedłużający schizmę. Atanazy odpowiedział atakiem na swoich oskarżycieli, a jego obrona musiała wydawać się szczególnie żarliwa i przekonująca, skoro rada zdecydowała się wysłać delegację do Mareotis, aby lepiej zbadała sprawę Ischirasa. Delegacja jednak, wracając na początku września do Tyru, przyniosła nieprzychylną wiadomość dotyczącą Atanazego: biskupi przystąpili do jego potępienia (prawdopodobnie był obecny na sesji) i złożenia ze stanowiska, natomiast duchowieństwo meletyjskie - w tym Ischiras, który wkrótce miał zostać biskupem w Mareotis - przywrócono im funkcje. Następnie uczestnicy soboru udali się do Jerozolimy, gdzie obchodzili uroczystość poświęcenia kościoła Grobu Świętego, którą Konstantyn chciał w spokoju obchodzić. Z tego powodu prosił obecnych biskupów o przywrócenie Ariusza, którego doktryna wydawała mu się ortodoksyjna; biskupi ratyfikowali prośbę, ale Ariusz wkrótce potem zmarł. W międzyczasie Atanazy udał się do Konstantynopola z zamiarem poproszenia Konstantyna o ponowne rozpatrzenie jego procesu: po tygodniach oczekiwania, kiedy Konstantyn ponownie wjechał do miasta na koniu 30 października 335 r., Atanazy stawił się cesarzowi, żądając sprawiedliwości i prosząc, aby go sądzony przez biskupów Tyru w obecności cesarza. Efektem tego śmiałego czynu było wystosowanie cesarskiego listu do biskupów uczestniczących w Soborze w Tyrze, wzywającego do zwołania zwołania w celu przeglądu warunków potępienia. W międzyczasie jednak (6 listopada) przybyła z Jerozolimy grupa biskupów euzebiańskich, przywożąc ze sobą akta Synodu w Tyrze wraz ze sprawozdaniem ze śledztwa w Mareotis. W obliczu wyroku skazującego przy dopełnieniu wszystkich formalności Konstantyn nie miał innego wyjścia, jak tylko zesłać Atanazego do Trewiru (7 listopada) w Galii, w pobliżu jego syna Konstantyna. Atanazy dodał, że Euzebijczycy sformułowali nowy zarzut, zamiast zająć się tym, który według niego był podstawową kwestią na soborze w Tyrze, czyli tym, że twierdził, że jest w stanie uniemożliwić dostawy zboża z Aleksandrii przed dotarciem do Konstantynopola, co mogłoby skutkować karą śmierci. Niełatwo rozstrzygnąć kwestię, czy epizod ten faktycznie miał miejsce, czy też była to propaganda obronna ze strony Atanazego. W międzyczasie cesarz zesłał także Jana Arkafa, zgodnie ze swoją polityką eliminowania ekstremistów obu stron konfliktu. Co więcej, nie zastąpił Atanazego na stolicy Aleksandrii, czekając na czas, kiedy wrogość między stronami ostygnie. Brakuje nam nawet przybliżonych dat wczesnej twórczości literackiej Atanazego. To prawda, szczególnie. za najbardziej wymagające dzieło teologiczne swojej młodej fazy, podwójną apologię Contra gentes - De incarnatione Verbi, którą przypisano najróżniejszym etapom kariery Atanazego. List świąteczny X na Wielkanoc 338 pomaga nam ograniczyć okres, w którym mógł zostać napisany podwójny traktat teologiczny, ponieważ zawiera istotne podobieństwa teologiczne z traktatem; ale zawiera także, po raz pierwszy, wyraźną polemikę antyariańską, której nie ma w podwójnych przeprosinach, które zatem muszą poprzedzać 338. Zależność od niektórych dzieł Euzebiusza, którego idee są częściowo skorygowane, oraz ogólne i ukryte antyariańskie stanowisko teologiczne prowadzi do wykluczenia okresu poprzedzającego pierwsze potępienie Ariusza. Wzmianka o braku ksiąg w Contra gentes 1 może dobrze pasować do czasów Atanazego w Trewirze, jednak interpretacja ta nie jest jednomyślna wśród uczonych, dla których najbardziej prawdopodobna data powstania dzieła przypada od Soboru Nicejskiego do wygnania w Trewirze . Listem świątecznym X, napisanym po jego powrocie z wygnania w Trewirze, rozpoczyna się długi okres antyaryjskich dzieł Atanazego, którego Rozprawy przeciwko arianom I-II były jego najbardziej wymagającym dziełem. Śmierć Konstantyna 22 maja 337 r. zasygnalizowała przynajmniej chwilowy zwrot w losach Atanazego. Biskup nie przytacza aktu formalnego, jakim następcy cesarza zdecydowali o jego powrocie, woli jednak przedstawić list Konstantyna II skierowany do kościoła aleksandryjskiego. Znajdują się w nim wyraźne wskazówki dotyczące wersji faktów przedstawionej przez Atanazego, podanej Konstantynowi II przez biskupa nicejskiego Maksyminusa z Trewiru, który stał się przyjacielem Atanazego: w istocie cesarz oświadcza, że jego ojciec wygnał biskupa, aby ocalić go przed wrogami (Euzebian) i że jego zdecydowanym zamiarem było przywrócenie go na stolicę Aleksandrii. Obecnie jest jasne, że defensywne i propagandowe podejście Atanazego udało się przeniknąć do kręgów imperialnych. Otrzymawszy wiadomość o zakończeniu wygnania, biskup nie wrócił do Aleksandrii najprostszą drogą, lecz skierował się szerokim łukiem przez Wschód, co zostało później potępione przez biskupów wschodnich zebranych w Serdica (343). W rzeczywistości po Soborze w Tyrze Atanazy zamierzał odnowić przyjaźnie na Wschodzie i w jakiś sposób pomóc tym, którzy zostali usunięci: Lucjusz został ponownie osadzony w Andrinopolis, Marcellus w Ancyrze, a Asklepas w Gazie. Podróż powrotna była także niezwykle ważna politycznie. Oblicze imperium zmieniło się radykalnie wraz ze śmiercią Konstantyna: zostało ono podzielone pomiędzy jego trzech synów, Konstantyna i Konstansa w części zachodniej oraz Konstancjusza w części wschodniej. Atanazy spotkał się z Konstancjuszem w Viminacium latem 337 r., a wkrótce później w Kapadocji, przed jego powrotem do metropolii lub po nim. Jednym z problemów poruszonych w Konstancjuszu musiało być wyświęcenie Pistusa, kapłana, który został potępiony jako arianin, na biskupa Aleksandrii przez biskupa Secundusa z Ptolemais: Euzebijczycy, zebrani zimą 337-338, również uznali Pistus jako prawowitego biskupa Aleksandrii, informując o tym papieża Juliusza. W kolejnych latach ich kampania stawała się coraz bardziej intensywna. Do cesarzy wysyłano listy, w których oskarżano Atanazego nie tylko o bezprawność jego ponownego wjazdu do Aleksandrii, któremu towarzyszyły przemoc i powstania, ale także o sprzedaż dla własnego zysku zboża przeznaczonego dla wdów Egiptu i Libii - zbrodnia karana śmiercią, jak wielokrotnie upierał się sam Atanazy w latach 338-339. Należy zaznaczyć, że oskarżenie to wyrosło z sytuacji konfliktu pomiędzy zwolennikami Atanazego a arianami: tymi ostatnimi - zw. Biskupi Secundus z Ptolemais i Theonas z Marmariki, którzy odzyskali stolice po roku 335, mieli prawo do części tego zboża, którego Atanazy po powrocie mógł odmówić diecezjom ariańskim w imię ortodoksji. Sobór całego Kościoła egipskiego, zorganizowany przez Atanazego w roku 338, w którym mógł uczestniczyć mnich Antoni, odpowiedział na te ataki encykliką, stwierdzając nieważność wyboru Pistusa (choć nie został on wymieniony z imienia) i dodając szereg dokumentów faworyzujących Atanazego. Dzięki temu listowi i kompetencjom egipskiej delegacji katolickiej, której powierzono przekazanie go Juliuszowi Rzymskiemu, papież obiecał Atanazemu, że zwoła sobór, aby sprawiedliwie rozstrzygnął tę sprawę. Reakcja Euzebiuszów była jednak natychmiastowa. Wykorzystując obecność Konstancjusza w Antiochii ze względu na wojnę z Persami i tworząc wokół niego coś w rodzaju stałego soboru, Euzebiowie, powtarzając oskarżenia sprzed kilku miesięcy i potępienie Tyru, opuścili Pistus i wybrali nowego biskupa, Grzegorza z Kapadocja, która wkrótce potem została narzucona Aleksandrii siłą publiczną w atmosferze przemocy i zastraszenia, o czym złowieszczo wspomniał Atanazy w swojej encyklice. Po miesiącu oporu podczas Wielkanocy 339 r. Atanazy opuścił Aleksandrię i udał się do Rzymu. Tymczasem pod surowymi rządami Grzegorza z Kapadocji, wspomaganego przez prefekta Filagriusza, sytuacja proatanazjańskiego kościoła egipskiego pogarszała się: wielu egipskich duchownych musiało wyjechać, a wygnańcy zostali zastąpieni. Pobyt Atanazego w Rzymie był okazją do zawarcia nowych sojuszy i nawiązania ważnych kontaktów kulturalnych i społecznych, m.in. z Marcellusem z Ancyry oraz z rzymskimi środowiskami arystokratycznymi. Sobór zwołany przez Juliusza (zima 340-341 lub wiosna-lato 341) uwolnił go od potępienia Soboru Tyru; uwolniło także Marcellusa z Ancyry, chociaż w dalszym ciągu wisiał nad nim potępienie za herezję, bardzo różniące się od zarzutu postawionego Atanazemu. Euzebijczycy, których kontakty z Juliuszem w latach poprzedzających te wydarzenia wykraczały poza zwykłą korespondencję, najwyraźniej zostali pokonani na froncie zachodnim, podczas gdy na Wschodzie ich siła została wzmocniona. Na tym etapie Atanazy napisał Przemówienia przeciwko arianom I-II, które zostały wzbogacone dossier arianina Asteriusa, być może dzięki Marcellusowi, który napisał dzieło przeciwko genialnemu teologowi. Na Wschodzie jednak sytuacja Atanazego nie układała się pomyślnie. Sobór w Antiochii w 341 r., zorganizowany przez Euzebiusza z Nikomedii - awansowanego na biskupa Konstantynopola przy pełnym wsparciu Konstancjusza - zjednoczył i wzmocnił biskupów wschodnich, a nie tylko arian i euzebian. W tym momencie dyskusja teologiczna została ponownie otwarta i pogłębiona, aż do powstania lub zainspirowania do stworzenia trzech wyznań wiary, a rok później dodano czwarte. W szczególności ta druga została przedstawiona jako oficjalna: milczenie na temat Credo Nicejskiego i charakteryzującej ją terminologii technicznej, nacisk na teologię trzech hipostaz i potępienie radykalnych aspektów arianizmu, ale także Sabelianizmu, który wielu widział na nowo w Marcellusie z Ancyry, czynią z niego ważny dokument, zdolny pozyskać konsensus nie tylko umiarkowanych arian, ale także rozległych sektorów wschodniego, niearyjskiego episkopatu o orygeńskiej tendencji kulturowej. Sobór z dumą potwierdził także swą władzę nad własnym terytorium, twierdząc, że nie toleruje już ingerencji z zewnątrz: było to jednoznaczne nawiązanie do soboru rzymskiego zorganizowanego przez Juliusza, który ingerował w podjęcie obrony dwóch biskupów wschodnich, Atanazego i Marcellusa. Kilka miesięcy po soborze zmarł Euzebiusz z Nikomedii, wielki przywódca frontu biskupów wschodnich, sprzeciwiający się Atanazemu. Wydarzeniem o wyjątkowej wadze w czasie rzymskiego wygnania Atanazego był Sobór w Serdyce w roku 343, który ujawnił wśród biskupów śródziemnomorskich pierwsze symptomy mającego nastąpić wieki później podziału między Zachodem a Wschodem. Sobór, pożądany przez Konstansa w ramach jego nacisków na Konstancjusza, okazał się ogromną porażką, ponieważ obie delegacje, Zachodnia i Wschodnia, które miały się na soborze spotkać, nie tylko się nie spotkały, ale także nałożyły wzajemne ekskomuniki. Delegacja zachodnia ponownie podjęła obronę Atanazego i Marcellusa z Ancyry i przywrócenia ich do swoich kościołów. Na posiedzeniach soboru krążyło niezwykle archaiczne credo, wyznające tylko jedną hipostazę. Atanazy odrzucił go w 362 r., gdy zobaczył, że stał się on sztandarem zwolenników Eustacjusza z Antiochii i uniemożliwiał użyteczny dialog ze zwolennikami Melecjusza z Antiochii. Śmierć Grzegorza 26 czerwca 345 r. złagodziła wrogość Konstancjusza wobec Atanazego, który ugiął się pod naciskiem Konstansa, by przywrócić biskupów na wygnaniu. Atanazy został wezwany przez Konstansa do Trewiru. Następnie, być może, przechodząc przez Akwileję, wrócił do Rzymu, gdzie Juliusz wręczył mu list zapraszający do ponownego objęcia stolicy Aleksandrii. Wielokrotnie zapraszany listownie na spotkanie z samym Konstancjuszem, w końcu spotkał go w Antiochii. Konstancjusz przywrócił wszystkie przywileje duchowieństwa związane z Atanazym i wysłał list do chrześcijan w Aleksandrii, nawołując ich do życia w pokoju. Po powrocie Atanazy przeszedł przez Syrię, Fenicję i Palestynę. W Laodycei spotkał się i nawiązał komunię z kapłanem Apollinarisem. W Jerozolimie został przyjęty przez biskupa Maksyma, który zorganizował wspierający go sobór. Wreszcie został triumfalnie powitany w Aleksandrii, 21 października 346 r. Wydaje się, że losy Atanazego osiągnęły swój szczyt, gdy ponad czterystu biskupów śródziemnomorskich pozostawało z nim w komunii. Wkrótce otrzyma list wyrażający skruchę od Ursacjusza i Walensa, iliryjskich biskupów ariańskich, którzy byli jego wrogami. Ta pozornie spokojna sytuacja nie będzie trwała: jego tradycyjni przeciwnicy, a zwłaszcza władza cesarska, zdestabilizują nawet ten okres w Aleksandrii, który rozpoczął się tak triumfalnie. Chociaż wydarzenia kościelne zdawały się ponownie przybierać niekorzystny dla Atanazego kierunek, jego twórczość teologiczna była bardzo aktywna. Jak widzieliśmy, po roku 338 zaczął pisać obszerny traktat, który po różnych uzupełnieniach i w nieznanej nam dacie przyjął formę Rozpraw przeciwko arianom I-II. Lata rzymskie mogły być dogodnym czasem na stopniowe tworzenie tego dzieła, być może w więcej niż jednym szkicu. Kompozycję III Przemówienia przeciw arianom można także przypisać latom po jego powrocie w 346 r. Utwór ten różni się od dwóch pierwszych: porusza różne tematy, takie jak koncepcja woli Ojca i wersety ewangelii które przedstawiają Chrystusa cierpiącego, spragnionego, głodnego (wykorzystywanego przez arian do umniejszania boskości Logosu), ale w szczególności zdecydowanie mocniej uwypuklone jest pars interpretens dyskursu trynitarnego i chrystologicznego. Inne dzieło powstałe po powrocie, Dekrety Soboru Nicejskiego, po raz pierwszy proponuje głębszą refleksję nad credo Soboru Powszechnego, w szczególności nad terminem homoousios: było to autentyczne odnowienie, w wielkim stylu, wyrażenia która przez wiele lat była porzucona w refleksji zachodnich teologów i samego Atanazego, i od tego momentu miała wywrzeć znaczący wpływ na przebieg kryzysu ariańskiego. Zaproponowano różne daty dzieła, od 347 do 357. Oprócz wyjaśnienia doktrynalnego, celem Atanazego było przeniesienie debaty z jego osobistego problemu biskupa zdetronizowanego przez sobór (Tyr w 335 r.) na problem teologiczny: w rzeczywistości biskupi, którzy sprzeciwiali się temu, że homoousios nie jest oparty na Piśmie Świętym, zbiegali się w dużej mierze z kręgami, które uważały jego obecność w Aleksandrii za nielegalną. Pod względem stylistycznym, leksykalnym i tematycznym głęboko powiązane z tym dziełem jest krótkie dzieło zatytułowane Opinia Dionizego, napisane przeciwko tym, którzy utrzymywali, że myśl Dionizego z Aleksandrii była bliższa myśli ariańskiej niż nicejskim homoousios. Konstans zmarł 18 stycznia 350 roku zamordowany przez rebeliantów Magnencjusza. 28 września 351 r. Konstancjusz pokonał Magnencjusza pod Mursją, miastem iliryjskiego biskupa ariańskiego Walensa, który przewidział zwycięstwo cesarza. Ponieważ Konstancjusz był obecnie jedynym cesarzem, Euzebijczycy mieli okazję wznowić działania wojenne przeciwko Atanazemu, zgodnie z cesarską wolą przywrócenia jedności religijnej imperium. Około 30 biskupów zebrało się na początku roku 350 w Antiochii i zadecydowało o zastąpieniu Atanazego przez ariańskiego Jerzego z Kapadocji. List w tej sprawie został wysłany do papieża Juliusza przed kwietniem 352 r.: Atanazy został oskarżony o zbrodniczą obrazę majestatu i zdradę stanu, za sprowokowanie niezgody między Konstansem i Konstancjuszem oraz za stosunki z uzurpatorem Magnencjuszem. Jednak Juliusz zmarł 12 kwietnia 352 r. Jego następcą został Liberiusz, który latem 353 r. zwołał sobór w Rzymie, aby odpowiedzieć na list biskupów wschodnich. Papież zaprosił Atanazego do osobistego udziału, jednak w obliczu nowej sytuacji politycznej wynikającej ze śmierci Konstansa Atanazy uznał, że lepiej będzie pozostać w Aleksandrii i wysłał list synodalny podpisany przez 80 biskupów egipskich, w którym bronił się przed oskarżeniami. Zaproponowano, że drugim listem synodalnym będzie Drugie przeprosiny przeciwko arianom. Genezy polemicznego dzieła należy szukać w reakcji Atanazego na presję, pod jaką żył kilka lat po powrocie z drugiego zesłania. W liście zbiera dalsze świadectwa na swoją korzyść, wykraczające poza te dołączone do listu synodalnego z 338 r. Wśród wielu świadectw znajduje się retractatio, przesłane mu w 347 r. przez Paulina z Trewiru, dotyczące jego dwóch historycznych wrogów, biskupów iliryjskich. Ursacius i Walens: stało się to w ogólnym planie dzieła centralnym punktem, na którym zbudował swoją obronę. Pomimo swojej stosunkowo ograniczonej wartości historycznej, retractatio odegrało niezastąpioną rolę w zamyśle Atanazego, a mianowicie ukryciu faktu, że żaden sobór biskupów wschodnich nie wznowił nigdy dyskusji na temat potępienia Tyru. Atanazy nadal sądził, że uda mu się obronić przed Konstancjuszem, który przebywał w Mediolanie, i wysłał do niego delegację biskupów, ale bez powodzenia. Było już wtedy jasne, że Konstancjusz zdecydował się zastosować wobec Atanazego potępienie Soboru w Tyrze i późniejszych soborów wschodnich. Urzędnik cesarski Montanus zaniósł list cesarza do Atanazego, zapraszając go do stawienia się na dworze, prawdopodobnie w Arles, gdzie cesarz planował obchodzić swoje tricennalia w dniu 8 listopada 353 r. Ale Atanazy odmówił, zdając sobie sprawę, że opuszczenie Aleksandrii oznacza pozostawić miejsce dla Jerzego z Kapadocji. W Arles Konstancjusz zmusił kolejnych biskupów galijskich do potępienia Atanazego. Liberiusz, w związku z niepowodzeniem dodatkowych legatów wysłanych do Arles, zwrócił się do Konstancjusza o zwołanie bardziej reprezentatywnego soboru, który odbył się w Mediolanie w 355 r. Wbrew intencjom papieża Konstancjusz wykorzystał go do potępienia Atanazego przez jak największą liczbę możliwe biskupi. Sobór zakończył się wygnaniem Euzebiusza z Vercelli, Dionizego z Mediolanu i Lucyfera z Cagliari, ale także kapitulacją dużej liczby biskupów zachodnich. Cesarzowi nie pozostało nic innego, jak tylko wykonać potępienie Atanazego i usunąć go z Aleksandrii. Notariuszowi Diogenesowi, któremu powierzono to trudne zadanie, nie było łatwo. Pomimo wielomiesięcznych prób urzędnik cesarski musiał bezskutecznie opuścić miasto. Prawdopodobnie właśnie w tym okresie, gdy sytuacja osiągnęła punkt kulminacyjny, Atanazy napisał Przeprosiny do Konstancjusza, broniąc się przed oskarżeniami, które dręczyły go od czasu Soboru Tyrskiego, a zwłaszcza przed szeregiem nowych zarzutów o obrazę majestatu. , kompromitujące stosunki z uzurpatorem Magnencjuszem i nieuprawnioną budową kościołów. Po wyjeździe notariusza Diogenesa sytuacja osiągnęła punkt kulminacyjny 6 stycznia 356 r., kiedy dux Syrianus wkroczył z wojskiem do Aleksandrii; 8 lutego zaatakował kościół Teonasa, nie znajdując jednak Atanazego, który prawdopodobnie został ostrzeżony. To właśnie w tym kontekście Atanazy napisał List do biskupów Egiptu i Libii, prawdopodobnie latem 356 r.: Atanazy podsumowuje w nim antyariańską polemikę zawartą w Przemówieniach przeciwko arianom i nawołuje biskupów, aby nie podpisywali jakiekolwiek wyznanie wiary odmienne od wyznania nicejskiego, jedyne ważne wyznanie wiary. W tej fazie początków wygnania napisano także Żywot Antoniego, w którym Atanazy wskazuje na idealny model mnicha i chrześcijanina, oddanego ascezie i ortodoksji w wierze. W tym momencie Atanazy żył przez kilka lat jako uciekinier między Aleksandrią a pustynią egipską. W okresie tym miały miejsce ważne wydarzenia z kościelnego i teologicznego punktu widzenia. Mały sobór zwołany w Sirmium w 357 r. przez Walensa, Ursacjusza i Germiniusza, trzech biskupów iliryjskich faworyzowanych przez Konstancjusza, zaproponował wyznanie wiary, które wyrażało otwartość na propozycje arianizmu, jakiej nigdy nie widziano we wschodnich wyznaniach wiary od 341 r. w tym samym okresie wraz z teologami Aecjuszem i Eunomiusem narodził się radykalny arianizm. Najważniejszym sukcesem biskupów proaryjskich było potępienie Atanazego przez wygnanego Liberiusza i ustąpienie Ossiusa z Kordoby. Niemniej jednak na jednolitym froncie episkopatu wschodniego zaczęły pojawiać się duże pęknięcia. Część biskupów, stopniowo odcinająca się doktrynalnie od tendencji proaryjskich na dwóch soborach, w Ancyrze i w Sirmium (358), ostro krytykowała formułę Soboru w Sirmium z 357 r. Nurt ten, choć zachowywał podejrzliwy stosunek do Nicei, Credo i homoousios zaproponowali koncepcję podobieństwa według substancji, mocno to podkreślając, używając nowego technicznego terminu homoiousios. W tym kontekście Konstancjusz postanowił zwołać wielki sobór - na dwóch różnych sesjach, jedną dla mieszkańców Zachodu i jedną dla osób ze Wschodu - zdolny do przywrócenia pokoju religijnego na wzór soboru Konstantyna w Nicei. Zostało to wyprzedzone przez mały sobór w Sirmium w maju 359 r., pożądany także przez Konstancjusza i którego zadaniem było stworzenie formuły, co do której mogłaby zgodzić się jak największa liczba biskupów: otrzymana formuła zawierała wyrażenie rodzajowe "podobni we wszystkim" (homoios kata panta ). Obydwa sobory w Rimini i Seleucji z 359 r., potwierdzone przez sobory w Konstantynopolu z 360 r., poszły zgodnie z pragnieniami Konstancjusza i biskupa Akacjusza z Cezarei, obecnie ulubieńca cesarza, przeciwko zachodniej większości homouzyjnej i wschodniej grupa homoizjańska. Wkrótce jednak śmierć Konstancjusza przyniosła nieoczekiwany obrót wydarzeń. Były to bardzo ważne lata w twórczości apologetycznej i teologicznej Atanazego, podczas których wykazał się on pewną otwartością na inne sformułowania trynitarne. Jeśli w gorzkiej, zjadliwej Historii arian znajdziemy ponowne odczytanie wydarzeń z okresu 335-357 w świetle zerwania z Konstancjuszem - zwolennikiem arianizmu, obecnie uznawanym za antychrysta - w Synodach w Rimini w Włochy i Seleucja w Izaurii Atanazy, pomimo ostrej krytyki wielu wschodnich wyznań, które opisuje, daje wskazówki, że rozumie nowy rozwój, który miał miejsce w obrębie dotychczas w dużej mierze zjednoczonego episkopatu wschodniego. W ten sposób starał się zbliżyć do stanowiska teologicznego homoiousian - pomimo faktu, że wyznawali oni teologię trzech hipostaz - a zwłaszcza do stanowiska Bazyliego z Ancyry. Co więcej, od Listów do Serapiona I-IV Atanazy rozpoczął głębszą refleksję na temat Ducha Świętego, pierwszą o pewnej wadze od czasów Orygenesa, i refleksję, którą odtąd powtarzał we wszystkich swoich dziełach trynitarnych. Wyrosło z dogmatycznej troski, którą Serapion z Thmuis przedstawił Atanazemu, gdy ten przebywał na pustyni: w niektórych kręgach, które przyjęły Credo Nicejskie, odmawiano pełnej boskości Duchowi Świętemu, co groziło uczynieniem go stworzeniem, stworzony ex nihilo. Po śmierci Konstancjusza (3 listopada 361), po której nastąpił natychmiastowy lincz (24 grudnia 361) ariańskiego biskupa Aleksandrii, Jerzego z Kapadocji, dokonany przez tłum, w skład którego wchodzili także poganie, Atanazy powrócił 21 lutego 362 r. z trzeciego wygnania, dzięki dekret Juliana. W Aleksandrii zorganizował słynny sobór w roku 362, na którym z wiernymi mu biskupami i dwoma przedstawicielami spoza Egiptu, Asteriusem z Arabii i Euzebiuszem z Vercelli, omówił problem przejścia duchowieństwa na arianizm. Podejmując umiarkowane środki dyscyplinarne - znak potrzeby ponownego zjednoczenia Kościoła silnie podzielonego po prześladowaniach - poprzez napisanie i przesłanie Księgi Antiochenes próbował zaproponować rozwiązanie podziałów dręczących wspólnotę chrześcijańską Antiochii. Biskup tego miasta, Meletiusz, przyszły przewodniczący Soboru w Konstantynopolu (381 r.) - o stanowiskach teologicznych bliskich homojuszom i wygnany za zajęcie stanowiska przeciwko arianizmowi - zgromadził wokół siebie mocny konsensus. Ale w metropolii obecne były jeszcze dwie inne wspólnoty: wspólnota ariańska i wspólnota spadkobierców Eustacjusza z Antiochii, na czele której stał ksiądz Paulinus, zakorzeniona w Credo Nicejskim i zamknięta na jakikolwiek dialog teologiczny z wyznawcami teologii trzy hipostazy. Jednakże Atanazy był już w stanie dostrzec możliwą ortodoksję tej teologii i wyraził to otwarcie w swoich pismach. Odradzał także Eustatyjczykom posługiwanie się zachodnią formułą Serdyki, zapraszając jednocześnie zwolenników Melecjusza do przyłączenia się do Paulina. Nieregularne wyświęcenie Paulina na biskupa Antiochii przez Lucyfera z Cagliari oznaczało jednak porażkę planu doktrynalnego pojednania, gdyż Atanazy nie był w stanie wpasować go w odpowiednią politykę kościelną. Atanazy został zesłany po raz czwarty na rozkaz Juliana, pomiędzy końcem 362 r. a pierwszymi miesiącami 363 r. O śmierci cesarza (26 czerwca 363 r.) dowiedział się dopiero pod koniec sierpnia, jeszcze będąc na wygnaniu w pd. Egipcie. Po ogłoszeniu Jowiana cesarzem Atanazy wyjechał 6 września na spotkanie z nim w Hierapolis, uzyskując od niego uznanie za prawowitego biskupa Aleksandrii. Protesty arian z Aleksandrii, na czele z Lucjanem, nie zmieniły decyzji cesarza. W październiku lub listopadzie 363 roku Meletiusz z Antiochii, również wrócił z wygnania, przedstawił cesarzowi Jowianowi tekst zatwierdzony przez dużą liczbę biskupów wschodnich, wśród nich niektórych dawnych wrogów Atanazego, takich jak Akacjusz, który zawierał Nicejskie Wyznanie Wiary z wyjaśnienie doktrynalne dotyczące homoousios: wyróżniający termin Credo Nicejskiego, oprócz tego, że został wspomniany i zaakceptowany, został wyjaśniony poprzez pojęcie "podobieństwa według substancji [ousia]". Jednak najpoważniejszym epizodem podróży Atanazego do Antiochii była jego nieudana próba nawiązania komunii z Meletiusem, być może z powodu niepewności tego ostatniego w związku z nieprawidłowymi święceniami biskupimi Paulina kilka miesięcy wcześniej, ale także z powodu jego ambicji zostania nowym przywódcą Wschodu biskupi antyariańscy. To wydarzenie, prawdziwie traumatyczne dla Atanazego, radykalnie zmieniło jego sposób widzenia spraw kościelnych Wschodu i utrwaliło aż do śmierci jego negatywny stosunek do Meletiusza. Prośby Bazylego z Cezarei o pojednanie między tymi, których uważał za zwolenników antyariańskiej ortodoksji, nie przyniosły skutku. Atanazy znajdował się już na marginesie sporu doktrynalnego. Istotnie, w liście skierowanym do Jowiana, który zawierał także Credo Nicejskie, Atanazy w sposób dorozumiany zajął stanowisko przeciwko egzegezie tego wyznania podanej na soborze zorganizowanym przez Meletiusa. Edykt wygnania biskupów, którzy zostali pierwotnie wygnani przez Konstancjusza, ale później Julian pozwolił im wrócić na swoje stolice, został wydany z inicjatywy Walensa 5 maja 365 r. W nocy 5 października Atanazy został zmuszony do ucieczki do willa na przedmieściach Aleksandrii. Powrócił do Aleksandrii w lutym 366 r., również na rozkaz Walensa. Podczas gdy na Wschodzie sytuacja duchowieństwa antyaryjskiego, zwłaszcza Melecjusza z Antiochii, przez wiele lat pozostawała krytyczna, ten ostatni powrót do Aleksandrii zakończył wygnanie Atanazego: odtąd władze cesarskie pozostawiły go w spokoju i oddał się w ręce budowę nowego kościoła. Próba zdobycia przez Lucjana tronu biskupiego w 367 roku zakończyła się upokarzającą porażką. W tym kontekście Atanazy, po milczeniu po wydarzeniach w Antiochenie z 363 r., którym uległ, ponownie podjął działalność literacką, wydając kilka znaczących dzieł, choć o niepewnej dacie. W liście świątecznym nr 39 na Wielkanoc 367 r. Atanazy zaproponował kanon Pisma Świętego dla kościoła aleksandryjskiego. W Liście do Biskupów Afryki (368/371) po raz kolejny podkreślił wagę Nicejskiego Wyznania Wiary i jego wystarczalności jako podstawowego fundamentu wiary ortodoksyjnej, podczas gdy jego trynitarny język nie wskazywał już na otwartość niektórych rozdziałów Synodów czy Księga Antiochenesa o teologii trzech hipostaz; powraca do oparcia się na bardziej tradycyjnych i zwyczajowych wyrażeniach trynitarnych. Dzieło, które zna wybór Damazego na papieża, interesuje się przede wszystkim wydarzeniami na Zachodzie, w szczególności obecnością w Mediolanie proaryjskiego biskupa, takiego jak Auxentius (następca wygnanego Dionizjusza), który według Atanazego musi zostać zdeponowany tak szybko, jak to możliwe. Wreszcie w Liście do Epikteta Atanazy zajmuje stanowisko w sprawie pewnych skrajnych wniosków chrystologii swojego przyjaciela Apolinarego, którego nie wymienia z imienia.

II. Myśl. Atanazy zasadniczo podzielał aleksandryjską tradycję teologiczną, choć w kwestiach trynitarnych zmienił ją radykalnie, porzucając doktrynę trzech hipostaz; w kwestiach antropologicznych, egzegetycznych i duchowych rozwinął jednak tradycję, dostosowując ją do czasów. W obrazie pierwotnego człowieka, który czytamy w jego młodzieńczej podwójnej apologii Contra gentes - De incarnatione Verbi, wciąż pojawiają się echa orygeńskiej perspektywy antropologicznej, pomimo braku doktryny o preegzystencji noes. Z czasem obraz ten ulegał znacznym zmianom, w wyniku głębszego uwzględnienia wpływu wcielenia na wnętrze wierzącego i na ludzkość w ogóle, a także pogłębienia niektórych tematów, takich jak adopcja ludzi jako dzieci Boga, a już w Przemówieniach przeciwko arianom o roli Ducha Świętego. Cechą charakterystyczną przedstawienia Boga przez Atanazego jest jego silny soteriologiczny akcent, który dominuje w takim stopniu, że wywiera głęboki wpływ na dyskurs chrystologiczny i trynitarny. Wychodząc od podwójnej apologii Contra gentes - De incarnatione Verbi, dla Atanazego aktem zbawiennym w pełnym tego słowa znaczeniu - tym, bez którego nie byłoby zbawienia dla ludzkości - jest wcielenie (enanthrop?sis) Logosu: jego przyjęcie ciała, jego ofiara siebie jako instrumentu (organon), za pomocą którego osoba stworzona na obraz (kat′ eikona) zostaje nie tylko odnowiona, ale także dogłębnie odnowiona i odtworzona poprzez zjednoczenie z wcielonym Logosem. Aby mogło nastąpić zbawienie, konieczne było, aby Logos Boży posiadał istotny rys boskości, będący konsekwencją Jego rzeczywistego synostwa w stosunku do Boga Ojca. Gdyby ten wymiar został usunięty z Logosu, nie mógłby On wywołać w ludziach - obciążonych grzechem, zepsuciem i śmiercią - skutków niezniszczalności, nieśmiertelności, przebóstwienia i odnowionej świadomości Boga, które są głównymi elementami zbawienia. Istnieje zatem nierozerwalna dwumian w myśli Atanazjana, która pozostaje zasadniczo niezmieniona, nawet jeśli jej formy i leksykon ewoluują zgodnie z nowymi sytuacjami historycznymi i debatą teologiczną, która naznaczyła długi przebieg twórczości literackiej biskupa: zbawienie historycznej ludzkości, zanurzonej w grzechu i w królestwie śmierci, mogło wywodzić się jedynie od istoty doskonale boskiej, Logosu, Syna Ojca, i z Jego przyjęcia realnego ciała, doskonale podobnego pod tym względem całej ludzkości. Człowiek po upadku i wynikającym z niego wyroku śmierci - wydanym z powodu ludzkiej orientacji na nieuporządkowane poruszenia duszy i namiętności ciała, które teraz zwracają je przeciwko sobie - nie jest już w stanie poznać Boga, kontemplując go w stworzeniu lub ujmując go słowami proroków. Logos, przybierając ciało, ukazuje się im jako człowiek z ciałem podobnym do nich, które bezpośrednio poddaje się ich zmysłom; na ich oczach zwycięża grzech, zepsucie i śmierć, właśnie w ciele; jest jednocześnie obrazem (eik?n) Ojca, dzięki któremu ludzkość może na nowo poznać Boga. Skutki nieśmiertelności, nieprzekupności, nieprzemijania, wiedzy i przebóstwienia, jakie człowiek przyjmuje wraz z wcieleniem, nie przekładają się jednak na zmianę natury; u Atanazego, o wiele bardziej niż u Orygenesa, pozostaje niewzruszona głęboka przepaść oddzielająca człowieka w jego stanie jako stworzenia od Boga i Jego Logosu. Co więcej, dla Atanazego nie ma teologii bez wcielenia (co jest jej epistemologiczną podstawą), zmysłowego obrazu wcielonego Logosu i jego różnorodnych czynów, dowodu Jego śmierci na krzyżu i zmartwychwstania, czy relacji ewangelicznych . Te ostatnie są obrazem wydarzeń, które zawierają w sobie w przejrzystej formie prawdy o Bogu, a zwłaszcza o Logosie, który objawia Ojca: Jego ludzki i boski wymiar, Jego ciało i boskość przekraczającą granice stworzenia przeznaczonego do wrócić do niczego. Jednakże terminologia Atanazego podkreślająca boską jedność, zwł. w trzech Przemówieniach przeciwko arianom nie jest równoważona terminologią podkreślającą różnicę osób. Nie czyni go to jednak teologiem faworyzującym trynitarne sformułowania Eustacjusza z Antiochii czy Marcellusa z Ancyry. Zwłaszcza w tym ostatnim przypadku Atanazy wyróżnia się decydującą wagą, jaką przywiązuje do idei wiecznego zrodzenia Syna od Ojca przed wcieleniem. Co więcej, w Synodach i w Księdze do Antiochenesa zbliża się do koncepcji typowych dla teologii trzech hipostaz, które oczywiście wpisują się w jego własne podłoże kulturowe, nie akceptuje jednak sformułowań najbardziej technicznych i charakterystycznych, biorąc pod uwagę ich do kompromisu z arianizmem. Rzeczywiście, właśnie w tych dziełach, jak również wcześniej w Dekretach Soboru Nicejskiego, Atanazy kładzie nacisk na użycie terminu homoousios - rozumianego nie w sensie jedności liczbowej, ale w sensie wyprowadzenia Syna z substancji Ojca - jako znak ortodoksyjnej wiary Nicei i bastion przeciw herezji ariańskiej. Jak już mieliśmy okazję podkreślić, w dziełach Atanazego pojawiają się problemy związane z datowaniem i atrybucją. Najbardziej znana dotyczy autentyczności Przemówień przeciwko arianom III, kwestionowanej przez C. Kannengiessera w oparciu o rzeczywiste różnice w słownictwie, stylu i argumentacji (choć niewłaściwie teologicznej) w odniesieniu do Przemówień I-II. Niemniej jednak, jak proponuje Strutwolf, różnice te mogą wynikać z faktu, że Atanazy w momencie przejścia od pars destruens swojego antyaryjskiego dyskursu (Rozprawy I-II) do pars construens (Rozprawa III) , zależy od Euzebiusza, zwłaszcza na swoim Dowodzie Ewangelii i teologii kościelnej: budując teologię pozytywną, przeciwstawiającą się arianizmowi, ale jednocześnie świadom sabellowskiego charakteru niektórych twierdzeń Marcellusa z Ancyry, Atanazy czerpał ze słownictwa i koncepcji Euzebiusza, ustanawiając z nimi subtelną dialektykę akceptacji i krytyki. Autentyczność Listu do biskupów afrykańskich była ostatnio broniona za pomocą dobrych argumentów historycznych i teologicznych. W ostatnich dziesięcioleciach badania nad Atanazym skupiały się na jego pismach duszpasterskich, ascetycznych i duchowych. Jego dzieła o dziewictwie i listy świąteczne, czyli orędzia wysyłane corocznie do wszystkich diecezji egipskich w celu ogłoszenia czasu Wielkanocy, ale zawierające także bogatą katechezę antyheretycką i antyschizmatyczną, ukazują biskupa zainteresowanego różnorodnymi problemami i tematami: styl życia wspólnot chrześcijańskich (monastycyzm i życie małżeńskie), kult męczenników, kanon Pisma Świętego, grzechy zwykłych wierzących, wartość ludzkiej seksualności, nieregularne święcenia święceń, prawidłowe obchodzenie Wielkanocy, znaczenie post, obietnica życia wiecznego. Wciąż otwartym problemem badawczym jest relacja Atanazego z Orygenesem. Pomimo studiów poświęconych poszczególnym fragmentom czy dziełom, całe dzieło Atanazego nie zostało jeszcze zbadane z tej perspektywy. Może to prowadzić do bardziej precyzyjnego postrzegania ciągłości i nieciągłości na wielu poziomach - egzegezy, antropologii, ale także reprezentacji boskości.

ASTROLOGIA Dyscyplina zakładająca wyciąganie wniosków o przewidywaniu ludzkiego przeznaczenia na podstawie obserwacji ruchów i względnych pozycji ciał niebieskich. Koncepcję boskiej natury ciał niebieskich, która nadaje astrologii specyficznie religijne konotacje, wywodzi się ze świata Mezopotamii i jego koncepcji związku między niektórymi ważnymi bóstwami a gwiazdami. W Grecji nabrało ono charakteru naukowego poprzez zastosowanie obliczeń astronomicznych z wykorzystaniem arytmetyki i geometrii. Istotą astrologii pozostaje jednak pewność wpływu ciał niebieskich, w których działają boskie osobowości i wola, na życie kosmiczne i ludzkie. Poza Mezopotamią ("astrologią chaldejską") rozkwitła astrologia w Egipcie, dając początek bogatej literaturze w okresie hellenistycznym pod imionami Nechepsos i Petosiris lub przypisywana objawieniu boga Thota, utożsamianego z greckim Hermes, zwany Trismegistosem. Pojęcie boskości ciał niebieskich jest obecne w starożytnych kręgach pitagorejskich i zostało sformalizowane w Epinomis, późnym dziele Platona lub jego ucznia Filipa z Opus. Wśród autorów dzieł astrologicznych w języku greckim i łacińskim wybitni byli Ptolemeusz (Tetrabiblos) i Manilius (Astronomicon). Wiele źródeł wskazuje na znaczenie, jakie astrologowie i matematycy przywiązywali do Cesarstwa Rzymskiego w pierwszych wiekach naszej ery. Wielu zwracało się do nich, aby zasięgnąć porady "horoskopu", czyli wiedzy na temat kombinacji astralnych rządzących życiem danej osoby. Pisarze chrześcijańscy ostro sprzeciwiali się i krytykowali koncepcję wpływów astralnych determinujących ludzkie przeznaczenie - często wyrażaną jako autentyczny fatalizm - oraz wykorzystywanie wróżbiarstwa i magii do poznania tego przeznaczenia. Przemówienie Tacjana do Greków ostro sprzeciwiał się fatalizmowi astralnemu, który uważał za najbardziej charakterystyczny wyraz panowania diabła nad ludzkością. Ignacy z Antiochii , a później Tertulian interpretują epizod ewangelii mędrców w ten sposób, że wraz z narodzinami Jezusa astrologia została pokonana. Nawet gnostycy Walentynianie utrzymywali, że wraz z nową ekonomią zapoczątkowaną przez Zbawiciela przeznaczenie i moce astralne utraciły wszelką skuteczność. Jednak pomimo polemiki Ojców z praktykami astrologicznymi i wróżbiarskimi, przeniknęły one nawet do kręgów chrześcijańskich. Ich znaczne rozprzestrzenienie się wśród klas ludowych doprowadziło do interwencji władz cesarskich, które wydały kilka dekretów potępiających takie praktyki.

AZYL, Prawo Pojęcie azylu (z gr. a;suloj, "nienaruszalny") jako uznanego miejsca schronienia w razie potrzeby wywodzi się zarówno z systemu wartości, jak i z religii. Oznacza to prawo lub immunitet dla uchodźcy ściganego przez władze za przestępstwo, przyjęcie i ochrona tej osoby w miejscu świętym; to właśnie ta szczególna jakość miejsca gwarantowała bezpieczeństwo korzystającemu z niego. Aby jednak ta szczególna cecha była szanowana przez władze cywilne czy wojskowe, musiała być ona zaakceptowana w sumieniu przez wszystkich zainteresowanych, a stąd jej przekroczenie pociągało za sobą różnego rodzaju konsekwencje, jak np. obawa przed popełnieniem świętokradztwa ze względu na świętość tego miejsca. Termin azyl (azylon) był tradycyjny wśród pogan i był używany przez pogańskiego historyka Zosimusa; bardzo rzadko używali go chrześcijanie, którzy woleli wyrażenie ad ecclesiam confugere lub inne mu pokrewne . Wśród Żydów (świątynia; miasto schronienia), U Greków, Egipcjan i Rzymian niektóre sanktuaria cieszyły się prawem schronienia, ale istniały też inne sposoby uzyskania ochrony: klękanie przed niektórymi osobami, ołtarze lub bóstwami, lub przed posągiem cesarza. W tym ostatnim przypadku świętość i ochrona wynikały z posągu, który przedstawiał majestat cesarza. Tacyt mówi o kobiecie, która miała w ręku wizerunek Tyberiusza i mogła w ten sposób dopuszczać się obelg przeciwko senatorowi rzymskiemu; nie podjęto żadnych działań, aby interweniować w obawie przed popełnieniem świętokradztwa wobec cesarza . Dopiero u Teodozjusza uznano azyl przy posągach, przyznając 10-dniowy immunitet; praktykę tę zniesiono Justynian Z azylem ściśle związana była praktyka intercessio, która polegała na interwencji biskupów u władz w imieniu osoby znajdującej się w trudnej sytuacji (w odróżnieniu od prostego zalecenia, które również zdarzało się często); zrodziło się to z chrześcijańskiej koncepcji przebaczenia, w świetle reformacji winnego. Intercessio i azyl były różnymi praktykami, ale często były ze sobą powiązane; w rzeczywistości azyl zwykle obejmował wstawiennictwo u władz w imieniu uchodźcy. Pierwszym znanym przypadkiem azylu wśród chrześcijan jest Feliks z Cirta (Numidia), który ścigany przez władze cesarskie za napisanie zniesławienia przeciwko cesarzowi Maxentiusowi, schronił się u biskupa Mensuriusa (przed 312 r ); drugi to Martin z Tours, ok. 326 (Sulpicius, Vita Martini). Sobór Serdica z 343 r., który mówi o azylu w kościele, w tej samej kanonie. 7 także odnosi się do wstawiennictwa, starając się uregulować tę praktykę: "Często zdarza się, że pewni ludzie zasługujący na miłosierdzie uciekają się do kościoła; zostali skazani za swoje zbrodnie na karę więzienia lub zamknięcie na wyspie, albo ukarani z innego powodu; nie należy odmawiać im pomocy, lecz należy bezzwłocznie i bez wahania poprosić władze cywilne o przebaczenie dla tych osób". Osoba, która schroniła się w kościele, również mogła być niewinna i w takim przypadku okres ochrony był przydatny dla udowodnienia jej niewinności. Pierwsza znana nam oficjalna prośba sięga Soboru w Kartaginie z dnia 27 kwietnia 399 r., na którym dwóm biskupom, Epigoniuszowi i Wincentemu, powierzono zadanie zwrócenia się do sądu w celu uzyskania prawa, zgodnie z którym nikt nie odważy się usunąć kogoś, kto schronił się w kościele (confugientibus ad ecclesiam). Interwencja Soboru w Serdyce, który miał na celu uregulowanie faktycznej praktyki schronienia się w kościołach (saepe contingit), oznacza, że praktyka ta już zaistniała, a intencją interwencji było zobowiązanie biskupów do wzięcia losu uchodźcy na swoje barki serce. Kościół, który dla chrześcijan miał już charakter sakralny jako miejsce kultu chrześcijańskiego, teraz w potocznej mentalności nabierał charakteru sakralnego, charakteru, który musiał być respektowany także przez władze cywilne i wojskowe. Tekst nie precyzuje, czy uchodźcy byli chrześcijanami, czy poganami: wszyscy mogli odwołać się do tej praktyki. Sakralny charakter budowli uznały władze cesarskie dopiero w 395 r. Z prawnego punktu widzenia można było naruszyć kościoły, gdyż nie istniało żadne prawo, które je chroniło, a czasami dochodziło do łamania: znamy zbyt wiele takich przypadków. Dlatego też kościoły nie dawały absolutnej gwarancji (woźnica Hilarinus, który schronił się ad ritus Christiani sacrarium, został wzięty i ścięty; Sylwan uzurpator, który schronił się w kościele , został zabrany i zabity). Źródła na ogół wspominają o azylu, opisując przypadki jego naruszenia (Stilichon, który kazał usunąć Kreskoniusza z kościoła). Podczas splądrowania Rzymu w 410 r. Alaryk szanował prawo do azylu, nawet dla pogan, którzy schronili się w rzymskich kościołach . Naleganie Augustyna, aby schronienie się w kościele było akceptowane i szanowane zarówno przez Rzymian, jak i barbarzyńców, wskazuje na zmianę mentalności. W 392 r. Teodozjusz wielokrotnie interweniował, aby ograniczyć wstawiennictwo i azyl. (13 marca): nie pozwolił duchownym utrudniać wykonywania wyroków poprzez apelację lub wydalanie skazanych; (9 kwietnia): nie pozwalał na wstawiennictwo duchownych za skazanego lub przyznającego się do winy; (18 października): dłużnikom publicznym nie udzielono azylu w kościołach, a biskupi nie mogli spłacać ich długów (pierwsza ustawa regulująca tę kwestię); 17 czerwca 397): Żydom zakazano udawania konwersji w celu ubiegania się o azyl; (27 VI 398): niewolnicy i dłużnicy zostali pozbawieni prawa azylu, a Kościół nie mógł spłacić ich długów; (17 czerwca 397): pod wpływem Eutropiusza nie udzielono azylu za przestępstwo obrazy majestatu, które można by rozumieć szeroko . Rok później sam Eutropiusz schronił się w kościele, a interwencja Jana Chryzostoma nie zapobiegła jego śmierci. Pierwsze formalne uznanie azylu w kościołach miało miejsce w 419 r. Aluzję do tego prawa można znaleźć u Augustyna , który zauważa, że w sumie mogli z niego korzystać tylko nieliczni: "Tak się więc składa, że co najwyżej możemy niewiele robią, aby pomóc i bronić tych, którzy szukają schronienia w kościele". Prawo to szerzej uregulowały ustawy z dnia 23 marca 431 r. i 432 r. Kodeks Teodozjański podaje jedynie fragment prawa z roku 431, podczas gdy inne źródła zachowują go w całości. Czasami wokół kościoła wyznaczano granice, w których obowiązywał azyl . Sobór Orange z 441 r. stworzył pewne normy dotyczące azylu w kościołach ; na Wschodzie interweniował cesarz Leon . W Konstantynopolu Justynian utworzył komisję, która miała ocenić sytuację osób ubiegających się o azyl w św. Zofii (niewolników, dłużników, oskarżonych o zabójstwo).

ATARAKSJA Platon wyraźnie nawiązał do ataraksji, mówiąc o zamieszaniu wywołanym w duszy przez ciało i o wynikającej z tego konieczności dla filozofa, który chce kontemplować prawdę, aby zdystansować się od ciała. W przypadku avpa,qeia, z którą ma wiele wspólnego, ataraksja była najwyższym ideałem etycznym starożytnego stoicyzmu (patrz np. SVF III 449). Arystoteles podobnie łączył ataraksję z kontrolą namiętności . Epikur również wysoko cenił ataraksję i Userer. Termin wraz z odpowiadającym mu przymiotnikiem avta,racoj został wskrzeszony przez Epikteta i Marka Aureliusza. W księdze II, przemówienie 2 - Epiktet utożsamia ataraksję z wewnętrzną wolnością filozofa, której żadne zewnętrzne wydarzenie nie jest w stanie zniszczyć (Sokrates jest tego żywym przykładem); tę samą koncepcję można znaleźć u Marka Aureliusza, In semetipsum IX, 31. Obydwa terminy avpa,qeia i avtaraxi,a są wymienione razem w Epiktet; oba przymiotniki avpaqh,j i avta,racoj występują razem w języku. Marek Aureliusz mówi, że ten, kto nie potrzebuje świata zewnętrznego, to także avta,raktoj lub avta,racoj . Klemens Aleksandryjski także uważa ataraksję za cel, do którego zmierza etyka ludzka: w Paed. II 58,3 wiąże to ze słowami eivrh,nh soi z 3 Jn 15; w Stromiez aprobatą cytuje frazę Epikura dikaiosu,nhj karpo.j me,gistoj avtaraxi,a ("owocem sprawiedliwości jest wielkie avtaraxi,a [wewnętrzny pokój]")

ATARBIUS (zm. ok. 381) Biskup Neocaesarea w Pontus od 368 (śmierć Musonisa) do ok. 381. Oddelegował lektora Cyryla na Sobór Konstantynopolitański. Będąc krewnym Bazylego Wielkiego, sprzeciwił się mu, potępiając jego monastyczne i liturgiczne innowacje, i podążał linią trynitarną bliższą linii Marcellusa z Ancyry. Przechwalał się swoją lojalnością wobec tradycji Grzegorza Taumaturga, między innymi, dotyczą tego napięcia, co rzuca duże światło na ówczesną politykę kościelną.

Atanazy Gammal (zm. 630/631) Jakobicki patriarcha od 594/595 do 630/631, pochodzący z Samosaty. Atanazy był mnichem w klasztorze w Qennesre. Jako patriarcha zdecydował się zamieszkać w klasztorze Mar Zakai, niedaleko Callinicum. W roku 616 w Ennaton pojednał się z siostrzanym kościołem monofizyckim w Egipcie. W 630 r. brał udział na czele grupy kilkunastu biskupów w nieudanych dyskusjach teologicznych z cesarzem Herakliuszem w Mabug/Hierapolis; następnie cesarz mianował monotelistycznym biskupem Antiochii. Michał Syryjczyk cytuje niektóre ze swoich listów; napisał także Życie Sewera z Antiochii, w całości zachowane w języku etiopskim. Niejaki Daniel, określany jako biskup Aleppo lub Edessy, spisał swoje życie najwcześniej za patriarchy Teodora (649-667). Jeśli był to Daniel z Aleppo, być może należy go utożsamiać z Danielem wyświęconym przez patriarchę Cyriaka (793-817). Niestety tekst berlińskiego MS jest niekompletny; Życie podsumowane przez Michała Syryjczyka może być nim zainspirowane.

ASTERIUSZ Amazeji (biskup 378/395-400/431) Niewiele wiadomo o jego życiu: w czasach Juliana Apostaty był uczniem scytyjskiego niewolnika w Antiochii. Zależny literacko od Kapadocji, wykazuje także wpływy Antiochene. Zachowane jego dzieła (co najmniej 16 homilii) są dobrej jakości; godne uwagi jest jego encomium św. Eufemii z Chalcedonu. Niezbyt skłonny do dogmatycznych i egzegetycznych spekulacji, większość jego homilii ma charakter świąteczny lub moralny. Tradycja rękopisowa czasami myli go z Asteriusem Sofistą, czasami z Grzegorzem z Nyssy. Encomium św. Bazylego z Cezarei również pojawia się pod jego imieniem, ale jego autentyczność jest kwestionowana.

ASTERIUSZ z Ansedunum Biskup Ansedunum (IV-V w.), figuruje jako autor niepublikowanego jeszcze oszczerstwa zatytułowanego Liber seu epistula ad Renatum monachum de fugiendo monialium colloquio et Visitatione. G. Morin opublikował kilka fragmentów. Praca potępia nadużycia wynikające ze wspólnego zamieszkiwania dziewic z mnichami i księżmi. MS nazywa Asteriusa uczniem Hieronima. Obecny stan badań nie pozwala na jednoznaczne ustalenie tożsamości Asteriusa; poza tym jest nieznany, podobnie jak Ansedunum.

ASTERIUSZ Arabii (Petra) (zm. po 362), święty (10 czerwca) Brał udział w soborze w Serdyce (343), podczas którego zerwał z (wschodnimi) arianami i przyłączył się do (zachodnich) Niceńskich. Konstancjusz zesłał go do Górnej Libii; wspominany w 362 r., brał udział w synodzie aleksandryjskim zwołanym przez Atanazego i został poproszony o zaniesienie listu synodalnego do Antiochii (Tomus ad Antiochenos). Jednak jego misja ponownego zjednoczenia tego kościoła nie powiodła się z powodu przybycia Lucyfera z Cagliari.

ASTERIUSZ Sofista (IV w.) Pochodzący z Kapadocji, uczeń Lucjana z Antiochii, od początku wspierał Ariusza: wraz z Ariuszem był głównym teoretykiem arianizmu pierwszego pokolenia. Wiemy, że odstąpił od władzy podczas prześladowań Dioklecjana, co często podnosili przeciwko niemu jego przeciwnicy. Niewiele jednak wiemy o jego posunięciach podczas sporu ariańskiego; ostatni raz widzieliśmy go na soborze w Antiochii w roku 341. Fakt, że mamy kilka jego homilii, skłonił niektórych do myślenia, że w ostatnich latach swego życia został wybrany na biskupa (nieznanej stolicy). Napisał na ten temat dwa dzieła: Syntagmację, stanowiącą streszczenie doktryny ariańskiej, oraz dzieło nieco późniejsze, datowane tuż po Soborze Nicejskim. Atanazy zachował fragmenty pierwszego, Marcellus z Ancyry - drugiego; podczas gdy pierwsza przedstawia doktrynę ariańską w jej radykalnej formie, typowej dla Ariusza przed Niceą, druga oferuje bardziej osłabiony subordynacjonizm: tutaj Syn jest zdefiniowany jako obraz, nieróżniący się od Ojca pod względem boskości, substancji i mocy - wyrażenie mało kompatybilne z wczesnym arianizmem. Philostorgius gani Asteriusa za moderowanie jego początkowego arianizmu. Hieronim wspomina komentarze Asteriusza do psalmów, Ewangelii i Listu do Rzymian. Po tych dziełach nie pozostał żaden ślad, dopóki Ryszard i Skard nie przypisali Asteriuszowi 31 homilii, w tym 29 o psalmach (choć nie wszystkie mają całkowitą autentyczność) oraz fragmenty komentarza, także do psalmów. W. Kinzig przypisuje te dzieła egzegetyczne innemu człowiekowi, zwanemu Asteriusem Homilistą, autorowi działającemu na przełomie IV i V w. w Antiochii lub w jej pobliżu. Ogólnie rzecz biorąc, egzegeza jest tradycyjna w swoim chrystologicznym odczytaniu tekstu ST i wydaje się, że celowo unika badań doktrynalnych, poza wyrażeniami rodzajowo ortodoksyjnymi

ASTERIUS TURCIUS RUFUS (zm. po 494) Patrycjusz rzymski i chrześcijanin (2 poł. V w.). W latach 476-483 jego imię widniało na siedzibie amfiteatru Flawiuszów. Został praefectus Urbi i konsulem w 494 r. Jako wykształcony, znawca i pasjonat literatury, w roku swego konsulatu zebrał rękopis Eklog Wergiliusza, który opublikował 21 kwietnia tego roku. Asteriusz zamieścił w tym wydaniu kilka własnych wersetów, które, jak twierdzi, ukończył pomimo odwrócenia uwagi od organizowania konsularnych ludi. Niedługo później (być może jeszcze w 494 r.) Asterius opublikował Carmen Paschale Seduliusa (CSEL 10, VII: [libri] recollliti adunatique sunt a Tuscio Rufo Asterio…editore librorum). Chrześcijański poeta w fraszce poświęconej Asteriusowi wychwala pracę redaktora, cuius ope et cura pięciu ksiąg swego Carmen edita sunt populis.

AZJA

I. Prowincja - II. Diecezja.

I. Prowincja. Prowincja Azja, utworzona na terytorium starego królestwa Attalidów, obejmowała Azję Azyjną aż do granicy Bitynii na pólnocy i Licji na południu oraz Galacji i gór Pizydii na wschdozie, obejmowała Rodos i inne małe wyspy Morza Egejskiego. Kolonizacja grecka sięgała aż do dolin głównych rzek, Hermus i Maeander; dynastie, które zastąpiły Aleksandra, założyły lub odnowiły ośrodki w głębi kraju. Pierwsza organizacja z 129 r. p.n.e. ustąpiła miejsca konstytucji Sullana z 84 r. p.n.e., która podzieliła Azję na 44 okręgi. Za Augusta prowincją zarządzał prokonsul, zwykle przez rok. Cała prowincja była reprezentowana w konsylium (koinon), które organizowało kult cesarski. Z większą liczbą ośrodków miejskich niż w jakiejkolwiek innej prowincji cesarstwa - większość z nich powstała jeszcze przed panowaniem rzymskim (tylko kilka zostało założonych przez Tyberiusza i Hadriana) - jego dobrobyt opierał się na ogólnym dobrobycie licznych miast średniej wielkości, często podzielonych przez rywalizacje gminne. Tytuł metropolii prowincjonalnej należał do Pergamonu, ale od początku sprawował go Efez, siedziba namiestnika, chociaż podróżował on do różnych ośrodków administracyjnych. Smyrna, Sardes i Kyzikos rywalizowali z Efezem: niektóre przemówienia z II w. n.e. retor Prusa w Bitynii Dione, zwanej Chryzostomem, wyśmiewają te rywalizacje, które były przedmiotem pogardy dla Rzymian, którzy często czerpali korzyści ze sporów między miastami, aby umocnić swoją władzę kosztem lokalnej autonomii. Pod koniec III w. Dioklecjan podzielił Azję na siedem mniejszych prowincji: Asia Proconsularis (stolica: Efez), Hellespont (Cyzicus), Lidia (Sardis), Frygia I (Laodycea), Frygia II (Eukarpia), Caria (Aphrodisia) i Insularum provincia (z 53 wyspami) ).

II. Diecezja. Dokonana przez Dioklecjana reorganizacja struktury prowincji rzymskich stworzyła mniejsze jednostki terytorialne i podzieliła prowincje na pięć diecezji: Azję, Pontus, Trację, Wschód i Egipt. W następstwie decyzji podjętej na Soborze w Konstantynopolu w 381 r. te zasadniczo biurokratyczne i administracyjne podziały uznano za granice kościelne, nałożone na stary podział stolic biskupich według prowincji. Sobór usankcjonował także hierarchiczną zwierzchność Konstantynopola nad pozostałymi metropoliami, zapewniając podporządkowanie diecezji Azji i Pontu diecezji Tracji. Stolica cywilna diecezji azjatyckiej pozostała w Efezie, stolicy dawnej prowincji, która sprawowała obecnie także jurysdykcję kościelną na terenie 11 prowincji: Azji I i II, Karii, Licji, Pamfilii I i II, Lidii, Hellespontu, Bitynia i Frygia I i II. Jednak, jakkolwiek ważny był Efez, nie był on wystarczająco potężnym ośrodkiem życia kościelnego, aby móc przeciwstawić się Konstantynopolowi; podczas gdy Cezarea, będąca już stolicą Kapadocji, a obecnie siedzibą wikariusza diecezji Pontu, nie była geograficznie centralna i cierpiała z powodu konkurencji ze strony Ancyry, a także Chalcedonu, Nicomedii i Nicei, wszystkie w naturalny sposób faworyzowane przez swoje bliskość sądu. Sobór Chalcedoński z 451 r. usankcjonował podobne podporządkowanie diecezji Azji i Pontu diecezji Tracji: ustalono, że metropolici Azji i Pontu wraz z biskupami swoich prowincji powinni wyświęcać biskupów lokalnych, natomiast samych metropolitów powinien wyświęcać biskup Konstantynopola. Różne regiony prowincji i diecezji azjatyckiej były pierwszymi częściami Cesarstwa Rzymskiego, które zostały schrystianizowane od czasów apostołów; proces ewangelizacji był różnorodny, jednak komplikowany przez skrajną różnorodność ludów, tradycji, większy lub mniejszy stopień hellenizacji oraz różnice społeczne i polityczne: istniała ogromna różnica, np. pomiędzy chrześcijaństwem miejskim (w miastach na wskroś zhellenizowanych z tętniącym życiem kulturalnym i społecznym) oraz na obszarach wiejskich w głębi kraju (pomyśl o Frygii). Należy zatem szukać i weryfikować pochodzenie chrześcijańskie w każdym przypadku, biorąc pod uwagę konkretną sytuację lokalną.

AZJA Mniejsza (archeologia)

I. Diecezja Azji - II. Diecezja Pontu - III. Rzeźba, malarstwo i sztuki drobne.

I. Diecezja Azji. Wielki entuzjazm dla budownictwa ożywiał miasta cesarstwa, zwłaszcza diecezję azjatycką, która w podziale Dioklecjana obejmowała prowincje Hellespont Pizydia i Likaonia Licja i Pamfilia , Karia , Lidia w centrum i Azja właściwa na zachodzie. Każde civitas miało własne biskupstwo, co zostało potwierdzone edyktem Zeno dotyczący niektórych kwestii kompetencyjnych biskupów Tomis w Scytii i Leontopolis w Izaurii. Dwa największe miasta to na wsch. Efez, dawna stolica prowincji azjatyckiej, oraz Konstantynopol, rozwinięty za czasów Konstantyna. Efez w naturalny sposób stracił wiele na znaczeniu wraz z utworzeniem "nowego Rzymu", lecz chociaż jego autorytet i prestiż osłabły, przez długi czas pozostawał głównym ośrodkiem wpływów. Nie możemy wątpić, że zaraz po "edykcie" pokoju Konstantyna Efez i inne ważne miasta Azji Mniejszej zbudowały katedrę i rezydencję biskupią (jak to miało miejsce np. w Akwilei). Jednak ten starożytny kompleks nie został jeszcze zidentyfikowany. Wielka katedra w Efezie, rozsławiona przez Sobór w 431 r., musiała zostać zbudowana bezpośrednio po 380 r.; o kolosalnych rozmiarach, dokonano go - jak na tamte czasy - niezwykłego - modyfikując część budynku świeckiego, apodyterium "łaźni portowych". Wiele elementów, takich jak ościeżnice i opaski, zostało ponownie wykorzystanych, m.in. prawdopodobnie kolumny, które później usunięto. Sugeruje to, że hegemonia handlowa Efezu ucierpiała z powodu konkurencji ze strony Konstantynopola, zwł. doprowadziło to do zmniejszenia liczby podróżnych i marynarzy, dla których przeznaczone były największe w mieście łaźnie; stąd decyzja o ich likwidacji i przeznaczeniu na budowę nowej, okazałej katedry. Bazylika posiadała dwie nawy boczne oraz dwukrotnie większą od niej nawę, zakończoną półkolistą wewnątrz absydą; każda nawa kończyła się prostą ścianą o tej samej wysokości co łuk triumfalny, z drzwiami prowadzącymi do niemal kwadratowego pomieszczenia. Według Knolla nawy oddzielały kolumny (z których nic nie odnaleziono) połączone łukami; nie było empory. Ale kościół, jak zobaczymy, nie zajmował całej długości bardzo długiego apodyterium. Bazylika zapewne posiadała drewniany dach, z wyjątkiem półkopuły apsydy i przypuszczalnych sklepień krzyżowych w dwóch bocznych pomieszczeniach. Poprzedzał go przedsionek i czteroportyk kolumnowy z półkolistą ścianą W ożywioną niszami. Później, gdy miasto ogromnie się skurczyło po podboju i splądrowaniu przez Arabów, budynek podzielono na dwa osobne kościoły, jeden za drugim, pierwszy kopułowy, drugi z filarami. Chrzcielnica, do której można było dotrzeć od strony N czworokąta, była okrągła wewnątrz i miała dwanaście nierównych boków na zewnątrz; otaczało go obejście, zamykające go na obwodzie niemal kwadratowym; wewnątrz basen był okrągły, z rampami do zejścia i wyjścia, typowymi dla Azji Mniejszej. Za absydą kościoła odkryto małe prywatne łaźnie i dom z pokojami wokół hipostylowego dziedzińca, prawdopodobnie dla duchownych. Drugi kościół o skromniejszych wymiarach odkopano po przeciwnej stronie, pomiędzy portem Magnesia a tzw. Gimnazjum Wschodnim; była zbudowana na planie hipostylowym, bazylikowym, z nawą zakończoną wewnątrz okrągłą absydą i prostą ścianą na zewnątrz (typową dla wielu bazylik w Azji Mniejszej) z pozostałościami syntronu. Jeszcze w Efezie znajduje się mały jednonawowy kościół, na wsch. od placu, zwany Verulanum; jest to proste prostokątne pomieszczenie zakończone półkolistą absydą. Poza murami miasta, na zboczach Panayil Dag, znajdował się ważny cmentarz: grota Siedmiu Śpiących, gdzie według legendy siedmiu młodych mężczyzn uciekło przed prześladowaniami cesarza Decjusza (249-251) i obudził się i zobaczył, że chrześcijaństwo triumfuje za Teodozjusza II (423-450). Grupa grobowców, niektóre z II w., rozmieszczona jest wokół dużego sklepionego pomieszczenia, częściowo wykutego w skale, a częściowo zbudowanego z arcosolia: na jednym końcu znajdował się kościół na planie kwadratu, zbudowany między połową V w. i VI w. Na wsch. sklepione pomieszczenie kończyło się sklepieniem kolebkowym skierowanym w stronę półkolistej absydy pośrodku i prostokątnej niszy po stronie południowej, obie części prostej ściany. W wyniku kultu w bezpośrednim sąsiedztwie powstały inne pomieszczenia grobowe z arcosoliami i mauzoleami rodzinnymi. Niedawna propozycja oparta na stylu zachowanych mozaik chodnikowych datowałaby zespół na czasy Teodozjusza I (379/80-395). Jednak najsłynniejszą budowlą, nieco oddaloną od ruin Efezu, jest martyrium nad grobem św. Jana Ewangelisty, na wzgórzu Ayasoluk: rozległa budowla w kształcie krzyża z sześcioma kopułami, istniejąca już w V w. (a może nawet wcześniej, gdyż wspomina o nim pielgrzym Egeria z końca IV w.), ale przebudowany przez Justyniana i Teodorę w połowie VI w.; pozostały po nim uderzające ruiny . Tyrium mar ASIA znajduje się w centrum rozległego zespołu budynków, tylko częściowo odkopanych: wśród nich znajduje się rozległa ośmiokątna chrzcielnica z obejściem, datowana niedawno na początek V w., a więc przed rekonstrukcją Justyniana oraz sekreton wspomniany w inskrypcji greckiej (tamże). Od IV w. kościoły innych miast Azji Mniejszej były na ogół bazylikami hipostylowymi, ponieważ na Wschodzie było mnóstwo marmurowych kolumn ze względu na wiele państwowych kamieniołomów i łatwość wydobywania materiału z wcześniejszych pogańskich budynków. Pod koniec IV w. zmienione warunki polityczne imperium wymusiły przekształcenia urbanistyczne, w których niewątpliwie wyeliminowano wiele pogańskich budynków i robót publicznych. W długim okresie pax romana wiele miast Azji Mniejszej żyło bez obaw wojskowych i bez murów, spokojnie oddanych handlowi i pożytecznej działalności obywatelskiej. Pod koniec IV w. klimat niepewności wywołany obecnością Gotów z jednej strony i zbuntowanych Izaurów z drugiej zmusił, jak wynika z odpowiedniego prawa , do budowy murów miejskich i lokalnych umocnień, co czasami wiązało się z likwidacją całych kwartałów, pomników i grobowców. Duże ilości materiału powstałego w wyniku tej rozbiórki zostały w dużej mierze udostępnione władzom religijnym. Godne uwagi budowle sakralne odkryto w Pamfilii, małym regionie, ale bogatym w rolnictwo i handel morski. W dwóch głównych miastach, Side i Perga, znajdują się pozostałości ważnych kościołów. Splądrowane przez Arabów ośrodki te wkrótce zostały zamienione w nędzne wioski, a później opuszczone, więc ich ruiny można było odkopywać i badać bez przeszkód w postaci nowoczesnych budynków. Katedra w Side miała pięć naw i transept, a nawa kończyła się absydą, półkolistą wewnątrz i trójboczną na zewnątrz; przyłączony po stronie N znajdowała się baptysterium, prawie wolnostojący pawilon, kwadratowy i absydowany jak basen, ze schodami i bocznymi basenami. Flankowały go dwa symetryczne prostokątne pomieszczenia z niszami: trzy pomieszczenia poprzedzone były prostokątnym atrium z absydami na każdym końcu. Po przeciwnej stronie znajdowała się rezydencja biskupa: w jej różnych pomieszczeniach znajdowała się mała prywatna kaplica dla biskupa i duża sala trikonchowa. Później kościół zmniejszono do trzech naw. To zjawisko redukcji jest wspólne dla prawie wszystkich bazylik Azji Mniejszej; po pierwszym splądrowaniu przez Arabów wyludnione miasta odbudowano na mniejszą skalę, a także dostosowano do nowych wymagań kościoły. W Side znajdują się pozostałości wspaniałego miejskiego kościoła hipostylowego zbudowanego w VI wieku, kiedy Justynian zniszczył wszystkie pozostałe wielkie pogańskie sanktuaria. W punkcie S zatoki znajdowały się dwie bliźniacze świątynie peryferyjne, częściowo zburzone. -Niektóre kolumny zachowały się na miejscu w atrium; inne przeniesiono do sąsiedniej bazyliki, która posiadała trzy nawy i absydę, półkolistą wewnątrz i wieloboczną na zewnątrz. Nawy boczne kończyły się prostą ścianą, do której przyłączono dwie kaplice lub pastofory. Atrium, którego dwie boczne ściany są ciekawie ozdobione niszami zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz, nigdy nie zostało ukończone. Ta prawdopodobnie długa przerwa w pracach wynikała z konsekwencji ekspansji islamu (A.M. Mansel, Die Ruinen, 163-164). Inne nieodkopane bazyliki w Side to trójnawowy kościół z pojedynczą absydą i transeptem . W drugiej metropolii pamfilijskiej, Perdze, znajdują się, odnotowane przez Rotta , ruiny dwóch bazylik: jednej być może katedry z pięcioma nawami hipostylowymi, nie wystającym transeptem, absydą pomiędzy dwoma pastoforami i małym czworobokiem; druga miała trzy nawy z krzyżowym transeptem, dwoma pastoforami po bokach absydy. Druga miała "owinięte" nawy boczne i rozległe atrium. Na wzgórzu za murami turecka misja archeologiczna prof. Mansela odkopała pozostałości budowli z VI w. budynek o cechach martyrium: rozległa kopuła dołączona do kaplicy z absydą. Pozostałości bazylik hipostylowych odnajdujemy w Pizydii w Sagalassos, mieście słynącym z natarcia Aleksandra Wielkiego, lecz będącym ośrodkiem górskim, który oczywiście nie mógł poszczycić się przepychem metropolii pamfilijskich. Kościoły wydawane przez Lanckorońskiego posiadały trzy nawy i wystające centralne absydy, jedną wielokątną (tamże, il. 126), drugą półkolistą z wystającym transeptem. W Milecie zachowały się dwa zespoły bazylikowe, dość skromne, jak na znaczenie miasta greckiego i rzymskiego: jego znaczenie prawdopodobnie doprowadziło do jego dotkliwego splądrowania w III i IV w. Pierwsze wykopaliska odsłoniły bazylikę poprzedzoną III w. n.e. propylea i quadriportico. Miała trzy nawy, rozdzielone kolumnami i monolitycznymi filarami z rdzeniem i półkolumnami; nawa kończyła się absydą, a nawy boczne w dużych drzwiach prowadziły do obejścia. Quadriportico posiadało z jednej strony długi korytarz zakończony okrągłą kaplicą z pięcioma niszami wbudowanymi w grubość muru. Na północ od quadriportico znajdowała się kwadratowa chrzcielnica z kopułą i korytarzem z trzech stron. Ten VI w. kompleks znajdował się w centrum miasta, w rogu agory S, obok nimfeum. Na początku VII w. druga bazylika była poświęcona św. Michałowi (kult aniołów rozwijał się od V w.); posiadała trzy nawy, architrawowane kolumny, absydę i pastoforę z prostym szczytem . Mimo skromnych wymiarów ciekawie jest dostrzec obecność syntronu w absydzie i ambony w centrum kościoła. Poprzedzał go przedsionek i najprawdopodobniej quadriportico. Na północ od bazyliki wznosiła się domniemana rezydencja biskupia; S było kwadratową chrzcielnicą z okrągłym basenem . Wreszcie enigmatyczna budowla, okrąg wpisany w kwadrat, z ośmioma kolumnami w środku i czterema małymi niszami oraz kopułowym nakryciem centralnym. Frygijskie Hierapolis było niewątpliwie bogate w budowle chrześcijańskie (D. de Bernardi Ferrero, Le chiese di Hierapolis dopo gli scavi. Najważniejsza jest katedra z dołączoną chrzcielnicą w strefie N z końca IV w. mury miejskie - bazylika z emporą nad nawami bocznymi. Nawa główna kończyła się absydą, wewnątrz zakrzywioną, na zewnątrz wieloboczną, natomiast nawy boczne pierwotnie kończyły się ścianami prostymi (później dodano apsydiole). Poprzedzał go przedsionek z przedsionkiem z przodu, hipostyl tylko z dwóch stron z kolumnami zrównanymi z tymi wewnątrz. Na południe od narteksu znajdowała się chrzcielnica z przybudówkami oraz okrągłym basenem ze schodami i przyległymi basenami, pierwotnie zbudowana prawdopodobnie pod koniec IV lub na początku V w. W bliżej nieokreślonym czasie katedrę zredukowano do nawy z dwiema niewielkimi kaplicami bocznymi, a chrzcielnicę przekształcono w kaplicę absydową bez basenu chrzcielnego . Nad teatrem znajdowała się bazylika o podobnym planie, lecz o skromniejszych proporcjach: bez quadriportico, zewnętrznie prosta absyda z bocznymi pastoforiami, hipostylowa empora; później zamiast kolumn dodano filary i ostatecznie zredukowano ją do jednej nawy. Jego hipostylowa struktura wskazuje na V w. data. Na południe od Łuku Frontina (tamże), stykając się z pn. ścianą "platei", zbudowano małą kaplicę z jedną nawą absydową, jakby w obronie miasta. Wśród ruin widoczne są jeszcze dwa, jeszcze nie odkopane kościoły: kaplica na północny wschód od miasta i trójnawowy kościół na południowy wschód od teatru (tamże). W wielkich ośrodkach biskupich wznosiły się wspaniałe bazyliki i baptysterie; kult męczenników doprowadził do budowy martyrii i kościołów cmentarnych poza murami miasta. Niektóre z tych ośrodków kultu zostały ustanowione na mocy praw. Najstarsze budowle, pochodzące z końca IV w., miały monumentalne rozmiary: w dni świąteczne tłumy pielgrzymów odpoczywały pod portykami, brały udział w agape i uroczystościach upamiętniających. Dlatego budynki te przyjęły szczególną konstrukcję, na ogół plan centralny przykryty kopułą, co było układem szczególnie sugestywnym dla chrześcijan ze względu na niebiańską symbolikę kopuły. Dwiema głównymi martyriami Azji Mniejszej były oczywiście te ku czci dwóch apostołów, których uważano także za obrońców Cesarstwa Bizantyjskiego. W Efezie martyrium św. Jana powstało ok. koniec IV w. na wzgórzu z widokiem na świątynię Artemidy w Efezie, największe pogańskie sanktuarium Azji. Z prymitywnego sanktuarium, w dużej mierze odkrytego podczas wykopalisk misji austriackiej, rozpoznajemy budynek z centralnym jądrem, na planie kwadratu i kopułą, oraz czterema ramionami w kształcie krzyża; każde ramię posiadało trzy nawy, a niektóre posiadały portyki zewnętrzne, o czym świadczą fundamenty i mozaiki chodnikowe (J. Keil, Forschungen, IV, 3). Wkrótce potem do N. dobudowano dużą ośmiokątną chrzcielnicę z okrągłym basenem. Główny budynek został później przebudowany, nadając mu znacznie większe wymiary, zachowując jednak prymitywną kaplicę wotywną w kształcie krzyża. Planowano wielką trójnawową bazylikę z wystającymi ramionami transeptu, jednak nigdy nie zbudowano nawy tej fazy i całość wkomponowano wówczas w wielką sklepioną budowlę zbudowaną przez Justyniana . W okazałym nowym budynku zachowano ściany transeptu i absydy, a do stworzenia masywnej konstrukcji z filarami i kolumnami ponownie wykorzystano duże ilości marmuru uzyskanego podczas rozbiórki pobliskiej świątyni Artemidy, a także trzony kolumn przygotowane dla bazylika hipostylowa. Budynek Justyniana posiadał sześć kopuł nad nawą i transeptem, sklepienia krzyżowe w nawach bocznych oraz emporę. W Hierapolis, martyrium św. Filipa, odkryte przez misję włoską, podobnie jak wszystkie budynki tego miasta, również zostało zbudowane na wzgórzu z widokiem na miasto pod koniec IV w. n.e. początków V w., pozornie na planie nadesłanym przez architektów cesarskich w Konstantynopolu, podobnie jak w Efezie. Centralne jądro składa się z ośmiokąta, z którego promieniuje osiem prostokątnych kaplic, w taki sposób, że filary stają się wyraźnie grubsze w kierunku zewnętrznym. Cztery kaplice odpowiadające głównym osiom poprzedzone są kwadratowymi placami z niszami, w niektórych z nich znajdowały się fontanny (w ścianach zachowały się wgłębienia na ołowiane rury). Obok tych wejść znajdowały się przęsła zamykające ośmiokąt gwiaździsty na obwodzie kwadratu o bokach ok. 60 m. Kaplice na osiach ukośnych pierwotnie zwrócone były w stronę czterech trójkątnych dziedzińców utworzonych przez włączenie ośmiokąta w kwadrat. Każda z ośmiu kaplic otwierała się na ośmiokąt poprzez trzy łuki wsparte na filarach i dwie kolumny pośrednie po każdej stronie z szorstkimi kompozytowymi kapitelami z marmuru, będącymi dziełem lokalnych rzeźbiarzy . Wewnątrz grubych filarów, rozjaśnionych sklepieniami kolebkowymi korytarzami łączącymi kaplice, znajdowało się więcej kaplic, siedmiokątnych z trzema absydami. Kaplice promieniste miały podłogi mozaikowe; ośmiokątny pokój, jeden z marmurowych płyt. Ośmiokąt ten przykryty był kopułą z jasnego drewna z płytami ołowianymi na zewnętrznej powierzchni i mozaiką od wewnątrz. Datę powstania tej budowli można zobaczyć na schemacie Otto Felda w Propyläen Kunstgeschichte, Spätantike und Frühes Christentum, Berlin 1977. Martyrium podobne do dwóch z Azji Mniejszej było martyrium w kształcie krzyża w Antiochii z centralnym placem z kopułą, poświęconym św. Babylasowi. Analiza zabytków z przełomu V i VI w. ujawnia dwa nowe zjawiska: (1) ponowne wykorzystanie budynków świeckich i przekształcenie pogańskich sanktuariów w kościoły oraz (2) dominację budynków z grubymi filarami i kopułami, na które ewidentnie wpłynęła martyria. Ponowne wykorzystanie budynków świeckich. W ciągu V w. w Hierapolis, po pożarze i opuszczeniu martyrium na wzgórzu, kalidarium dużej łaźni publicznej przekształcono w kościół poprzez budowę wewnętrznych filarów i kopuł, uznanych za bardziej pasujące do nowej funkcji sakralnej . Prawdopodobnie nadal była poświęcona św. Filipowi. W każdym razie posiadała absydę i prezbiterium; atrium znajdowało się w mniejszym pomieszczeniu, równoległym do calidarium. W Priene powstała pierwsza katedra hipostylowa w pomieszczeniu sali gimnastycznej poprzez dodanie dwóch rzędów kolumn. Podupadające wówczas miasto nie było w stanie pokryć kosztów budowy nowego budynku. Podobnie w Assos in the Troad wzniesiono kościół hipostylowy wewnątrz sali gimnastycznej, a część dziedzińca stała się quadriportico . Tutaj jednak oszczędzono archaiczną świątynię na szczycie wzniesienia. Na agorze w Pergamonie wzniesiono trójnawowy kościół z półkolistą absydą, przedsionkiem i czworoportem (koniec IV lub początek V w. Transformacja świątyń. Słynne pogańskie sanktuaria spotkały różne losy. Najsłynniejsza ze wszystkich, Artemizja w Efezie, została zrównana z ziemią, ale inne stały się kościołami i temu zawdzięczają swoje zachowanie . Świątynia Afrodyty w Afrodyzji stała się katedrą , zachowując prawie wszystkie kolumny na miejscu i dodając mury obwodowe oraz środkową absydę flankowaną z obu stron przez podwójny pokój. Obok znajdowała się rezydencja biskupa, także z pięknym pomieszczeniem trichoracyjnym . VI w. W teatrze Afrodyzji odkryto obraz św. Michała . Sanktuarium Aetani również stało się kościołem, ale w ścianach celli prawie nic ze zmian związanych z transformacją nie można dostrzec. Jeszcze w VI w. w obrębie celli świątyni Apolla w Didymie powstał ważny zespół: składał się ze średniej wielkości kościoła hipostylowego z wystającą wieloboczną absydą i przedsionkiem oraz małej kwadratowej chrzcielnicy z trzema małymi niszami . Wielka świątynia Hadriana Serapisa w Pergamonie stała się trójnawową katedrą poświęconą św. Pawłowi . Kościoły z filarami. W centrum Hierapolis w pierwszej połowie VI w. powstał kościół na planie podłużnym z filarami dla filarów mocnych i kolumnami dla filarów lekkich ; z przodu znajdował się przedsionek i atrium; prawdopodobnie był to nowy kościół pod wezwaniem św. Filipa, kiedy jego kult został przeniesiony do miasta ze względów bezpieczeństwa. Kościoły Filadelfii i Sardes również musiały posiadać filary i sklepienia żebrowe . W górzystym regionie Licji znajdowało się wiele skromnych kościołów filarowych, prawie w całości zbudowanych z kamienia. Odwiedzano je, lecz posiadamy o nich jedynie wstępne relacje. Te budynki filarowe na planie bazyliki mają nawy zakończone absydą - półkolistą wewnątrz i wielokątną na zewnątrz (Alakilise, Sura) lub półkolistą także na zewnątrz (Arneai, pięć kościołów Andriake) - lub w trójkonczu obejmującym trzy nawy (Karabel, Abacahissar ) i prawie zawsze mają przed sobą przedpokój. Odbudowane później, prawdopodobnie po najazdach arabskich, zachowały charakterystyczne dla VI w. elementy dekoracyjne architektury (kapitele, architrawy, portale). oraz obszaru Konstantynopola. Stosunkowo niedawne wykopaliska w Ksantos odsłoniły trójnawowy kościół z podłogą saikową, podobną do tej u św. Jana ze Studiów w Konstantynopolu . Ważne dla stylu i chronologii kościołów Likaonii i Izaurii są kompleks Alahan Monastir i kościół Dag Pazari. Alahan było sanktuarium klasztornym składającym się z dwóch kościołów z chrzcielnicą pomiędzy nimi, połączonych wielkim portykiem. Pierwszy kościół to bazylika hipostylowa z ciekawymi rzeźbami ewangelistów, archaniołów i Chrystusa w chwale; kościół nr. Nr 3 był kościołem kopułowym z łukami poprzecznymi w nawie głównej i nawach bocznych oraz portalami ozdobionymi cudownymi liśćmi winorośli i przeplatającymi się rybami. Drobno wcięte kapitele z liści akantu są w stylu końca V w. warsztaty Proconnesusa. Również tutaj, podobnie jak w wielu miejscach, które ucierpiały w wyniku najazdu arabskiego, kościół nr. 1 została później zredukowana do jednej nawy: M. Gough ją odkopał, niszcząc przybudówki . Mały kościół Dag Pazari ma trzy nawy, nad którymi dominuje kwadratowa kopuła o długości około 8 m. z każdej strony oraz z półkolistą absydą wewnątrz i na zewnątrz. Ściany zbudowane są z dokładnie kwadratowych bloków kamiennych, a kapitele są podobne do tych z Alahan. Budynek wyraźnie ukazuje, jakie dominują cechy budownictwa z początków VI w. były, co jest przydatne przy datowaniu innych kościołów w okolicy. Grupa tradycyjnie znana jako Binbirkilise obejmuje budynki sakralne, prawie wszystkie o wymiarach Modest, podzielone na dwa ośrodki: Madensehir i Degile, przy czym ten ostatni to ufortyfikowany akropol. Najważniejszą trójnawową bazyliką jest nr. 1, w Madensehir (nawa o wymiarach 27,50 x 6 m, podzielona monolitycznymi filarami z oryginalnymi kamiennymi sklepieniami kolebkowymi i poprzedzona dwupiętrowym przedsionkiem. Pozostałe to mniejsze bazyliki z bloków kamiennych, podobne lub prostsze w formie i w różnym wieku, przy czym nowsze mają naturalnie chropowaty mur; obecne datowanie rozpościera je na okres od VI do X w.; zwłaszcza te Degile′a pochodzą z okresu po splądrowaniu dolnego miasta przez Arabów w VIII w.; epigrafista Ramsay wyciągnął te wnioski nie tylko ze stylu, który uważał za bardziej surowy niż styl ważnych kościołów na równinie lub innych miejsc powiązanych artystycznie lub kulturowo , ale także ze względu na zastosowany kamień, który nie pozwalał na dokładne cięcie, oraz na dokładne przestudiowanie epigrafii. Rzuty są zróżnicowane: (1) bazyliki z trzema nawami rozdzielonymi filarami, sklepiony dach, pojedyncza apsyda, zwykle w kształcie podkowy, podkowiaste arkady i archiwolty okien (wskazujące na stosunkowo późną datę), kruchta z dwoma pomieszczeniami na końcach (kościoły 1 , 3, 4, 5, 6, 7, 15, 21, 29, 31, 34 i 42), czasami wystające (nr 32); (2) krzyż łaciński (nr 11, 24, 37); (3) krzyż grecki (nr 12 i 34); (4) wielokątny (nr 10: 14 boków z obejściem); oraz (6) jednonawowa z absydą. Datowanie kościołów tej grupy jest kontrowersyjne

II. Diecezja Pontu. Diecezja Pontus obejmowała prowincję Bitynię aż do zach.; Paflagonia, Diospontus i Pontus Polemonianus do N; Galacja i Kapadocja na pd.; i Armenia Mniejsza na wschodzie (AHM Jones, The Late Roman Empire, passim i Mape II). Grzegorz z Nyssy stwierdził, że region ten był bogaty w kościoły. W Kapadocji największym częściowo zachowanym kościołem (prawdopodobnie z V w.) jest kościół w Kayseri (Cezarea), którego fragment murów istniał jeszcze kilka lat temu . Okna i drzwi były otoczone pasmem kilku konturów, niejasno przypominających dekorację Qalat Seman. Cezarea, kwitnące miasto, została zrównana z ziemią przez Turków w XI w.; ruiny klasztoru pozostają. Niestety, wielkie starożytne kościoły na tym obszarze zostały zniszczone podczas przypływów i odpływów Arabów i Bizantyjczyków od VII do XII w., a nasze dowody na ich temat ograniczają się do kapiteli i sporadycznych fragmentów ponownie wykorzystanych W meczetach lub przechowywane w lokalnych muzeach. Kapitele, często o drobno wciętych liściach, jak Alahan, Dag Pazari itp. , potwierdzają istnienie in situ wspaniałych budowli tego typu. Zachowane kościoły są jednak małe i musiały należeć do słabo zaludnionych ośrodków; Szkicowość elementów dekoracyjnych, takich jak gzymsy wspornikowe, okna - często małe - i łuki w kształcie podkowy oznacza, że należy je datować na VII w. , czyli poza naszą epoką. Kościoły w Eski Andaval niedaleko Nidğe i niektóre budynki w skale, takie jak Maçan czy św. Jana Chrzciciela w Čavuşin, pochodzą z wczesnego okresu. Zachowały się także kompleksy klasztorne z późniejszego okresu, wykute w skale, np. w Uenasa i Zelve. Dolina Ihlara (Peristrema), nietknięta przez grabieże z VII i VIII w. Najazdy arabskie, były oazą monastycyzmu, który był tam powszechny i kwitł aż do XIV w. Nadal istnieje ok. 150 kościołów i różnych klasztorów w dolinie pomiędzy wioskami Ihlara i Selime, w odległości 14 km (8,7 mil). Bitynia również uniknęła ucisku ze strony Arabów. Św. Zofia w Nicei (V w., kilkakrotnie przebudowywana od VIII w.) miała plan bazyliki, trzy nawy oddzielone kolumnami, wystającą absydę (trójboczną na zewnątrz) i przedsionek . W Triglia (F.W. Hasluck, Bithynica, 285-290) kościół św. Szczepana (przebudowany na wcześniejszy w VIII w.) ma głęboko wycięte kapitele, typowe dla epoki Konstantynopola, zdradzające VI w. pochodzenie. W Ancyrze, stolicy Galacji, znajdujemy kościół zainstalowany ab antiquo w pogańskim budynku; cellę znanej świątyni przekształcono w trójnawową bazylikę poprzez dodanie prostokątnej absydy; pronaus utworzył pseudonarteks. Typ muru absydy, wykorzystujący materiał ze starego budynku, pochodzi z V w. , jednak umieszczenie bazyliki w ważnej świątyni pogańskiej sugeruje VI w., zaś murowanie z polichromowanych pasów ma swój odpowiednik w świątyni Justyniana martyrium św. Jana w Efezie. Kościół Yürme, starożytna Eudoksja, ma pięć naw podzielonych filarami i prostokątną absydę (przywołanie kościoła Ancyra). Filary, w przeciwieństwie do Kapadocji, miały dłuższy bok ustawiony wzdłużnie, co wskazywało na większą starożytność. Jego przypisanie datuje się na V. Rozpatrywany dotychczas obraz regionu to zaledwie szkic kwitnącej niegdyś cywilizacji chrześcijańskiej, która zniknęła wieki temu. Ważne miasta epoki bizantyjskiej znajdowały się głównie na wybrzeżu i zostały zniszczone przez Arabów; tylko część z nich przeżyje. Te w głębi kraju, mniej ważne ze względu na mniejszy potencjał gospodarczy, miały już znaczenie drugorzędne i większość z nich, np. Laodycea Licyjska, nie została odkopana lub została zabudowana, a stare ruiny zakopano pod domami islamskimi. Wykopaliska archeologiczne niewątpliwie odegrają w tym znaczącą rolę.

III. Rzeźba, malarstwo i sztuki drobne. Twórczość plastyczna Azji Mniejszej w okresie późnoantycznym ma ogromne znaczenie zwłaszcza dla rzeźby okrągłej, gdyż to właśnie tutaj narodził się i rozwinął idiom, który później charakteryzował właściwą rzeźbę bizantyjską. Większość późnoantycznych rzeźb znajdujących się obecnie w muzeach Stambułu, Selçuku, Wiednia, Nowego Jorku itp. pochodziła z wielkich metropolii, takich jak Efez i Afrodyzja, a najbardziej znanymi przykładami są płaskorzeźby na podstawie obelisku Teodozjusza I i głowa Arkadiusza (wszystkie prawdopodobnie wykonane przez artystów wyszkolonych w Azji Mniejszej) oraz posąg Walentyniana II z łaźni Afrodyzji. W tej nowej koncepcji postaci ludzkiej duże znaczenie przywiązuje się do twarzy, zwłaszcza. oczy, ciało zaś zakryte draperią, na ogół spłaszczone. Odeszły w niepamięć obserwacje naturalistyczne: dominuje portret wyidealizowany, a w płaskorzeźbach historycznych dominuje tzw. perspektywa moralna. Modlące się postacie w tzw. Rotundzie Galeriusza w Tesalonice (poł. V w.) stanowią, moim zdaniem, wyraźną transpozycję tego idiomu na grunt malarski, podkreślając jego akceptację nie tylko w Azji Mniejszej i nowym Rzymie, ale także w ważnych ośrodkach imperium, takich jak zwłaszcza Tesalonika, geograficznie blisko stolicy i historycznym powiązaniu między Wschodem a Zachodem. Idiom ten nie pojawił się nagle w Azji Mniejszej w IV-V w.: dzieła późnoantyczne stanowią raczej początek procesu, który dojrzał na tym obszarze, a którego oznaki można dostrzec już w II w. n.e. działa i którego najważniejsze etapy ewolucji można prześledzić. Moim zdaniem wystawa w Kunsthistorisches Museum w Wiedniu (październik 1981), będąca częścią materiału wydobytego w Efezie, pozwala nam, analizując fragmenty chronologicznie, zrekonstruować fazy tego procesu, który następował stopniowo, w sposób spójny schemat. Ważnym momentem w tym procesie są prawdopodobnie tetrarchiczne płaskorzeźby świątyni Hadriana w Efezie , które antycypują pewne rzeźby "teodozjańskie". Choć czasami przypisywany jest do połowy IV w. , zgodziłbym się na przypisanie tych płaskorzeźb do okresu tetrarchii. Przykład Efezu z pewnością nie był odosobniony, o czym świadczą zachowane posągi zwłaszcza Afrodyzji, a także innych głównych ośrodków Azji Mniejszej. Fragmenty z okresu między Teodozjuszem I a Teodozjuszem II dostarczają dokładnych terminów porównawczych, które pozwalają przypisać do tego okresu pewne portrety zwykle klasyfikowane jako Justyniana, np. wspaniałe popiersie kobiece ze Stambułu, obecnie znajdujące się w Metropolitan Museum. Wyostrzona stylizacja, czasem zaburzona niskim poziomem jakościowym, oddziela twórczość Azji Mniejszej IV i V w. z dzieł późniejszych, na ogół Justyniana, jak przypisywane temu okresowi posągi efeskie, w których fryzura stała się czystą ozdobą, a podobna głowa z Çanakkale, obecnie w Istanbul Arch. musi; w obu przypadkach ogólna koncepcja jest przeważnie dekoracyjna. Częściowo podsumowany dorobek dekoracji architektonicznej - zwł. jeśli chodzi o płyty zdobione płaskorzeźbami z IX-X w. - autorstwa Ulberta, jest również bardzo bogate i wpisuje się w szerszy idiom koine śródziemnomorskiej (przeważające motywy: londynki, krzyże, twarze zwierząt, motywy roślinne i in.) . Niektóre ambony z V-VI w. wykazują pewne zainteresowanie, np. Priene′a, ozdobionego motywami roślinnymi, typologią właściwą Ionii i Carii . Na tym szerokim i różnorodnym obrazie można wyróżnić dzieła należące do najważniejszych szkół regionalnych, takich jak Izauria i Cylicja, zwł. w okresie panowania cesarza izauryjskiego Zenona (474-491). Obie charakteryzowały się wykorzystaniem lokalnego kamienia - marmury są rzadkością - dekorowanego motywami roślinnymi i symbolicznymi, często anikonicznymi. W tych dziełach dekoracja zajmuje na ogół całą powierzchnię, w swego rodzaju horror vacui: zobacz ołtarze i dekoracje architektoniczne Alahana Monastira oraz, żeby przytoczyć najciekawsze przykłady, cylindryczny ołtarz z Tomarza, obecnie w Kayseri Arch. Mus.. Podobne dekoracje znajdują się na podwórzu budowniczych Qalat Seman (pn. Syria) również z czasów Zenona, który zanim został cesarzem, był magister militum per Antiochiam. Jeśli chodzi w szczególności o wielkie litery, jońskie wielkie litery impost są bardzo powszechne, szczególnie. w wielkich ośrodkach, podczas gdy kapitele z liści akantu znajdują się szczególnie. w wielkim V w. fundamenty (np. przedjustyniańska bazylika św. Jana w Efezie, martyrium św. Filipa w Hierapolis, Meriamlik itp.). Małe lokalne muzea są ważnymi kopalniami materiału: wspaniałe, mało znane dzieła marmuru znajdują się w muzeach Afyon Karahisar, Iznik, Amasya i tak dalej, nie mówiąc już o wielu muzeach we wschodniej Turcji. Działalność tych regionów, choć w przeważającej mierze autochtoniczna (idiom jest inny, jak widzieliśmy, w przypadku metropolii takich jak Efez i Afrodyzja), często wynika z tendencji metropolitalnych, zwłaszcza. jeśli są powiązane z komisjami "dworskimi" (patrz np. kapitele Alahan Monastir, które transponują na lokalny kamień typ marmurowych kapiteli St. John of Studios, ok. 450). Nawet idiom poszczególnych dekoracji św. Polyeuctos znajduje oddźwięk w rejonach Azji Mniejszej, np., moim zdaniem, w niektórych stolicach tzw. Čumanin Camii w Antalyi w Licji. Generalnie mamy do czynienia z różnorodną i wielowartościową twórczością, która m.in. w ciągu V w. osiąga najwyższe wyżyny: wiek ten w istocie jawi się badaniom historii sztuki jako okres żywego eksperymentalizmu w przeciwieństwie do "standaryzacji" czasów Justyniana. Dzieła z VII i VIII w., czyli "ciemnych" wieków Cesarstwa Bizantyjskiego, są ze względów historycznych i politycznych niezwykle fragmentaryczne. Wraz z przywróceniem obrazów i dojściem do władzy dynastii macedońskiej, także w Azji Mniejszej obserwujemy pewne odrodzenie artystyczne (choć niektóre sytuacje zostały definitywnie skompromitowane, a wielkie ośrodki późnej starożytności zredukowane do niewiele więcej niż wiosek), chociaż jest to dalekie od godnego uwagi dzieła okresu protobizantyjskiego. Malarstwo i mozaiki. Wczesnochrześcijańskie freski są rzadkością w Azji Mniejszej. Najciekawszym znaleziskiem jest komora grobowa na wzgórzu Čaltepe koło Izmiru (por. N. Firatli, An Early Bizantine Hypogeum, 919-932), doskonale zachowana: ściany boczne ozdobione motywami roślinnymi i ptakami na przemian z panelami imitującymi opus sectile; sklepienie kolebkowe malowane z motywem kasetonowym; ściana główna z kantarem pomiędzy dwoma zwróconymi ku sobie pawiami; i monogram Konstantyna wysoko w tympanonie. Te IV w. freski mają punkty styku z niektórymi hipogeami w Azji Mniejszej (np. Sardis i Izmit) oraz z Silistrią (dolna Mezja). Mozaiki, np. mozaiki chodnikowe, obfitujące w wielkich ośrodkach Azji Mniejszej, takich jak Efez , wykorzystujące najbardziej tradycyjne motywy późnoantyczne, tj. geometryczne, roślinne, emblematy itp. Wczesne kościoły bizantyjskie z reguły preferują motywy geometryczne: w Efezie , podłoga Siedmiu Śpiących, niedawno przypisana do czasów Teodozjusza I oraz te w kościołach św. Jana i Najświętszej Marii Panny. Dzieło to, które często ujawnia głębokie znaczenia symboliczne, sięga IV-VI w. i stylistycznie ma szczególne punkty styczności z Antiochią, a czasem z Palestyną. Mozaiki ścienne są raczej rzadkie, przynajmniej sądząc po zachowanych dziełach (poza wspaniałymi mozaikami zniszczonego kościoła Zaśnięcia w Nicei, przypisywanymi rzemieślnikom konstantynopolitańskim: data kwestionowana). W pomieszczeniu w Efezie odnaleziono ciekawe mozaiki z kolorowego szkła. Znaleziono kamienie ze scenami winobrania i popiersiami, w tym Bachusa i Ariadny (koniec IV lub początek V w., który porównał je m.in. z S. Costanza w Rzymie). Te w budynkach chrześcijańskich obejmują skąpe fragmenty diakonikonu kościoła Derea?zi w Licji, ok. 20 km (12 mil) na północny zachód od Myry, obecnie w Antalya Arch. Mus., prawdopodobnie fragmenty teofanii inspirowanej Izajaszem lub Ezechiela, z kołem otoczonym płomieniami (scena pojawiająca się czasem we wczesnych cyklach kapadockich i najstarszych absydach gruzińskich); także pozostałości postaci, w tym stopy w sandałach i część tuniki (przeważające kolory: zielony - w różnych odcieniach - biały, turkusowy, żółty i czerwony). Podobnie jak sam kościół - obiekt cieszący się dużym zainteresowaniem artystycznym - datowane są na ogół na IX w. (po 843); ale po dokładnym zbadaniu ich w Antalyi przeniosłbym je na połowę VI lub co najwyżej VII w. na podstawie względów technicznych i stylistycznych. Fragmenty ukazują ziarnistą tkankę łączną i liniowe odwzorowanie ubioru, jak na licznych starych mozaikach bizantyjskich; w pracach postikonoklastowych projekt jest na ogół bardziej precyzyjny i zwarty, jak możemy zobaczyć, porównując je z wizerunkami Hagia Sophia w Konstantynopolu po 843 r. (lub z końca VIII w. w Hagia Sophia w Tesalonice). Dalszy fragment mozaiki ściennej, mało czytelny, odnaleziono w absydzie małego pomieszczenia w Anemurium w Cylicji, z pozostałościami greckiej inskrypcji . Tak zwane sztuki drobne. Spośród licznych srebrnych przedmiotów liturgicznych najciekawsze są prawdopodobnie tzw. skarb Kumluca z Licji, obecnie częściowo znajdujący się w Antalya Arch. Mus., częściowo w Stanach Zjednoczonych. Doskonale zachowały się talerze zdobione krzyżem, kielichami, perforowanymi talerzami na świeczniki i kadzielnicą ze scenami z życia Chrystusa: wykonane za czasów Justyniana, którego monogram jest odciśnięty w kilku miejscach, pod biskupem Eutychianusem, o którym mowa w greckich inskrypcjach wyrytych na kilka części. Srebrny relikwiarz izauryjski z Çirga, obecnie w Adana Arch. Mus., jest starsza i przedstawia miejscowych świętych Konona i Tekli oraz innych świętych, z popiersiami Heleny i Konstantyna po obu stronach krzyża (por. H. Buschhausen, Spätrömische Metallscrinia, 190). Dzieło datowane jest na V w. i IV w. (Buschhausena). IV w. data wydaje mi się bardziej przekonująca, zwł. gdyż fryzura Heleny jest taka sama, jak potwierdzona na monetach, co w V w. wydaje się nieprawdopodobne. Sądząc po egzemplarzach srebra i brązu znajdujących się w muzeach tureckich i zagranicznych, produkcja przedmiotów metalowych była bogata, zwłaszcza. w IV-VI w., najważniejszych wiekach w dziejach artystycznych tych terenów.

ASCEZA - ASCETYKA

I. Termin i edukacja grecka - II. Dualizmy wschodnie i asceza buddyjska - III. Biblia i judaizm - IV. Jezus - V. Paweł - VI. Kościół pierwotny - VII. Monastycyzm.

I. Termin i edukacja grecka. Czasownik avskei/n odnosi się do szkolenia sportowca lub żołnierza; od czasów Herodota i Ksenofonta odnosiło się to także do cnót. Długa tradycja, odnowiona przez Epikteta, uważała fu, sij (ma, qhsij i a;skhsij (naturalne dary, abstrakcyjne nauczanie i systematyczne ćwiczenia) za uzupełniające się, a każdy z nich odgrywa swoją rolę w sukcesie. Ten humanistyczny aspekt, skupiający się na ludzkiej mierze w edukacja, jest specyficzna dla kultury hellenistycznej i zupełnie odmienna od żydowskiej wizji ufności w Bogu. Innym bardzo greckim aspektem jest kult bohatera, a co za tym idzie tendencja do przymusowej ascezy, zdolnej do uformowania klasy nadludzi. Wśród cyników , asceza mogłaby prowadzić paradoksalne życie, lekceważąc przekonania miasta. Nawet stoicka asceza i jej dążenie do avpa,qeia (eliminacji namiętności) mogłoby zostać posunięte za daleko. Zwolennicy tradycji platońskiej mogli błądzić w pewnym pogarda dla ciała.

II. Dualizmy wschodnie i asceza buddyjska. Panowanie Persów na Wschodzie, podboje Aleksandra aż do Indii oraz aktywny handel drogą lądową i morską mogą z łatwością sugerować wpływ wschodniej ascezy na późny judaizm lub wczesne chrześcijaństwo, choć nasze teksty go nie ujawniają. Jednocześnie radykalny dualizm i obojętność na pozory zmysłowego świata nie mogły nie zostać głęboko skrytykowane przez religię stworzenia, odkupienia i zmartwychwstania, chociaż zachęty do oczyszczenia i życia duchowego mogłyby odegrać pozytywną rolę . Nie ma tu miejsca na badanie, z niezbędnymi niuansami, różnych wschodnich form ascezy i ich wpływu na świat syryjski, koptyjski i grecki.

III. Biblia i judaizm. Ci, którzy definiują ascezę jako pesymistyczną pogardę dla świata, nie znajdą jej ani w ST, ani w Ewangeliach. Definicja taka jest jednak daleka od akceptacji. Ideał pustyni - bliskiej zażyłości z Bogiem - w czasie Ozeasza, wyjścia lub wyzwolenia z niewoli babilońskiej, wraz z ideałem czterdziestodniowego postu i wizji na Synaju lub Horebie oraz starego Rechabity i nazyrejczyka tradycji, nadawały się do wyrzeczeń i prowadziły do odosobnionego życia Qumran lub Jana Chrzciciela, nowego Eliasza.

IV. Jezus. Jeśli niektóre teksty przeciwstawiają surowość Chrzciciela zażyłości Jezusa ze stołem grzeszników lub niektórymi kobietami , inne tradycje podkreślają jego ciągłość ze świadectwem Chrzciciela i szczególnie radykalne żądania królestwa . Asceci pierwszych wieków mogliby odwoływać się do licznych logii, które w istocie nie odnoszą się do "rad", ale do narzucającego się - choć bez legalizmu - wyboru - i do przykładu krzyża. Kontekst ewangelii jest wystarczająco silny, aby przezwyciężyć wszelki pesymizm i dualizm oraz zwalczyć wszelkie udawanie bycia lepszym od grzeszników lub każdy masochizm, który mógłby zakłócić perspektywę życia w wolności w braterskiej miłości. W swoich społecznościach, zwł. w Koryncie Paweł zachęcał do walki Ducha z ciałem, aż do pokonania ciała , stawiając siebie za przykład. Jego pochwała celibatu jest być może czymś więcej niż uważała starożytność, sposobem przeciwstawienia się przesadnej tendencji ascetycznej .

VI. Pierwotny kościół. Justyn Męczennik i Atenagoras mówili o dziewicach obojga płci, które były chwałą Kościoła; wcześniej 1 Clem. 38,2 i Ignacy Pol. 5,2 starali się strzec ascetów tego rodzaju przed niesubordynacją wobec biskupa lub wspólnoty. Ruch Enkratytów miał tendencję do potępiania małżeństwa. NT apokryfy - Ewangelia Egipcjan, Ewangelia Tomasza i apokryficzne Dzieje Apostolskie - czynią z dziewictwa lub zerwania więzi małżeńskich najjaśniejszy punkt nowej moralności. Praktyki ekstremistyczne mogły być obce wielkiemu Kościołowi, ale większość tych tekstów dobrze reprezentowała popularny katolicyzm. Jednakże w Syrii i Egipcie dozwolone były pewne praktyki, które Zachód uważał za nadmierne. Gnostycy, a następnie Manichejczycy, czasami wyznawali rygorystyczną doktrynę, udając wielką duchowość, ale ci, którzy mieli stać się aniołami, często stali się bestiami. Klemens Aleksandryjski sprzeciwiał się gnostykom (zwłaszcza w. Strom. I i III), natomiast Orygenes ustalił teologiczną interpretację ascezy .

VII. Monastycyzm. Terminologia "ascezy" i jej treść filozoficzna przenikały na różne sposoby do wczesnego monastycyzmu. Tradycja filozoficzna (zwłaszcza stoicka) połączona z interpretacją Pisma Świętego, począwszy od Filona z Aleksandrii, który interpretował postać Jakuba jako "sportowca" i "ascetę", który walczył z występkiem (Ezawem), aby zdobyć cnotę, a w końcu otrzymać dar apatii i nową nazwę Izrael , co etymologicznie interpretujemy ascezę w znaczeniu życia kontemplacyjnego (tego, który widzi Boga). Interpretację tę podejmuje Orygenes wraz z walką Pawła (patrz wyżej) i przekazywana jest do wczesnego monastycyzmu za pośrednictwem różnych autorów, w tym Antoniego, Ewagriusza z Pontu i Jana Kasjana, dla których staje się ona dwumianem życia praktycznego/ascetycznego ( bios praktikos) i życie kontemplacyjne (bios theoretikos). Terminologia (askesis) pojawia się także w Vita Antonii Atanazego (ponad 40 razy), którego wpływ na kształtowanie się tradycji monastycznej i hagiograficznej był znaczny. Nadejście monastycyzmu zdyscyplinowało ascezę wschodnią i zapewniło jej zaszczytne miejsce w Kościele, pozostawiając poza nią pewne sekty, w których nie szanowano dyskretnie skali wartości. Powaga tej ascezy i tych form modlitwy charakteryzowała cały lud chrześcijański. Wielki Post, wstrzemięźliwość od mięsa i innych pokarmów, wstrzemięźliwość w małżeństwie i surowość obyczajów były niezbędne dla siły i wolności Kościoła Ojców oraz sprzyjały dziełom miłosierdzia i komunii serc.

ASCETERIUM Termin ten pojawia się w Vita Antonii Atanazego (rozdz. 4) i ogólnie wskazuje miejsce, w którym młody Anthony rozpoczął swoje życie a;skhsij. Palladius (Hist. laus. 14,3) również zdaje się wskazywać tym terminem siedzibę pustelników. Grzegorz z Nazjanzu (Or. 43,62), przedstawiający dzieło Bazylego z Cezarei, nazywa go założycielem dwóch odrębnych rzeczy, asceterii i klasztorów. Termin asceterium powstał na wzór monasthrion, stając się później jego synonimem; jest używany w ten sposób przez Sokratesa , Nilusa i Jana z Damaszku , który mówi o heretyckim klasztorze. Wydaje się, że Asceterion został dodany jako glosa do monasth,rion w tekście odnoszącym się do art. 14 Soboru Chalcedońskiego (Mansi 7316 i nast.). Termin ten jest obecnie używany wyłącznie w literaturze.

ASCITAE - ASCODRUGITAE Augustyn (Haer. 62) wywodzi ich imię od avscoj, "bukłak", ponieważ członkowie sekty uważali się za nowe bukłaki napełnione nowym winem, o którym mowa w ewangelii (Łk 5:38); wędrowali wszędzie "jak Bachantes", niosąc napompowany bukłak. Filaster przypisuje podobną praktykę (Haer. 75) Ascodrugitae, członkom sekty, która rozkwitła w Galacji; jednakże ich bardziej dokładna nazwa wydaje się brzmieć Tascodrugitae, nadana przez Epifaniusza (Haer. 48,14), który porównuje ich do Katafrygów, prawdopodobnie ze względu na bliskość miejsca ich pochodzenia.

ASKLEPAS z Gazy (zm. po 343) Przeciwnik Ariusza; podczas reakcji antynicejskiej po roku 325 został obalony (zarzut nieznany) w roku 327 na soborze w Antiochii, któremu przewodniczył Euzebiusz z Cezarei. Wygnany, powrócił do Gazy w 337 r., po śmierci Konstantyna, i próbował ponownie zająć stolicę, wywołując zamieszanie i przemoc. Zmuszony do ponownego porzucenia go, schronił się w Rzymie; w 341 r. znajdujemy go w Konstantynopolu, wspierającego Pawła, obalonego miejscowego biskupa, który próbował ponownie dostać się do miasta po śmierci Euzebiusza z Nikomedii. W 343 r. przebywał w Serdica, a ludzie z Zachodu przywrócili mu władzę. Sokrates (HE II, 23) i Sozomen (HE III, 24) wspominają o powrocie do Gazy w 346 r. przy okazji powrotu Atanazego do Aleksandrii, być może tego w 337 r.

ASKLEPIAS z Antiochii (zm. 218) Dziewiąty biskup Antiochii (Syria) w latach 211/212-218, następca Serapiona. Wyznawca wiary w czasie prześladowań Sewera. Jako biskupa pochwalił go Aleksander Jerozolimski, który mógł przebywać w więzieniu

ASCLEPIODOT (lub Asklepias) Adopcjonista w Rzymie w czasach Zefiryna (198-217), uczeń Teodota z Bizancjum (garbarza). Relacjonuje anonimowy anty-Artemonita . Próba zepsucia przez Asklepiodota i Teodota bankiera spowiednika Nataliusa, którego ostatecznie ułaskawił Zefirin.

Asklepios Biskup afrykański w 480 r. Według Gennadius był biskupem in territorio Baiensi (w Numidia) - według innych kodeksów Gabaensi, Vagensi. Pisał przeciwko arianom i donatystom i zyskał wielką sławę jako kaznodzieja improwizowany. Zmarł w połowie V w.

ASZTYSZAT Jedno z najstarszych miast Wielkiej Armenii, położone na lewym brzegu Eufratu, na północny zachód od jeziora Wan i w zachodniej części prowincji Taron, obecnie turecka wioska Derik. pogańskie centrum z wieloma świątyniami; kwitł tam kult słońca (Asztiszat = miejsce wielu bogów). Według źródeł świątynie te zostały zniszczone, a na ich miejscu wzniesiono najwcześniejsze budowle chrześcijańskie. Agatangelos podaje, że sam Grzegorz Oświeciciel, którego rodzina pochodziła z Taronu, przywiózł relikwie św. Jana Chrzciciela i św. Atenogenesa do Asztyszatu, zbudował martyrium na ich cześć i jednocześnie nakazał zniszczenie wielu pogańskich świątyń . Asztiszat był stolicą biskupią bardzo wcześnie: biskupowi Danielowi w połowie IV w. przypisuje się pewną działalność budowlaną, o której wspomina św. Faust z Bizancjum; ok. 365 katolikos Nersetes I (353-373) zwołał tam pierwszy synod ormiański, którego celem było zaprowadzenie porządku i jednolitości w kościołach oraz powołanie dzieł charytatywnych i pomocowych. W 439 r. pochowano tu katolików Armenii, św. Sahaka Wielkiego (Izaaka), ostatniego potomka Grzegorza Oświeciciela.

ARTAXATA (Artaszat) Starożytna stolica Armenii, nad rzeką Arax, założona w 166 r. p.n.e. przez Artasha i opisana przez Strabona i Plutarcha jako wspaniałe miasto; Neron zmienił nazwę na Neroneia. Wielokrotnie był niszczony przez Rzymian i odbudowywany przez Trdat I (Tiridates). Tutaj rozpoczęły się prześladowania Trdata III (252-330) wobec Grzegorza Oświeciciela, który, jak zapisuje Agathangelos, został wrzucony do dołu w zamku Artaxata (obecnie klasztor Khor Virap). W tym okresie król Arsacid Chosroes II (331-338) przeniósł swoją rezydencję z Artaxata do Dvin, z natury bardziej korzystnego położenia, i tam wyemigrowało wielu mieszkańców miasta. W latach 449/450 odbył się tam synod w odpowiedzi na rozkaz perskiego króla Yazdegerda II, który nakazał swoim poddanym przejście na zaratusztrianizm . Uczestniczyło w nim 18 biskupów z niemal całej Armenii, w tym Armenii rzymskiej.

ARTEMON (lub Artemas) (III w.) Adopcjonista heretyk w Rzymie, ok. s. 235. Euzebiusz z Cezarei cytuje fragment anonimowego dzieła przeciwko Artemonowi (HE V, 28), które przypisywano Hipolitowi, a atrybucję tę odrzucono obecnie dzięki P. Nautinowi. Artemonici utrzymywali, że ich doktryna - że Chrystus był zwykłym człowiekiem - jest najstarszą w Kościele i że prawda została zniekształcona w czasach Zefiryna. Podjęli oni tekstową krytykę Pisma Świętego opartą na racjonalistycznych założeniach. Wszystkie ich dzieła zaginęły.

ARTEMIUSZ (zm. 362) Prefekt Egiptu za Konstancjusza, faworyzujący arian i był świeckim ramieniem Jerzego z Aleksandrii, ariańskiego biskupa i antagonisty Atanazego. Prześladował katolicków, zwłaszcza mnichów. Zaciekle traktował także pogan, niszcząc ich świątynie, łącznie z Serapeionem. Oskarżony przez pogan przed Julianem, został ścięty, a jego dobra skonfiskowane (lato 362). Czczony jako święty przez arian, jego kult ugruntował się także wśród katolików w wyniku aktów spisanych w IX w. mnich Jan z Rodos, na którym rysował Symeon Metafrastes

. ARTOTYRITAE Najdokładniejsze informacje wydajemy się pochodzić od Augustyna, który wymienia je po Pepuziani lub Quintilliani , z którymi, jak twierdzi, pomylił je Epifaniusz . Ich główną cechą szczególną było oddawanie czci: ofiarowywano chleb i ser, uważając je za podstawowe pożywienie pierwszych ludzi, którzy korzystali wyłącznie z owoców ziemi i upraw.

ASARBUS (zm. 385) Pryscylianista skazany na śmierć i stracony w Trewirze wraz z Priscillianem i innymi jego zwolennikami. Pierwszy z traktatów würzburskich wymienia go jako współautora oszczerstwa, wraz z Tyberianem i innymi.

ARNOBIUSZ z Sicca (III-IV w.) Apologeta. Po wielu latach pracy jako nauczyciel retoryki w Sicca Venaria w Numidii i przeciwnik chrześcijaństwa, w podeszłym wieku, Arnobiusz nawrócił się - prawdopodobnie w pierwszych latach IV w., w czasie prześladowań Dioklecjana - i skomponował dzieło przepraszające w siedmiu księgach, Adversus Nationes. Hieronim, który coś o nim opowiada, twierdzi, że skomponowanie jedynego zachowanego dzieła Arnobiusa zostało zamówione przez jego biskupa jako dowód szczerości swego nawrócenia. Zmarł prawdopodobnie 327. Adversus Nationes, przekazany w jednym IX wieku. codex, Parisinus latinus 1661, zaczyna od odrzucenia oskarżenia - znanego już Tertulianowi i Cyprianowi - że przyczyną każdą katastrofą, jaka przyszła na świat, byli chrześcijanie; kontynuuje, odrzucając zarzut, że czczą człowieka, i to ukrzyżowanego. Następnie następuje ostra polemika, częściowo skierowana przeciwko pogańskiej filozofii (Arnobiusz odrzuca platońską koncepcję nieśmiertelności duszy - księga II) i religii grecko-rzymskiej z jej antropomorfizmem (księga III), jej nieprawdopodobne lub haniebne wizerunki bogów (księga IV), ceremonie i baśnie kultów misteryjnych (księga V), świątynie, bożki (księga VI) i ofiary - w skrócie ciąg błędnych idei i przesądów, które ukazują granice pogańskiej myśli o bóstwie, które Arnobius przeciwstawia chrześcijańskiemu pojęciu i doświadczeniu tego bóstwa. Jego górnolotny styl ma posmak chwytów retorycznych i wpływów scholastycznych, chociaż czasami jest skuteczny ze względu na swoją gwałtowność i żywość. Hieronim w krótkim, surowym kompendium na temat stylu autorów chrześcijańskich przed nim ocenia Arnobiusa raczej negatywnie jako nierównego i zagmatwanego, pozbawionego porządku i precyzji w jego pismach. Uczeni zidentyfikowali wiele źródeł Arnobiusza: wśród pogan cytuje on Platona, Arystotelesa, Sofoklesa, Posidippusa, Warrona oraz wyciąg z Orfiki; nawiązuje do Hermesa Trismegistosa (patrz Hermetyzm); zdaje się posługiwać się wyroczniami chaldejskimi, magicznymi papirusami z liturgii Mitry, Zoroastra, Ostanesa; także Plotyn, Cyceron i Lukrecjusz. Jeśli chodzi o jego koncepcję bóstwa i boskości, niektórzy krytycy zauważyli wpływ epikurejski; inni niedawno wyjaśnili to w odniesieniu do końca III wieku. Afrykańska heterodoksja. Jeśli chodzi o źródła chrześcijańskie, zaskakujący jest niemal całkowity brak cytatów z Pisma Świętego, podobnie jak brak wyraźnej wzmianki o autorach kościelnych, choć wydaje się, że się nimi posługiwał: od Klemensa Aleksandryjskiego po Tertuliana i Minucjusza Feliksa. (Przypuszcza się, że punkty styczności dzieła Arnobiusa z Divinae Institutiones Lactancjusza mają wspólne źródło). Niektóre opinie doktrynalne Arnobiusa przyciągają uwagę historyków tym, że nie odpowiadają głównym nurtom teologii chrześcijańskiej, nawet teologia łacińska, która w tym czasie stawała się coraz bardziej zorganizowana: Bóg jest pojmowany jako istota absolutnie transcendentna, pozbawiona kontaktu ze stworzeniami i niezdolna do gniewu (w przeciwieństwie do De ira Dei Laktancjusza); nie zawsze zaprzecza się pogańskim bogom, lecz uważa się ich za bogów podrzędnych; nie są też utożsamiani z demonami, zgodnie z szeroko rozpowszechnioną koncepcją wcześniejszych apologetów. Arnobiusz mówi, że dusza ludzka jest cielesna, słaba i niestała, tak że Bóg nie mógł być jej stwórcą; być może jest to dzieło demiurga, gorszego od Boga (na którego charakter wydaje się mieć wpływ gnostycyzm). Co więcej, dusza ludzka dla Arnobiusa jest cielesna, a nie z natury obdarzona nieśmiertelnością, którą może jednak osiągnąć poprzez poznanie prawdziwego Boga (idea zaproponowana już, z różnymi cechami, przez Tacjana lub Orygenesa). W sumie myśl Arnobiusa oscyluje pomiędzy sprzecznymi stanowiskami, zdaje się szukać siebie, trudno ją usystematyzować w sposób spójny i jednoznaczny. Z pewnością oddaje niespokojną i niespokojną atmosferę końca III i początków IV w., a być może podejmuje próbę pogodzenia elementów pogańskich religijno-filozoficznych z elementami ortodoksyjnymi i heterodoksyjnymi chrześcijańskimi w wizji odzwierciedlającej enigmatyczną osobowość jej autora. Nadrzędną cechą twórczości Arnobiusa jest przenikające ją pełne udręki poszukiwanie prawdy, które wyraża się w poszukiwaniu prawdy o Bogu, prawdy o naturze człowieka i prawdy o kosmosie. Jednakże te poszukiwania utrudniają uprzedzenia wspólne zarówno zwykłym ludziom, jak i uczonym, oszczerstwa wobec wszystkiego, co wydaje się nowe, zwłaszcza. dotyczące religii oraz zaciekłą nienawiść do tych, którzy nie znają i nie chcą poznać nawet podstawowych idei wyłaniającej się doktryny. Arnobius wyjaśnia zarówno kryteria subiektywne, zasadniczo religijne, które muszą motywować intelektualną zgodę, jak i kryteria obiektywne, które mogą pozwolić na przezwyciężenie etapu wątpliwości w świadomym dążeniu do zbudowania systemu prawdy totalnej. Stawiając na pośrednictwo wiary jako podstawowego wymiaru poszukiwania i przylgnięcia do prawdy, jest w stanie odzyskać nie tylko wartości stosunku ludzkiego, ale także dialektyczne znaczenie relacji, które historycznie łączą ludzkość z siłami natury . Pewność, zarówno subiektywną, jak i obiektywną, można osiągnąć nawet w przypadku braku absolutnie przekonujących argumentów: w praktyce oznacza to działanie zgodnie z zasadami ryzyka prawdy, w którym wyraża się zgodę dokładnie sine racji . Ślepej wierze w filozofów Arnobiusz przeciwstawia świetlaną wiarę w Chrystusa. W szczególności koncepcja medietas zdaje się najlepiej wyrażać myśl Arnobiusa: philosophus medius, filozof, który wybiera drogę środka, zna prawa swojego zawodu (retorykę) i wykorzystuje je jako teolog, jako swój nowy warunek jako konwersja wymaga. Posługuje się zatem mediocritas sermoni - stylem ani zbyt wzniosłym, ani zbyt pokornym - oraz egzaminatio momentorum parium - wyważoną oceną argumentów za i przeciw - aby dojść do sądu teologicznego (ut mediocriter dicatur ). Dzięki prawom logiki i dialektyki filozoficznej oraz odwoływaniu się do zasad dowodu, sprzeczności, przyczynowości i zwł. w odniesieniu do Boga w sposób apofatyczny Arnobiusz kwestionuje pogańskie dziedzictwo kulturowe i stoicki podział fizyki, etyki i logiki . Jego przekonania można streścić w aksjomacie, że tylko Bóg jest bytem najwyższym - summae qualitatis - i dlatego tylko On należy do sfery konieczności i pewności, zaś reszta (bogowie i demony niższe, jeśli istnieją, istoty ludzkie, ożywione) i istoty nieożywione, jeśli te ostatnie także w pewnym sensie posiadają percepcję) są mediae qualitatis, czyli znajdujące się w stanie pośrednim, należąc zatem do sfery przygodnej, względnej i wątpliwej, o ile otrzymują byt i istnienie, a być może nieśmiertelność od Boga. W tym sensie dzieło Arnobiusa jest hymnem na cześć prawdziwego Boga, pobożnym hołdem, obsides pietatis, jak znacząco to określił Hieronim, i zaproszeniem do przyjęcia Jego panowania.

ARNOBIUSZ Młodszy (zm. po 455) Nie ma starożytnej wzmianki o Arnobiusie, zwanym Młodszym, aby odróżnić go od Arnobiusa z Sicca; znamy go z dzieł przypisywanych mu w tradycji rękopiśmiennej. Według tych informacji Arnobiusz był mnichem, być może Afrykaninem, który mieszkał w Rzymie od ok. 430 aż do śmierci po 455. Jego pierwszym dziełem wydaje się być tzw. Praedestinatus. Dzieło - napisane pod Sykstusem III ok. 435 i który według Goriego jest autentyczny - składa się z trzech części: katalogu 90 herezji, w których autor, uznając katolicką wiarę Rzymu, polemizuje z augustynizm; predestynacjonistyczne libellum zawierające idee łaski i predestynacji, znane wówczas jako augustianskie; i obalenie herezji predestynacjonizmu. Choć zna niektóre dzieła Augustyna, opiera się przede wszystkim na źródłach pelagiańskich i wybiera środkową drogę, odrzucając wczesny heretycki pelagianizm, choć broni doktryny Juliana z Eclanum. Przypisuje się mu także Commentarii in Psalmos, duchową interpretację psalmów, mającą ogromne znaczenie dla historii liturgii rzymskiej, a zwłaszcza: publiczna pokuta; Expositiunculae in Evangelium, seria Scholia na temat ewangelii Mt, Łk i Jn; oraz Liber ad Gregoriam, pocieszenie dla rzymskiej szlachcianki w trudnym małżeństwie. Jego najsłynniejszym dziełem był chyba Confusedus Arnobii cum Serapione, zawierający zapis dyskusji na temat zgodności tradycji chrystologicznych rzymskich z tradycjami aksandryjskimi oraz refleksję samego autora. Ma dwie części, pierwszą zajmujący się głównie wiarą trynitarną, drugi zwł. inkarnacja (Maria: Sitte, Mythologische Quellen des Arnobius theotokos czy anthropotokos?). Szczególnie interesująca jest dokumentacja patrystyczna potwierdzająca jego stanowisko. Ponieważ autor przyjmuje wiarę chalcedońską, musiał napisać ją po roku 451, a więc za czasów Leona I. Wreszcie nie można wykluczyć, że Arnobiusz redagował niektóre legendy hagiograficzne, zwł. Dzieje Sylwestra.

ARSACJUSZ (zm. 405) Patriarcha Konstantynopola, brat Nectariusa. Po detronizacji Jana Chryzostoma został on narzucony przez cesarzową Eudoksję na swojego następcę, choć miał już osiemdziesiąt lat (konsekrowany 27 czerwca 404 r.; według Palladiusza był biskupem przez 14 miesięcy). Będąc istotą partyjną cesarską i o słabym charakterze, nie przeciwstawiał się krwawym prześladowaniom wyznawców Chryzostoma, którzy odmówili mu posłuszeństwa (Soz., HE VIII, 23). Nawet edykt cesarski z 18 listopada 404 r. (CTh XVI, 4,6), potwierdzający jego władzę i grożący wygnaniem przeciwstawnym biskupom, nie wzmocnił jego pozycji; papież i Zachód nigdy go nie rozpoznali. Zmarł 11 listopada 405; jego następcą został Atticus.

ARSENIUSZ z Hypselis (zm. po 335) Biskup Hypselis (Egipt), narzędzie Jana Arkafa, przywódcy Melitów, w walce z Atanazym. W 333 roku, wykorzystując okoliczność ucieczki Arseniusza z więzienia nałożonego na niego przez katolickiego biskupa Lykopolis Plusianusa, Melicjanie oskarżyli Atanazego o zabicie go. Arseniusz był ukryty w klasztorze w Tebaidzie, a następnie w Tyrze, ale w obu przypadkach Atanazy zdołał go odnaleźć, udaremniając wysiłki Melitian mające na celu jego wrobienie i wyjaśnienie sprawy, najpierw przed przyrodnim bratem Konstantyna Dalmatiusem, a następnie na soborze w Tyrze (335). Sam Arseniusz pojednał się z Atanazym.

ARSENIUSZ Wielki (zm. ok. 449) Inwazja barbarzyńców w 407 r. zadała ciężki cios prymitywnej organizacji słynnego centrum klasztornego na pustyni Scete. Ze względu na kombinację różnych okoliczności życia monastycznego w V w. stał się bardziej cenobityczny. Wraz z Poemenem Arsenius jest jedną z najwybitniejszych postaci tego okresu przejściowego. Daniel, młody uczeń starszego Arseniusza, podsumował swoje życie w apoftegmie. Powinno być szczególnie podkreślał, że Arseniusz wyróżniał się wśród swoich współbraci zarówno pochodzeniem społecznym, jak i wykształceniem (był wychowawcą Arkadiusza i Honoriusza na dworze Bizancjum) i w tym sensie jest typowym przykładem "ucieczki od świata" do świata pustynia, aby znaleźć Boga. Jak podaje katecheza Teodora Studyty, swój pobyt w Scete rozpoczął jako uczeń Jana Kolobosa. Bardzo trudno jest dokładnie datować poszczególne okresy jego życia. Z prób chronologii J.C. Guya możemy ustalić jego przybycie do Scete co najmniej ok. 394 i jego śmierć w wieku 95 lat, ok. 449. Alfabetyczny zbiór Apophthegmata Patrum zawiera długą serię 44 logii, czyli anegdot przypisywanych Arseniuszowi, do których J.C. Guy dodał nową część. G. Garitte odnalazł i opublikował gruzińską wersję listu Arseniusza; nie ma decydującego argumentu przeciwko jego autentyczności. Arseniusz jest upamiętniany w aleksandryjskim synaksarium koptyjskim 13 Basan (8 maja według kalendarza juliańskiego).

ARMENIA

I. Pochodzenie chrześcijańskie - II. Architektura - III. Rzeźba i malarstwo.

I. Początki chrześcijańskie. Najstarsze źródła chrześcijańskie przypisują ewangelizację Armenii mniej więcej II w. n.e., pod wpływem dynastii Edessy: mówi się, że apostoł Tadeusz - a raczej Addai, syryjski uczeń wysłany do Edessy, aby uzdrowił Abgara ewangelizować Południową Armenię, Bartłomiej N: w każdym razie ok. 200, w regionie odnotowano liczne foyer chrześcijańskie, jak zaświadcza Tertulian . Pierwsi ewangelizatorzy pochodzili zatem z Syrii, co wyjaśnia wyprowadzenie części liturgii ormiańskiej od liturgii syryjskiej, nawet przy użyciu tej samej terminologii. Według pierwszych historyków ormiańskich ostateczne nawrócenie Armenii było dziełem św. Grzegorza Oświeciciela (Grigor Lousaworič, zm. 325) za panowania Tiridatesa III (252-330). Kilka przydatnych informacji na ten temat znajduje się w Żywocie św. Grzegorza, z którego mamy liczne redakcje - najważniejsze to tzw. ormiańskie Agathangelos i greckie Agathangelos : te źródła, zwł. tak zwane Historia Agathangeli i Vita Gregorii również dostarczają dokładnych informacji na temat ormiańskiej liturgii chrzcielnej, która - jak niedawno wyjaśnił Winkler) była częściowo wzorowana na liturgii syryjskiej. Później Cezarea Kapadocka, miasto, w którym osiedlił się Grzegorz po przyjęciu tam święceń biskupich przez Leoncjusza, stała się głównym biegunem ataku Kościoła ormiańskiego, którego biskupi przez długi czas byli mianowani przez metropolitę: Nersetes był np. wyświęcony przez słynnego Euzebiusza, ze wspaniałymi ceremoniami i zorganizował kościół ormiański na wzór kapadocki. Okres ten zbiega się z podziałem kraju (387) pomiędzy Rzymian i Sasanidów, a szerzej z episkopatem św. Sahaka Wielkiego (zm. 439), krewnego św. Grzegorza Oświeciciela. W tym samym okresie - ok. początek V w. - alfabet ormiański został stworzony przez Mesroba, wykazując wpływy języka perskiego, greckiego, syryjskiego, hebrajskiego itp., co odzwierciedla sytuację geopolityczną regionu, sporną między Partami i Rzymianami, Rzymianami i Sasanidami, Bizantyjczycy i Arabowie. Wpływ wszystkich tych narodów wyłania się z analizy ormiańskiej kultury artystycznej: wpływ tych różnorodnych wkładów językowych doprowadził stopniowo i z precyzyjną logiką do pełnego sformułowania prawdziwie ormiańskiego języka artystycznego, dobrze odróżniającego się od współczesnej kultury bizantyjskiej . Można to częściowo przypisać sytuacji Kościoła ormiańskiego, oddzielonego od bizantyjskiego przez jego deklarowany sprzeciw wobec Soboru Chalcedońskiego, ogłoszonego oficjalnie od roku 491 (sobór w Vagharshapat) i potwierdzonego przez sobór w Dvin w roku 527 (data kwestionowane). Sytuacja zaczęła się zmieniać w VII w., zwł. od czasów Herakliusza, okresu, w którym nastąpiło tymczasowe zbliżenie z kościołem greckim: pod panowaniem arabskim podejmowano liczne próby pojednania, wszystkie krótkotrwałe. W tym samym czasie w Armenii rozmnożyły się herezje, w tym tak zwana paulicjańska, która mogła mieć wpływ na chrzest w Armenii. Trudny okres zakończył się w IX w. wraz z przystąpieniem dynastii Bagratydów: chociaż stosunki między Kościołem ormiańskim i greckim były nadal trudne, w tym kontekście narodziła się średniowieczna Armenia.

II. Architektura. W tym tyglu kultur znajdujących się w ciągłej osmozie element jednoczący i wyróżniający - architektura ormiańska - składał się z potężnej konstrukcji ściennej: kurtyny z kwadratowych bloków wypełnionych gruzem złożonym z materiału tufowego i zaprawy (stosowanej także do pokryć dachowych), co warunkowało specyficzny wyborów, zarówno teoretycznych, jak i formalnych. Pochodzenie tej struktury, raz przypisane do Syrii - w rzeczywistości systemy są przeciwstawne - jest lokalny Urartian. Należy również zaznaczyć, że budynki ormiańskie nie mają podkonstrukcji, lecz wznoszą się na schodkowej platformie. Stanowi to solidny pas fundamentów: w tak pomyślanej architekturze z oczywistych powodów brakuje kolumny jako elementu nośnego; zawsze zastępuje go filar. Wymiary budynków były na ogół dość ograniczone, określone przez zwarty układ mas, jedną z osobliwości architektury ormiańskiej. Nieliczne otwory zapewniają niewiele światła; nie ma empory ani atrium. Nawet narteks, charakterystyczny element architektury "wczesnochrześcijańskiej", jest niespotykany w ormiańskiej architekturze sakralnej; raczej w średniowieczu pojawia się gavit, rodzaj małego kopułowego portyku przed fasadą, ograniczonego do strefy wejściowej, którego funkcje nie zostały jeszcze dostatecznie wyjaśnione. Źródła zawierają informacje o najstarszych budowlach ormiańskich: martyrii wzniesionej w miejscu męczeństwa św. Gaiane i Rhipsime oraz kościół, prawdopodobnie biskupi, w Vagharshapat, którego plan według Agathangela Chrystus we śnie podsunął Grzegorzowi Oświecicielowi (początek IV w.). Chatchatrian datowany jest na drugą połowę IV w. niektóre zespoły grobowe podzielone na trzy elementy - cele, hipogeum i stelę - jak np. mauzoleum w Aghtz: z takimi zespołami utożsamiono odległy model syryjski, choć rozwiązania ormiańskie wypracowały własny kod językowy, różniący się od prototypy. Zachowane dowody z tego okresu są niezwykle rzadkie: jednonawowe budynki o ograniczonych wymiarach, niektóre z nich opublikowane przez Gandolfo (Chiese e cappelle armene); do takich budynków później, zwykle około VI w., dodano od strony S małe pomieszczenie z absydą (patrz wiejski kościół Garni), którego funkcje liturgiczne są nadal niejasne - być może funkcje związane z chrztem. Gandolfo uściślił również, że powszechną funkcją takich kościołów była zwykle funkcja martyryjna. Najważniejszą budowlą tego okresu była niewątpliwie katedra w Eczmiadzynie - której obecna wersja pochodzi częściowo z V w.; jednakże pod spodem odnaleziono pozostałości pochodzące z pierwotnego IV w. budynku - a wraz z nim trójnawowy kościół Qassaq, pomimo przebudowy przeprowadzonej w następnym stuleciu. Te same rozważania można posunąć w przypadku kościoła św. Sergiusza w Tekor, z trzema nawami i wieloboczną absydą, którego prymitywny IV w. n.e. jądro ulegało kilkukrotnym modyfikacjom na przestrzeni wieków. Fundamenty przypisywane V w. są częstsze: wśród nich szczególne miejsce zajmuje kościół Ererouk na granicy tureckiej, trójnawowy z absydą ujętą w prostą ścianę i ujętą w pastoforie. Zbudowana w ormiańskiej technice muralu, bazylika w rzucie i elewacji wykazuje dokładne podobieństwa do współczesnej architektury syryjskiej, zarówno w obecności dwóch pomieszczeń przy fasadzie, jak i w tzw. pasie syryjskim (który w Syrii na ogół otacza cały budynek jak pas , podczas gdy w Armenii podkreśla otwory) oraz w lizenach przerywających ściany zewnętrzne i małe tympanony w drzwiach. Zewnętrzne portyki natomiast nawiązują do tradycji ormiańskiej i znajdują się np. w mniej lub bardziej współczesnych budynkach katedry Dvin i Tekor, trójnawowe z jedną absydą: plan ten zdaje się dominować w V w., jak wnioskujemy z analizy budynków z tego okresu, jak np. bazylika Tsitsernavank, trójnawowa z absydą ujętą w prostą ścianę. Pod koniec V w. nastąpiło wykorzystanie najstarszej kopuły w Armenii, o czym świadczą pozostałości katedry w Eczmiadzynie, a konkretnie faza Vahana Mamikoniana (po 480 r.); ta nowa tendencja w architekturze ormiańskiej znalazła wyraz w VI w. z kopułowymi bazylikami Ptghni i Aroutch. Kopuła, budowla specyficzna dla tradycji ormiańskiej, jest zawsze osadzona nad kwadratowym przęsłem (element prawdopodobnie pochodzenia sasanidów; zob. Sarvistan i Firuzabad) i przynajmniej do początków VII w. stanowi przejście od kwadratu do koła kopuły zaznaczone jest zastosowaniem squinchy ormiańskiej, tzw. trischernische Strzygowskiego, zastąpionej później pendentywem. W tym okresie oprócz budynków na planie bazyliki, różnie interpretowanych i często łączonych z kopułą, pojawia się coraz więcej budynków o charakterze okrągłym, począwszy de facto od katedry w Eczmiadzynie, prawdopodobnie tetrakonchowej, o planie szczególnie popularnym w Armenii . Tzw. bazyliki kopułowe z VI w. należy do Ptghni koło Erewania, jeden z najstarszych i najbardziej kompletnych przykładów tego typu oraz prototyp wielu IX i X wieku. kościoły. VI w. nadal kontynuował archaiczny typ podłużnych, trójnawowych bazylik, choć w ograniczonej liczbie: np. bazylika Tsiranavor (czerwona) Achtaraka, zbudowana prawdopodobnie przez katolikosa Nersetesa II (548-557) i podobna bazylika Eghvarda, zbudowana przez katolikosa Mojżesz z Eghvardu (574-603). Na przełomie VI i VII w. kościół w Odzoun stanowi ważny krok w ewolucji kopułowej bazyliki (jej kopuła osadzona jest na ośmiokątnym bębnie) i zwiastuje bardziej dojrzałe budowle VII w.: większą O starożytności tej budowli świadczą częściowo boczne portyki, których nie ma już w budynkach z całego VII w. Był to złoty wiek ormiańskiej kultury artystycznej, która po części za sprawą progreckiego katolikosa Nersetesa III "Budowniczego" (641-661) osiągnęła wysoki poziom formalny: w czasie, gdy Bizancjum, ograniczone między Arabami i Słowianami, było Armenia, przeżywając być może najciemniejszy moment w swojej historii, osiągnęła swój szczyt, zwłaszcza. w produkcji architektonicznej - bardziej niż kiedykolwiek niezależnej od tradycji bizantyjskiej - która ewoluowała poprzez badanie i rozwijanie własnych starożytnych tradycji, przede wszystkim w perspektywie historycznej i z "nowoczesną" mentalnością. Ormiańska kultura artystyczna, zwł. to VII w. produkcji, należy zatem postrzegać jako swego rodzaju historyczną wyspę na morzu wielkiego kryzysu, przez który w tym momencie przechodziły Wschód i Zachód, a nawet tego samego kryzysu, który wyznaczył przejście od świata starożytnego do średniowiecznego. To właśnie w tym okresie wypracował się unikalny kod językowy Armenii, kod, który stanowić będzie tło średniowiecznych przejawów artystycznych po kryzysie, jaki dotknął ten region - scenę wielu bitew Arabów z Bizantyjczykami w VIII i IX w. Symbol tego szczęśliwego okresu, charakteryzujący się w architekturze dużą różnorodnością planów pięter (np. katedra Talinn, trójkoncza z kopułą, małe budynki z krzyżem greckim w Achtarak - tzw. kościół Karmnavor - św. Szczepan w Lmbat itp., tetrakonchy Mastary, Bagaran i Artik, liczne wielokątne budynki i bardziej kopułowe bazyliki, takie jak Aroutch i Bagavan), to kościół Zvartnots w Vagharshapat, którego funkcje liturgiczne zostały ostatnio omówione przez Kleinbauera , który uznał je za teofaniczne, a nie grobowe męczeństwo św. Grzegorza, które jednocześnie pełniło funkcję kościoła pałacowego katolików ormiańskich. Tetrakoncha z eksedrami otwartymi kolumnami - z wyjątkiem eksedry E, otoczonej obejściem i z prostokątnym pomieszczeniem wystającym na E - budowla wznosi się w miejscu, gdzie według legendy aniołowie (po ormiańsku Zvartnots, "Siły Czuwające" ) ukazał się św. Grzegorzowi; zbudowany przez Nersetesa III, jest punktem dojścia - a jednocześnie punktem wyjścia - niektórych ormiańskich eksperymentów budowlanych. Plan czterokonchowy obowiązywał w Armenii, gdzie był szczególnie popularny, od końca V w. w przypadku katedry w Eczmiadzynie: prawdopodobnie wywodzi się ona z architektury syryjskiej, szczególnie z północnej Syrii, gdzie tego typu budownictwo było niezwykle powszechne (patrz Apamea, Seleucia Pieria, Aleppo, Resafa, Homs, wszystkie kościoły biskupie). O tym, że ten plan piętra został zaimportowany, świadczy również użycie kolumn; dla zachowania równowagi w budynkach ormiańskich zawsze stosowano filar: w tym przypadku po wielokrotnych zawaleniach przestrzenie międzykolumnowe wypełniono murem. Budynek posiada bogatą dekorację płaskorzeźbioną, rzeźby w pendentywach - pojawiające się po raz pierwszy w Armenii - prawdopodobnie przedstawiające budowniczych kościoła, liczne kapitele koszykowe (tradycja bizantyjska) z monogramem Nersetesa, ściany wewnętrzne i zewnętrzne modulowane ślepymi arkadami na półkolumny (prawdopodobnie motyw sasanidowski). Budowa Zvartnots była zapewne wydarzeniem o ogromnym znaczeniu historycznym, co potwierdzają źródła (Sebeos i Stefan Asolik), do tego stopnia, że w tych samych latach rozpoczęto budowę kolejnych podobnych budowli, jak kościoły Ischchana w Tayk, kościoła Nersety III miejsce urodzenia (z którego pozostała tylko jedna muszla, wkomponowana w konstrukcję z X w.), Bana, datowane na IX i X w. ale niedawno przypisany do epoki Nersetesa III, Lekita we współczesnym Azerbejdżanie i być może "duchowej" budowli Dvina: jeszcze późniejszy Zvartnots był dokładnym prototypem kościoła św. Grzegorza z Gagik w Ani (koniec X w., co potwierdza aktualność formuł architektonicznych wypróbowanych w VI i VII w., które stały się założeniami języka artystycznego średniowiecznej Armenii). Wobec braku znaczących odkryć w dziedzinie twórczości artystycznej i architektonicznej wczesnochrześcijańskiej Armenii, publikacja tomów i esejów - np. pod redakcją Paula Cuneo w 1988 r., zawierających dokładny spis zachowanych zabytków ormiańskich od IV do IV w. XIX w. - przyczyniła się do głębszego poznania sztuki późnoantycznej i średniowiecznej Armenii, w szczególności jej architektury oraz ewolucji typologicznej i technicznej. Jak powszechnie wiadomo, zachowane dowody obrazowe z IV-VII w. jest naprawdę rzadkie, a rzeźba jest funkcją architektury. W szczególności w ostatnich latach badano genezę i rozwój "klasycznej" bazyliki ormiańskiej - trójnawowej, z beczkowym stropem, z cegły - która reprezentuje najbardziej jednorodną i osobliwą grupę ormiańskiej architektury chrześcijańskiej pierwszego okresu, od katedra w Eczmiadzynie z pierwszej połowy IV w. NA. Specyficznym elementem tych budowli, który wyznaczył specyficzne rozwiązania dotyczące elewacji i przestrzeni wewnętrznej, jest sklepienie kolebkowe, częściowo wsparte na filarach T, a częściowo na trawersach, wyznaczające artykulację przestrzenną zbiorników. Te prymitywne budowle posiadały pojedynczą absydę i nie posiadały pastoforii. Niedawno potwierdzono także ciągłość typologiczną i formalną pomiędzy niektórymi bazylikami a prostokątnymi salami audiencyjnymi, z drewnianymi stropami wspartymi na kolumnach z monumentalnymi kapitelami, dzielącymi przestrzeń na trzy nawy - np. salę pałacu Dvina - których modele odnaleźć można m.in. Kultura Sasanidów. Od okresu urartu to jednak lokalna kultura odegrała pierwszoplanową rolę w kształtowaniu się wczesnochrześcijańskiej architektury ormiańskiej, zarówno w przyjętych typologiach, jak i pod względem pewnych rozwiązań technicznych i formalnych. W drugiej fazie okresu formacyjnego (VI-VII w.), równoczesnego z religijnym zjednoczeniem kraju, po soborach Dvin z lat 525 i 552, które usankcjonowały niezależność kościoła ormiańskiego od bizantyjskiego ponownie podkreślono centralną rolę kościoła kopułowego w jego najważniejszych wariantach - krzyżu wolnym, tetrakonchach, koronie, kopułowych planach podłużnych. Innym osobliwym aspektem tego okresu była budowa ważnych cywilnych zespołów mieszkalnych (np. Aruć) i patriarchalnych (w Dvin i Zvartnots) na planach pochodzenia sasanidów. (por. F. de' Maffei, Rapporti, 275-286) (por. F. de' Maffei, Rapporti, 275-286) III. Rzeźba i malarstwo. Rzeźba ma charakter niemal wyłącznie architektoniczny i ogranicza się głównie do dekoracji łuków okiennych; motywy obejmują winorośl, kępy, gałęzie, palmety i ptaki. Postać ludzka czasami pojawia się w dekoracji niektórych stel (podwójna stela Odzouna z VII w.), w zachowanych pendentywach Zvartnotsa i Dvina, w niektórych kapitelach z Dvina przedstawiających Dziewicę z Dzieciątkiem i Chrystusa pomiędzy aniołami w łuk okienny wychodzący na pd. ścianę kościoła Ptghni, z popiersiami Chrystusa i świętych. W Mren tympanon tylnych drzwi katedry przedstawia Chrystusa pomiędzy św. Piotr i Paweł oraz darczyńcy, ikonografia bardzo rozpowszechniona w Armenii. Wszystko to są płaskorzeźby, z postacią ludzką zwykle traktowaną pobieżnie, ale zawsze energiczną i wyrazistą. Obrazowe dowody wczesnochrześcijańskiej Armenii są bardzo rzadkie: w sklepieniu absydy kościoła św. Szczepana w Lmbat (VII w.) znajdują się pozostałości fresków oraz absydy współczesnych kościołów Talinn, Mren i Talich , gdzie w tle zachowały się nieliczne fragmenty wizji teofanicznej. Największy fragment zachował się w Lmbat, przedstawiający Chrystusa zasiadającego na tronie pośród tetramorfy. Z tego okresu znane są tylko dwa folia miniatur, z czego cztery całostronicowe miniatury na rewersie i rewersie w ewangeliarzu z Eczmiadzynu z 989 r. , przedstawiające zapowiedź Zachariaszowi, Zwiastowanie, adorację mędrców i chrzest, przypisywany VII w. w oparciu o dokładne porównania ze współczesnym malarstwem monumentalnym (patrz Lmbat) i rzeźbą. Stylistycznie takie obrazy ukazują synkretyzm pomiędzy rozpoznawalnym w szczegółach nurtem archaizującym a dominującym nurtem wschodnim. Jeśli chodzi o skąpe dowody obrazowe, na uwagę zasługuje wkład Mateusza w sprawie czterech najstarszych miniatur ewangeliarza z Eczmiadzynu , potwierdzający wczesną datę (koniec VI - początek VII w.) i eklektyzm modeli, co podkreślają wyrafinowanie ormiańskiej kultury figuratywnej w okresie przed dominacją arabską. Jeśli chodzi o rzeźbę, o której wówczas mówiono, że jest funkcją architektury, co uwydatniało kolejną osobliwość w stosunku do Bizancjum, a mianowicie zwracanie od początku uwagi na zewnętrzny wystrój budynków, zwł. na uwagę zasługują badania grupy kapiteli, datowanych na ok. VII w., znajdujących się w arkadach czterokonchowych kościołów w Bana i Iszchani (na terenie dzisiejszej Turcji), z których część imituje kapitel koszowy ze wolutami jonowymi, a inne posiadają stylizowaną dekorację roślinną, pochodzenia irańskiego: jest to twórczość autochtoniczna, wymykająca się porządkom klasycznym.

ARLES

I. Miasto - II. Początki chrześcijańskie - III. Kościół w Arles - IV. Prymat Arles - V. Sobory

I. Miasto. Arles (Theline, Arelate, Arelatensis Urbs) powstało przy skrzyżowaniu Rodanu przy drodze E-W zwanej Via Aurelia po stronie włoskiej i Via Domitia po stronie hiszpańskiej. Starożytne i średniowieczne miasto Arles powstało na niewielkim wapiennym wzgórzu (23 m n.p.m.) na lewym brzegu głównej odnogi Rodanu (Wielkiego Rodanu). Najstarsze wzmianki o mieście pochodzą z VI w. p.n.e. Od II w. Wydaje się, że bieg Rodanu został kontrolowany (lub podzielony na kanał) w taki sposób, aby umożliwić temu miejscu rozwinięcie podwójnej roli portu morskiego i rzecznego. Z inicjatywy Cezara w 46 roku p.n.e. Neron Tyberiusz założył tam kolonię weteranów; zbudowano wówczas mur otaczający, obecnie jedynie minimalnie zidentyfikowany. Wydaje się, że jedynie centrum miasta miało ortogonalny plan urbanistyczny, natomiast późniejsze rozbudowy obejmowały obszary za Rodanem, na prawym brzegu, w dzielnicy Trinquetaille (nazwa średniowieczna). August uczynił z niego wielkie miasto handlowe, o czym świadczyły stowarzyszenia żeglarzy rzecznych (nautae Druentici, utricularii corporati Arelatenses, nautae Atrici et Ovidis) i żeglarzy (navcularii marini Arel.). Znaczenie to zostało potwierdzone przez Konstantyna, który założył tam mennicę w 313 r. (która działała aż do V w.) przed mennicą w Ostii, oraz przez jego następców; od 328 r. nosiła nazwę Konstantyna. Od końca IV w., a na pewno od 418 r., z Trewiru przeniesiono tam stolicę pretorianów Galów. Auzoniusz nazwał go Arelate Gallula Roma. Arles później stał się Wizygotem (476-480), a Ostrogotem wraz z Teodorykiem (508); było oblegane przez Franków, którzy podbili je dopiero w 536 roku wraz z całą Prowansją.

II. Początki chrześcijańskie. Legendy o ewangelizacji Arles powstały w V w. w związku z apostolstwem św. Trofima, przez niewiarygodne legendy uznanego za ucznia św. Piotra, a w XI w. w powiązaniu ze świętymi z Betanii (Maria Magdalena, Marta i Łazarz), Życie (BHL 5488/5492), którego grób Magdaleny umieszcza w Arles. Legendy te odzwierciedlają późniejsze wierzenia. Rzeczywistość jest zupełnie inna. Jest możliwe, że Trofim był pierwszym biskupem miasta (pierwsza połowa III w.) i że św. Genezjusz poniósł tam męczeńską śmierć 25 sierpnia 250 r. Z drugiej strony pewne jest, że w Arles było kilku apostatów w okresie panowania prześladowanie Decjusza (250), gdyż biskup Marcian (pierwszy godny zaufania biskup miasta, oskarżony o nowacjanizm przez Cypriana z Kartaginy) odmówił im pojednania . Wraz z nim kościół w Arles wchodzi do historii.

III. Kościół w Arles. Nazwiska biskupów znane są z lukami dla IV w. i systematycznie od V do VIII w. (począwszy od Biskupa Patrokla [412-426]): zestawienie sporządził J.-R. Palanka. O znaczeniu lokalnego kościoła świadczy bogactwo źródeł literackich oraz miejskie i podmiejskie dowody archeologiczne, w tym słynne cmentarze w Alyscamps i Trinquetaille, które dostarczyły najbogatszą po Rzymie kolekcję chrześcijańskich sarkofagów na Zachodzie. Pierwsza katedra miasta (IV w.), znajdująca się w dzielnicy wieżowej zwanej "Zakonnicami" (des Mourgues), była w trakcie prac wykopaliskowych (2003). Została przeniesiona, prawdopodobnie przez biskupa Hilarego (zm. 449), w pobliże sądów na miejsce obecnej katedry, obecnie pod wezwaniem św. Trofima, ale pierwotnie założonej jako bazylika beati ac primi martyris Stephani. Prymitywna katedra została przekształcona w żeński klasztor przez sławnego biskupa Cezariusza (500-543), który powierzył opiekę nad wspólnotą swojej siostrze Cezarii. Cezary przyłączył do nowej katedry celę klasztorną i dom dla chorych. Życie wspólnoty chrześcijańskiej zostało zrekonstruowane w oparciu o kazania św. Cezariusza, a życie monastyczne w oparciu o opracowane przez niego reguły (Regula ss. virginum, 523; Recapitulatio, 534; Regula ad monachos, bez daty). Informacje na temat kultu chrześcijańskiego i świętych można znaleźć w tych samych kazaniach, w Passio s. Genesii (BHL 3304/5) oraz z żywotów św. Hilary (BHL 3882) i Cezariusz (BHL 1508-1509). Źródła, łącznie z kościołami i klasztorami, podają osiem świątyń chrześcijańskich w strefie miejskiej i cztery poza murami.

IV. Prymat Arles. Arles swoją wybitną rolę wśród kościołów Galii zawdzięczał Konstantynowi, który w roku 314 zwołał tam sobór, aby położyć kres problemowi donatystów w Afryce. Biskupi z W spotkaniu uczestniczyli Galowie, Bretania, Hiszpania, Włochy, Dalmacja i Afryka, dyskutując także o dacie Wielkanocy, traditores, listach komunii kościelnej (literae formatae), posłudze diakonów, ekskomunice i święceniach kapłańskich. Walcząc z Vienne o prymat Viennensis, po egzekucji herezjarchy Pryscyliana, Arles zajął także stanowisko w sprawie schizmy felicjańskiej w kościele galijskim, która została zakończona nie przez sobór w Nîmes (394), ale przez sobór Turyn (398). Mający nie uzyskał prymatu, biskup Arles zobaczył, jak papież Zosimus (417) nadał mu tytuł metropolity prawa do starego Narbonensis i pewną władzę nad kościołami Galii. Kolejni papieże nie odnowili tego ostatniego przywileju, a Hilary (430-449) miał trudności z Rzymem, chcąc go zachować. Został on jednak odnowiony dla św. Cezariusza (502-542) przez papieża Symmacha, który nadał mu paliusz i delegację apostolską dla Galii, a diakonom rzymską dalmatykę (514) - przywileje odnowione przez Wigiliusza, Pelagiusz i Grzegorz Wielki. Wraz z inwazją arabską (711-732) Arles zaczęło podupadać i wkroczyło w średniowiecze. V. Rady. Duża liczba zachodnich biskupów, zwołana wyraźnie przez cesarza Konstantyna, zebrała się w Arles 1 sierpnia 314 roku pod przewodnictwem Chrestusa z Syrakuz, aby ponownie zbadać kwestię donatystyczną. Obecni byli Cecylian z Kartaginy i jego oskarżyciele; ci ostatni nie byli w stanie udowodnić swoich oskarżeń. Sobór w Arles w pełni zatwierdził decyzje Soboru Rzymskiego w roku 313 , uznał niewinność Cecyliana i potępił lub usunął jego oskarżycieli. Oprócz kwestii donatystów rada ta orzekała w różnych ważnych kwestiach dyscyplinarnych. Aby ułatwić obchodzenie Wielkanocy w tym samym dniu, Sobór zalecił papieżowi ustalenie jednej daty dla całego chrześcijaństwa . Jeśli chodzi o chrzest heretyków, woleli stanowisko rzymskie od afrykańskiego, którego bronił wcześniej Cyprian w sporze z papieżem Szczepanem I , a następnie zajęli go donatyści. Przeciwko temu drugiemu Sobór uznał za ważne święcenia udzielone przez traditores . Inne orzeczenia dotyczyły obowiązków duchowieństwa, któremu zakazano zmiany kościołów pod karą depozycji; zakazano im także udzielania pożyczek na procent . Ojcowie usunęli duchownych tradycyjnych , siłą ograniczyli pretensje rzymskich diakonów i poprosili o gościnność eucharystyczną dla biskupów udających się do Rzymu . Wprowadzili obowiązek obecności siedmiu lub co najmniej trzech biskupów do święceń biskupich i zabronili diakonom celebrowania Eucharystii . Jeśli chodzi o świeckich, chrześcijanom zakazano wykonywania zawodów woźnicy i aktora oraz sprawowania funkcji miejskich lub publicznych bez zezwolenia biskupa . Tym, którzy odmówili lub porzucili służbę wojskową, groziła ekskomunika. Wreszcie Sobór w Arles określił warunki przyjęcia do katechumenatu w chwili śmierci i pojednania apostatów . Regulowała użycie listów komunijnych (kan. 10) i zalecała młodym porzuconym mężom, aby nie zawierali ponownie związku małżeńskiego, dopóki żyje cudzołożny małżonek. Ze względu na różnorodność poruszanych zagadnień Sobór ten zapewnia doskonały obraz problemów duszpasterskich i dyscyplinarnych Kościoła nazajutrz po pokoju Konstantyna. Wiele decyzji soboru zostało odnowionych na Soborze Nicejskim. W roku 353 pod naciskiem cesarza Konstancjusza duża liczba biskupów zebrała się na soborze w Arles i podpisała się pod potępieniem Atanazego. Jedynie Paulinus z Trewiru był innego zdania. Kilka zbiorów kanonicznych zatytułowanych "II Sobór w Arles" podaje około 50 kanonów zaczerpniętych z różnych soborów, zwłaszcza z Arles (314), Nicei (325), Orange (441) i Vaison (442). Najwyraźniej jest to zbiór prywatny, skomponowany w latach 442-506 dla niektórych biskupów zależnych od metropolity Arles. W latach 449-461 odbył się w Arles sobór pod przewodnictwem biskupa Ravenniusa, którego celem było rozstrzygnięcie sporu między klasztorem Lérins a biskupem Teodorem z Fréjus. Ok. 463, z rozkazu papieża Hilarusa, Leoncjusz z Arles zwołał sobór w Arles w celu zbadania kwestii nieprawidłowych święceń biskupich Die dokonanych przez arcybiskupa Mamertusa z Wiednia. Ok. 470-475 około 30 biskupów zebrało się w Arles pod przewodnictwem biskupa Leontiusa i potępiło błąd predestynacjonizmu wyznawany przez księdza Lucidusa.

ARIUSZ - ARIANIZM Aleksandryjczyk, urodzony ok. 260, Ariusz był przez pewien czas uczniem Lucjana z Antiochii lub przynajmniej miał z nim kontakt. W czasach Piotra z Aleksandrii (300-311) początkowo wyznawał on schizmę melicjańską, a następnie powrócił do Kościoła katolickiego. Około roku 320, jako wpływowy kapłan kierujący kościołem w Baukalis, zaczął szerzyć własne idee na temat Trójcy, wywołując kontrowersje, interwencję biskupa Aleksandera, debatę publiczną i wreszcie potępienie Ariusza, potwierdzone jakiś czas później przez sobór biskupów egipskich. Do tej fazy jego działalności można przypisać fragmenty Thalii (Bankietu), przedstawienia jego doktryny wierszem (i prozą?) oraz dwa listy do Euzebiusza z Nikomedii i Aleksandra z Aleksandrii. (Kilka lat później wysłał także wyznanie wiary Konstantynowi). Jego doktrynę znamy z tych tekstów oraz z tekstów jego zwolenników (Euzebiusza z Nikomedii, Asteriusza Sofisty itd.). Punktem wyjścia Ariusza był Orygeńska doktryna trynitarna, tradycyjna dla Aleksandrii, która uważała Ojca, Syna i Ducha Świętego za trzy hipostazy (tj. indywidualne, istniejące rzeczywistości), odrębne i podporządkowane sobie nawzajem, chociaż uczestniczące w jednej boskiej naturze. Radykalnie podkreślał ten podporządkowanie, prawdopodobnie w reakcji na sabellizm i pewne nazbyt materialistyczne koncepcje pokolenia Syna od Ojca. Według Ariusza Ojciec jest monadą, absolutnie transcendentną w stosunku do Syna, który jest od Niego wyraźnie niższy, inny z natury i przez hipostazę: Bóg tak, ale niższej rangi, władzy i chwały. Podczas gdy Orygenes, a po nim Aleksander, utrzymywali współwieczność Syna z Ojcem - jego źródło ontologicznie, ale nie chronologicznie - Ariusz był przekonany, że aby Syn był współwieczny z Ojcem, musi, podobnie jak On, być niezrodzony. Ponieważ nie może być dwóch niezrodzonych istot, Syn, choć istniał przed wszystkimi czasami i całym stworzeniem, przyszedł po Ojcu, od którego wywodził się jego byt: był czas, kiedy Syn nie istniał. Ariusz nie akceptował także powstania Syna z substancji Ojca (= natury), gdyż oznaczałoby to podział boskiej monady: początkowo (w liście do Euzebiusza) twierdził, że Syn został stworzony z niczego przez dzieło Ojca; później unikał tego wyrażenia jako zbyt skandalicznego i mówił o zrodzeniu Syna przez Ojca, chociaż w dalszym ciągu uważał to pokolenie za stworzenie: Syn jest jedynym stworzeniem (ktisma, poi?ma) stworzonym bezpośrednio przez Ojca, natomiast cała reszta stworzenia jest bezpośrednim dziełem Syna, z woli Ojca. Ariusz, który niewiele uwagi poświęcał Duchowi Świętemu, uzasadniał swoją naukę szeregiem fragmentów Pisma Świętego, w których w odniesieniu do Syna używane są wyrażenia: uczynić, stworzyć i tym podobne. Skazany w Aleksandrii Ariusz znalazł zwolenników na Wschodzie poza Egiptem u niektórych biskupów, którzy byli uczniami Lucjana, wśród nich wpływowego Euzebiusza z Nikomedii i innych, takich jak Euzebiusz z Cezarei, który nie podzielając radykalnego podporządkowania Ariusza, wyznawał pośrednie poglądy doktrynalne pozycję między nim a Aleksandrem. Doprowadziło to do ostrego sporu, który Konstantyn próbował zakończyć za pośrednictwem swego wysłannika Ossiusa z Kordoby. Po niepowodzeniu tej mediacji zwołał, być może za radą Ossjusza i Aleksandra, sobór ekumeniczny w Nicei w Azji Mniejszej wiosną 325 r. Kilka miesięcy wcześniej lokalny sobór w Antiochii, któremu przewodniczył Ossius, potępił Euzebiusza z Cezarei i innych partyzantów Ariusza. Na Soborze Nicejskim, w którym wzięło udział ponad 250 biskupów, prawie wszyscy ze Wschodu, nieliczni zwolennicy Ariusza zostali pokonani przez koalicję umiarkowanych Orygenów pod przewodnictwem Aleksandra i monarchistów tradycji azjatyckiej, na czele której stał Marcellus z Ancyra i Eustathius z Antiochii. Narzucono formułę wiary, w której potępiono podstawowe stanowiska arian, a Syna zdefiniowano jako homoousios ("w tej samej substancji, współistotni") z Ojcem. Prawie wszyscy przyjęli i złożyli śluby, z wyjątkiem Ariusza i dwóch biskupów libijskich, którzy zostali skazani i zesłani do Ilirii. Wkrótce potem Euzebiusz z Nikomedii i Teognis z Nicei, którzy w dalszym ciągu wspierali zwolenników Ariusza, zostali obaleni i zesłani do Galii. Credo Nicejskie w najwyższym stopniu podkreślało jedność Chrystusa z Ojcem: homoousios, biorąc pod uwagę wiele znaczeń ousia, może oznaczać, że Syn ma nie tylko tę samą naturę co Ojciec, ale także tę samą hipostazę, co jest twierdzeniem tak wbrew doktrynie trzech hipostaz panujących na Wschodzie, aby uznać je za sabellowskie. Formuła ta zatem w połowie odpowiadała aspiracjom monarchów, takich jak Marcellus i Eustatiusz, ale nie była do przyjęcia dla wielu innych, zarówno antyaryjskich, jak i antymonarchicznych, którzy podpisali się pod naciskiem Konstantyna. To niezadowolenie sprzyjało reakcji zwolenników Ariusza, zwł. kiedy w ok. 328 Euzebiusz z Nikomedii i Teognis z Nicei zostali odwołani z wygnania i przywróceni do pracy: Euzebiusz miał wpływowe poparcie w rodzinie cesarskiej, a sam Konstantyn, przekonany, że pokój religijny można zapewnić jedynie przez szeroką koncentrację elementów umiarkowanych, był niechętny niektórym z bardziej radykalnymi przeciwnikami Ariusza, jak był wobec radykalizmu arian. Już w roku 327 sobór w Antiochii, któremu przewodniczył Euzebiusz z Cezarei, potępił i obalił Eustachego z powodów dla nas niejasnych, ale z pewnością raczej dyscyplinarnych niż doktrynalnych. Został zesłany do Tracji i więcej o nim nie słychać. Powrót Euzebiusza z Nikomedii z wygnania zintensyfikował tę politykę, która miała na celu usunięcie najbardziej znanych przeciwników Ariusza poprzez deportację i wygnanie pod różnymi oskarżeniami, ale bez ponownego otwierania kwestii doktrynalnej. Zaatakowano pomniejsze postacie, takie jak Asklepas z Gazy i Lucjusz z Adrianopola, a także Atanazy z Aleksandrii, następca Aleksandra od 328 r., i Marcellus z Ancyry. Atanazy, pod naciskiem schizmatyków melickich, padł ofiarą ich zmowy z proarianami na czele z dwoma Euzebiuszami i na soborze w Tyrze w 335 r. został skazany za stosowanie przemocy wobec Melitian; Konstantyn kazał go zesłać do Galii. Marcellus z Ancyry został oskarżony o herezję i potępiony w roku 336 w Konstantynopolu z powodu swego radykalnego monarchizmu, atakowanego przez Euzebiusza z Cezarei. Ariusz, który jakiś czas wcześniej wrócił z wygnania, ale nie został przyjęty do Aleksandrii, wysłał do Konstantyna ogólne wyznanie wiary i wkrótce po potępieniu Atanazego został zrehabilitowany, ale zmarł przed ponownym wejściem do Aleksandrii. Śmierć Konstantyna (337) i podział imperium pomiędzy Konstansa (Zachód) i Konstancjusza (Wschód) zasadniczo zmieniły sytuację polityczną, co miało poważne konsekwencje dla przebiegu kontrowersji. Początkowo biskupi wygnani na Zachód, w tym Atanazy i Marcellus, otrzymali pozwolenie na ponowne wejście na swoje stolice; lecz Konstancjusz zajął stanowisko sprzyjające Euzebiuszowi z Nikomedii i dominującemu wówczas establishmentowi antynicejskiemu (a nie specyficznie proariańskiemu), ponownie zmuszając tych biskupów do opuszczenia swoich stolic i schronienia się na Zachodzie. Tutaj Rzym, któremu za Konstantyna odmówiono jakiejkolwiek możliwości ingerencji w konflikt, stanął po stronie wygnańców: w rzeczywistości Credo Nicejskie nie spowodowało w Rzymie żadnych trudności, biorąc pod uwagę tradycyjne rzymskie sympatie dla monarchizmu; Dlatego Atanazy i Marcellus z łatwością przekonali papieża Juliusza, że wszyscy ich wschodni przeciwnicy byli prawdziwymi arianami. Akceptując ten uproszczony obraz sytuacji na Wschodzie, w 341 r. sobór rzymski oczyścił Atanazego i Marcellusa ze wszystkich zarzutów i oskarżył mieszkańców Wschodu o bycie arianami. Odpowiedzieli soborem w Antiochii pod koniec tego samego roku, który odrzucił przypisanie arianizmu, potwierdził potępienie radykalnych tez Ariusza i zatwierdził formalnie ortodoksyjną formułę wiary, która zignorowała nicejskie homoousios, potwierdziła naukę o trzech hipostazach i zdecydowanie podkreślał boskość Chrystusa. Formuła ta pozostawała dominująca na Wschodzie aż do roku 357, a Euzebiusz z Nikomedii utworzył wokół niej szeroki front, począwszy od tradycyjnej ortodoksji typu orygeńskiego po zamaskowany arianizm. Reakcja na źle tolerowaną na Wschodzie ingerencję Rzymu sprzyjała także zamysłom Euzebiusza z Nikomedii, który zmarł wkrótce po soborze w 341 r. Sobór ekumeniczny w Serdica (obecnie Sofia w Bułgarii) w 343 r., zgodnie z zamierzeniami Juliusza osiągnięcie porozumienia, które zakończyło się całkowitym niepowodzeniem, a ludzie Wschodu i Zachodu wzajemnie ekskomunikowali się nawzajem; podczas gdy ten pierwszy potwierdził credo Antiochene z 341 r., ludzie Zachodu opublikowali dokument wiary z wyraźnymi tendencjami monarchicznymi, stwierdzając jedną hipostazę Ojca i Syna. Długie sformułowanie wiary (Ekthesis makrostichos) przedstawione Konstansowi w Mediolanie w 345 r. przez delegację wschodnią nie zostało dobrze przyjęte; i choć w 346 Konstancjusz pod naciskiem Konstansa upoważnił Atanazego do powrotu do Aleksandrii, gdzie został triumfalnie przyjęty, sytuacja pozostawała statyczna zarówno politycznie, jak i doktrynalnie. Zostało ponownie otwarte, gdy po zamordowaniu Konstansa (350) i klęsce uzurpatora Maksyma (351) Konstancjusz ponownie zjednoczył pod sobą całe imperium i pomyślał o zjednoczeniu go religijnie i politycznie. Sobory zorganizowane w Arles (353), Mediolanie (355) i Béziers (356) zmusiły zachodni episkopat do potępienia Atanazego, z wyjątkiem kilku biskupów, którzy zostali usunięci i wygnani (Euzebiusz z Vercelli, Lucyfer z Cagliari, Hilary z Poitiers i kilku innych): nawet papież Liberiusz, który protestował przeciwko tym decyzjom, został zesłany do Tracji; na początku roku 356 Atanazy został zmuszony do opuszczenia Aleksandrii i znalezienia schronienia wśród mnichów pustyni. Tymczasem ok. 355, wznowiono działalność doktrynalną: podczas gdy Atanazy ponownie wprowadził nicejskie homoousios jako określenie wyróżniające katolicką wiarę w doskonałą boskość Chrystusa oraz Jego równość i jedność z Ojcem, Aetius, a następnie Eunomius, chronieni przez Eudoksjusza z Antiochii, systematycznie stawiali tę tezę radykalnego arianizmu, zyskując miano anomoians, ponieważ uważali Syna za niepodobnego do (anomoios) Ojca. W ich ocenie Ojciec, będąc niezrodzonym, jest jedynym Bogiem najwyższym, natomiast Syn, nie uczestnicząc w tym prerogatywie, jest mu z natury obcy i radykalnie podrzędny, bóg mniejszy, stworzony przez Ojca w celu zapewnienia stworzenia świata . W wyniku tych wydarzeń w 357 r. Walens z Mursy, Ursacius z Singidunum i Germinius z Sirmium, proaryjscy biskupi iliryjscy i inspiratorzy polityki religijnej Konstancjusza, spotkali się w Sirmium z kilkoma innymi osobami i opublikowali formułę wiary, która , bez jasnego potwierdzania tez anomojskich, pominął je milczeniem i zamiast tego zakazał używania homoousios (oraz homoiousios, terminu, który wówczas zaczął być omawiany) w kontekście doktrynalnym, który podkreślał niższość Syna i w ten sposób zaprzeczał Jego jedności z ojciec. Formuła ta (bluźnierstwo Sirmiensis) wywołała gwałtowne reakcje zarówno na Zachodzie, jak i na Wschodzie. W rzeczywistości wielu biskupów, zwł. mieszkańcy Azji Mniejszej, zaniepokojeni odrodzeniem się radykalnego arianizmu w jego anomojskiej odsłonie, już szukali złotego środka między tą doktryną a doktryną nicejskich homoousios, których uważali za sabellowskich. Wiosną 358 r. mały sobór w Ancyrze opublikował długi list synodalny pod nazwiskami Bazyliego z Ancyry, następcy Marcellusa, i Jerzego z Laodycei, stwierdzając, że Syn jest współwieczny Ojcu, rzeczywiście zrodzony przez Niego, a zatem w pełni Bogiem; określili Go mianem homoiousios, czyli podobnego do Ojca co do istoty (ousia), sądząc, że formuła ta pozwala uniknąć ryzyka sabelianizmu, które widzieli w homoousios, i zabezpiecza pełną boskość Syna. Reakcja homojuszowa odniosła natychmiastowy sukces w przypadku Konstancjusza, którego również niepokoiła propaganda anomojska: mały sobór w Sirmium (358), gdzie wówczas rezydował cesarz, usankcjonował formułę antiochenską z 341 r., interpretowaną w świetle teologii homojuszowskiej, i obalił wielu biskupów proaryjskich, w tym Eudoksjusz; ze swojej strony cesarz zdecydował się zwołać nowy sobór ekumeniczny, aby zaprowadzić ostateczny pokój chrześcijaństwu. Po różnych niepewnościach rada ta została zwołana na lato 359 r.: mieszkańcy Zachodu mieli się spotkać w Rimini, a mieszkańcy Wschodu w Seleucji w Caria. Konstancjusz tymczasem zdystansował się nawet od Bazylego i poparł grupę biskupów wschodnich, m.in. Marek z Aretuzy i Akacjusz z Cezarei, którzy poszukiwali bardziej neutralnej formuły wiary, wokół której mogliby uzyskać zgodę z różnych stron. I tak w Sirmium 22 maja 359 roku opublikowano nową formułę wiary, która miała służyć za podstawę prac zbliżających się soborów: zakazano określenia ousia i ogólnie zdefiniowano Syna jako podobnego do Ojca we wszystkim i według do Pisma Świętego. (Obrońcy tej formuły są znani jako homoians, od homoios, "podobny"). Sobór w Seleucji rozpoczął się 27 września 359 r.: po kilku dniach gorzkich dyskusji zwyciężyli homojuszowie i ponownie narzucili formułę antiochenską z 341 r. mniejszość homoijska i proariańska na czele z Akacjuszem i Eudoksjuszem, którzy kilka miesięcy wcześniej zaproponowali formułę podobną do Sirmium. Z drugiej strony sobór w Rimini rozpoczął się pod koniec maja z początkową przewagą zwolenników nicejskiej homoousios, wciąż bardzo modnej na Zachodzie. Mimo to długie i zagmatwane wydarzenia inspirowane przez Walensa i Ursacjusza, a sprzyjane przez cesarza, spowodowały, że Sobór zatwierdził formułę wiary, która definiowała Syna jako podobnego Ojcu zgodnie z Pismem Świętym i zakazała jako niebiblijnego używania słowa ousia w kontekstach doktrynalnych . Wszyscy biskupi obecni w Rimini byli zmuszeni podporządkować się tej formule. Zostało to potwierdzone przez nowy sobór, który odbył się w Konstantynopolu na początku 360 r., podczas którego zdetronizowano i wygnano wszystkich głównych zwolenników homoiusza oraz triumf Akacjusza i Eudoksjusza. Wkrótce potem Eudoksjusz został przeniesiony do Konstantynopola i zastąpiony w Antiochii przez Meletiusza, przyjaciela Akacjusza. Radykalni arianie (anomoianie) zostali zaatakowani także w pokazie chęci zdystansowania się partii zwycięskiej od jakiegokolwiek ekstremizmu, czy to aryjskiego, czy antyariańskiego. Nieprecyzyjność formuły z Rimini oznaczała, że mogła ona zostać częściowo zatwierdzona przez wszystkich, nie uwzględniała jednak intryg teologicznych, które miały miejsce w tych latach ze wszystkich stron: jej losy były powiązane z losami Konstancjusza, który zmarł wkrótce potem, w 362 r. Następca Konstancjusza Julian, będąc poganinem, nie był zainteresowany sporem, więc przypomniał sobie wszystkich, których Konstancjusz wygnał z powodów religijnych. Chociaż środek ten dał anomojanom swobodę działania, dał ją także antyarianom, zarówno homoousiańskim, jak i homoiousowskim, przy czym ten ostatni był znacznie silniejszy od pierwszego. Na Zachodzie, gdzie arianie byli bardzo słabi, a antyarianie silni i zjednoczeni w przestrzeganiu wiary nicejskiej, reakcja rozpoczęła się w Galii pod przywództwem Hilarego i szybko zwyciężyła wszędzie, dzięki umiarkowanym środkom podjętym przeciwko wielu biskupom, którzy ulegli naciskom w Rimini: wymagano od nich jedynie podpisania się pod formułą nicejską i potępienia arianizmu. Walentynian I, cesarz od 364 r., nie był zainteresowany religijną stroną sporu, co umożliwiło arianom utrzymanie kilku zdobytych już stanowisk. Na przykład w Mediolanie arianin Auxentius pozostał biskupem aż do swojej śmierci (374), pomimo próby wydalenia go przez Hilarego (364): jego następcą został jednak Nicejczyk Ambroży. Podobnie po śmierci Germiniusza z Sirmium (376) Ambroży wyznaczył na swojego następcę Anemiusa, innego Nicejczyka. W tym czasie na Zachodzie arianie kontrolowali tylko kilka państw iliryjskich. Na Wschodzie sprawy potoczyły się inaczej, nie tyle dlatego, że arianie byli silniejsi (choć podzieleni na umiarkowanych z Eudoksiusem i Euzojuszem oraz radykałów z Eunomiuszem), ale przede wszystkim dlatego, że antyarianie byli jeszcze bardziej podzieleni. W roku 362 Atanazy zwołał sobór w Aleksandrii, który podobnie jak Hilary zatwierdził umiarkowane środki wobec wielu, którzy poddali się arianom ze strachu lub z powodów politycznych, i ponownie zaproponował nicejskie homoousios jako formułę wiary, wokół której zjednoczyli się wszyscy anty-arian. W roku 363 niewielka grupa homoiousians i homoians, zebrana w Antiochii wokół Meletiusa, podpisała się pod formułą nicejską, ale interpretowała homoousios w znaczeniu homoiousios. Jednak antyarianie w Antiochii podzielili się na dwie społeczności: małej grupie Nicejczyków pod przewodnictwem Paulina przeciwstawiała się liczniejsza społeczność o skłonnościach homojuszowskich lub przynajmniej bardziej umiarkowanych, na czele której stał Meletius. Miał powiązania z Akacjuszem i środowiskami wciąż wrogimi Atanazemu i mimo akceptacji homoousios unikał jakiegokolwiek porozumienia z biskupem aleksandryjskim, który w konsekwencji wchodził w komunię jedynie z małą wspólnotą nicejską Paulina. Zaostrzyło to schizmę w Antiochii, gdyż Zachód poszedł za przykładem Atanazego i faworyzował Paulina, podczas gdy cały Wschód, z wyjątkiem Egiptu, obstawał przy Meletiuszu. Podziały wśród antyarianów skomplikował wzrost gospodarczy, który nastąpił ok. 360, o kwestii Ducha Świętego: problemy dotychczas ograniczające się do relacji Ojciec/Chrystus stopniowo rozszerzyły się także na tę kwestię. Homoousianie i anomoiści nie mieli wątpliwości: pierwsi uważali za równych w mocy i godności homouzję Ducha Świętego z Ojcem i Synem, Boga z nimi; ten ostatni uważał Ducha Świętego za gorszego zarówno od Ojca, jak i Syna, nie od Boga, ale od stworzenia. Homojuszowie natomiast znaleźli się w trudnej sytuacji: wielu z nich nie uważało Ducha Świętego za Boga na równi z Ojcem i Synem, ale nie wiedziało, jak to zdefiniować; inni uważali Ducha jedynie za stworzenie: początkowo nazywano ich pneumatomachi, a później Macedończykami z Macedończyka, homojuszem, który był biskupem Konstantynopola ok. 360 i którego związek z kwestią Ducha Świętego pozostaje niejasny. Ten polityczno-religijny obraz dodatkowo skomplikował szereg pytań osobistych. W obliczu tej sytuacji brat Walentyniana Walens - który objął dowództwo na Wschodzie w 364 r. - częściowo pod wpływem Eudoksjusza, stanął po stronie umiarkowanych arian i był bezlitosny, wprowadzając nowe deportacje i wygnania, wobec homoousian i homoiousian: Meletiusza i Obaj Atanazy zostali wypędzeni ze swoich biskupstw.

ARYSTOTELIZM Arystoteles nie cieszył się taką samą czcią wśród ojców greckich jak Platon. Chociaż niektórzy autorzy chrześcijańscy rzeczywiście zaakceptowali pewne elementy filozofii arystotelesowsko-perypatetycznej, wiele jej punktów wydawało się nie do przyjęcia dla wczesnego chrześcijaństwa: (1) wykluczenie Opatrzności Bożej z najniższej części wszechświata; (2) tendencja do częściowego uzależniania szczęścia od dóbr zewnętrznych; (3) doktryna, że piąty element, eter, jest ciałem Boga, podczas gdy sam Bóg jest praktycznie tożsamy z anima mundi, która porusza wszechświat (Sulla filosofia); (4) doktryna, że wszechświat jest współwieczny Bogu (De caelo); oraz (4) skłonność do uznawania śmiertelności duszy ludzkiej, uważanej za zwykłe evntele,ceia ciała, od której nie można jej oddzielić, oraz do rezerwowania nieśmiertelności wyłącznie dla nouj preferował Arystoteles nieśmiertelność duszy). Wiedza ojców greckich na temat filozofii arystotelesowsko-perypatetycznej wywodziła się częściowo z synkretycznego platonizmu pierwszych dwóch wieków naszej ery lub z neoplatonizmu (również synkretycznego), częściowo ze zbiorów doksograficznych lub kompendiów scholastycznych, a częściowo z bezpośredniej lektury przynajmniej niektórych z nich. teksty Arystotelesa i późniejszych przedstawicieli jego szkoły. Tacjan zarzuca Arystotelesowi ograniczenie Bożej Opatrzności do świata ponad sferą Księżyca oraz dwie doktryny o szczęściu i śmiertelności duszy ludzkiej i zwraca uwagę, że filozofowie greccy często sobie zaprzeczają. Athenagoras krytykuje arystotelesowską koncepcję Boga jako istoty złożonej z eteru i racjonalnej władzy, która jest anima mundi i przyczyną ruchu wszechświata i odrzuca arystotelesowską ideę opatrzności . Opisując swoje wędrówki po różnych greckich szkołach filozoficznych, Justin Męczennik podaje, że jeden z jego nauczycieli był perypatetykiem odrzuca koncepcję wiecznego i niezrodzonego wszechświata, charakterystyczną nie tylko dla platoników, którzy nie interpretowali Timajosu, ale także dla Perypatetyków; i w Apolu. Zarzuca bezbożność każdemu, kto zaprzecza objawieniu się Bożej opatrzności wobec ludzkości. O tym, że cała ta krytyka filozofii arystotelesowskiej przez apologetów wywodzi się z "średniego platonizmu", dowodzi ich obecność u Atticusa . Śmiertelność duszy. Na temat stosunku Justyna Męczennika do szkoły perypatetycznej i jego zależności od środkowego platonizmu Autor Cohortatio ad graecos, błędnie przypisywanego Justynowi Męczennikowi, ale prawdopodobnie z III w. , zna dobrze filozofię arystotelesowską: w rozdz. 5 i 36 przytacza i odrzuca doktrynę, że Bóg ma swoją siedzibę w piątym elemencie, eterze ; na końcu odrzuca naukę o duszy jako evntele,ceia ciała; na początku rozdziału 7 oskarża zarówno Platona, jak i Arystotelesa o zaprzeczanie sobie; i w rozdziałach. 35 i 36 krytykuje elegancję stylistyczną starożytnych filozofów. To zasługa L. Alfonsiego za wykazanie, że Arystoteles zaatakowany w Cohortatio to w dużej mierze młody Arystoteles z O filozofii i Protreptyk; sprzeczności, w jakie popadł, byłyby widoczne w O filozofii i, bardziej ogólnie, w różnicy między lo,goi evswterikoi i lo,goi evxwterikoi ; zarzut afektowanego stylu odnosiłby się także do jego młodzieńczych dialogów. Innym dziełem fałszywie przypisywanym Justynowi Męczennikowi jest Confutatio quorumdam Aristotelis dogmatum - 65 rozdziałów obalających różne tezy Arystotelesa zaczerpnięte z Physica i De caelo. W każdym rozdziale krytykę poprzedza cytat z fragmentu Arystotelesa, który należy obalić. Autor wykazuje bezpośrednią znajomość obu dzieł. Krótki opis filozofii arystotelesowskiej podany przez Hermiasa, ma wyraźnie rodowód doksograficzny, podobnie jak reszta jego dzieła. Dwie podstawowe zasady Arystotelesa to zasada czynna i bierna. Podczas gdy to, co aktywne, utożsamiane jest z eterem, to co bierne - materia - posiada cztery cechy: suchość, wilgoć, gorąco i zimno. Mamy tu koncepcję Boga jako eteru młodego Arystotelesa, zaobserwowaną już u Atenagorasa i w Cohortatio ad gentes. Ta sama koncepcja Boga jako eteru pojawia się w ps.-Clementine Recognitiones : Aristoteles enim quintum introducit elementm quod acatonomaston, id est incompellabile nominavit, sine dubio illum indicans, qui in unum quattuor elementa coniungens mundum fecerit [Dla Arystotelesa wprowadza także piąty element, który nazwał akatonomastonem, czyli taki, którego nie da się nazwać, niewątpliwie wskazując na Tego, który stworzył świat, łącząc cztery żywioły w jeden] . S. Mariotti , słowa od sine dubio do mundum fecerit uważa za interpretacyjny dodatek autora tekstu greckiego przetłumaczonego na łacinę przez Rufinusa; jednak obecność tej samej doktryny u Atenagorasa, Cohortatio ad gentes i Hermiasa poddaje w wątpliwość tę hipotezę . U Klemensa Aleksandryjskiego widać krytyczne podejście do Arystotelesa i akceptację motywów z jego wczesnych dzieł czy niektórych jego doktryn filozoficznych. Krytyka Klemensa jest podobna do apologetów: Arystoteles utożsamia Boga najwyższego z anima mundi i nie dopuszcza Bożej opatrzności w sferze podksiężycowej; jego uczeń Teofrast także skłonny jest utożsamiać Boga z niebem . Tę samą krytykę arystotelesowskiej koncepcji opatrzności powtarza Strom. Arystoteles reprezentuje niezrozumienie . Fakt, że przejście należy powiązać z Cyceronem, został już zauważony przez H. Dielsa. Inne kwestie, w których O filozofii Arystotelesa w zauważalny sposób wpływają na Klemensa, zostały odnotowane przez J. Daniélou. Jak zauważył Quasten , Protrepticus Klemensa należy do gatunku literackiego "nawoływań", zapoczątkowanego przez młodego Arystotelesa jego Protrepticus i kontynuowanego w innych podobnych dziełach Epikura, Kleantesa, Chrysippusa, Posejdoniusza i Cycerona (w IV w. c. AD, Jamblichus napisałby także Protrepticus). To, że Klemens przy tworzeniu własnego miał na uwadze Protrepticus Arystotelesa, nie ulega już wątpliwości po badaniach na ten temat prowadzonych przez E. Bignone, Nuove testimonianze e frammenti del Protreptico di Aristotele. Głównym dowodem zależności Klemensa od Arystotelesa jest relacja o karze wymierzonej przez etruskich piratów na ich więźniów.Fragment Klemensa, z dwoma analogicznymi fragmentami Iamblicha i Augustyna, został słusznie zapisany jako Protrepticus Arystotelesa przez R. Walzera, Aristotelis dialogorum fragmenta. Ze swojej strony S. Mariotti nie bez powodu rozszerza wpływ Protrepticusa Arystotelesa na dwa fragmenty Pedagoga Klemensa: gdzie etymologia a;nqrwpoj ("człowiek") ma wywodzić się od ("światło") . Jeśli chodzi o akceptację doktryn arystotelesowskich przez Klemensa, musimy zwrócić uwagę na następujące kwestie: (1) Doktryna cnoty jako mesothj - obecna także u Filona i środkowego platonizmu - wydaje się znajdować swoje odzwierciedlenie. (2) . Arystoteles jest wymieniany wraz z Platonem i stoikami jako utrzymujący brak jakości i formy w materii pierwszej. (3) Pojmując, podobnie jak Filon i środkowoplatoniści, najwyższe bóstwo jako nouj , Klemens zgadza się nie tylko z Platonem z Timaeusa, Filebusem i księgą X Praw, ale także Arystotelesa Metafizyką, księga L: najprawdopodobniej Klemens pozostał wierny nauce Pantenusa - dla którego Bóg jest nouj, gdyż posiada wolę i - Ammonius Saccas, który starał się pogodzić Platona z Arystotelesem . (4) W Stromie, boskie nouj Klemens nazywa cwra ivdewn : doktryna ta, choć obecna u Filona , w środkowym platonizmie i neoplatonizmie, w ostatecznym rozrachunku sięga Arystotelesa, który użył podobnych określeń w odniesieniu do myślącego człowieka nouj. (5) W Stromie Boga definiuje się nie tylko jako avpaqhj, ale także jako avprosdehj: idea niecierpliwości i samowystarczalności Boga sięga Arystotelesa, chociaż pojawia się ponownie u Filona i Plotyna. (6) Zgodnie z nauką Arystotelesa, cnota jest rozumiana jako wynik połączenia fusij, maqhsij i a;skhsij lub e;qoj. (7) Częścią filozofii arystotelesowskiej, z której Klemens czerpał najwięcej, była niewątpliwie logika: tak zwana księga VIII Stromaty nie jest uosobieniem oryginalnego tekstu napisanego przez Klemensa, jak sądził Zahn, ale scholastyczny zbiór doktryn logiczno-epistemologicznych, zarówno perypatetycznych, jak i stoickich , używany przez samego Klemensa w różnych miejscach Stromaty. Klemens na podstawie tego perypatetycznego materiału konstruuje swoją doktrynę pistis rozumianą jako akceptacja zarówno zasady dowodu, jak i jego wniosków; w odniesieniu do tego ostatniego rodzaju pistis, Arystoteles został wyraźnie nazwany w Stromie za zgodą. Na temat całej złożonej kwestii pistis u Klemensa i jej związku z epistemologią arystotelesowską. To właśnie obecność bogatego arystotelesowskiego materiału logicznego w tak zwanej ósmej księdze Stromaty skłoniła H.J. Reinkensa (De Clemente presbytero Alexandrino homine scriptore philosopho theologo do uznania Klemensa za filozofa arystotelesowskiego (jedynego jednak wniosek dwustronny i nie do przyjęcia). Na koniec trzeba powiedzieć, że słowa Stroma dotyczące boskiego pochodzenia ludzkiego nouj, są najprawdopodobniej interpolacją jakiegoś wykształconego pisarza lub czytelnika jak jeśli chodzi o Arystotelesa, interpolator musiał mieć na myśli doksografię opartą . Orygenes, podobnie jak Klemens, odrzuca niektóre doktryny Arystotelesa i akceptuje inne. Wśród doktryn arystotelesowskich i perypatetycznych odrzuca ideę opatrzności; teoria , że nazwy nie pochodzą od natury rzeczy, do których się odnoszą ; nauka o eterze jako piątym elemencie; idea ludzkiego szczęścia; brak akceptacji idei platońskich, które Arystoteles nazwał tereti,smata ; oraz całkowicie negatywny stosunek do magii, który Epikur i zwolennicy Arystotelesa nazywali pra/gma avsu,staton. W Perypatetykach, wraz z Epikurejczykami, nazywa się "oskarżeniem przeciw filozofii" (na temat sądów Orygenesa na temat Arystotelesa). Ta tendencja do łączenia perypatetyków i epikurejczyków wywodzi się ze środkowego platonizmu, o czym świadczy jej obecność w Atticus. Podobnie krytyka doktryn o opatrzności wywodzi się ze środkowego platonizmu, podobnie jak krytyka eteru i ludzkiego szczęścia oraz odrzucenie idei platońskich , słusznie zauważa, że Atticus podobnie jak Orygenes, cytuje termin tereti,smata używany przez Arystotelesa na określenie idei platońskich. Jeśli chodzi o obecność doktryn arystotelesowskich u Orygenesa, na szczególną uwagę zasługują następujące punkty: (1) Dla Orygenesa, podobnie jak dla Klemensa, Bóg jest umysłem: et mens ac fons (sc. Deus) , patrz wyżej odnośnie Klemensa. (2) Niemniej jednak Orygenes, podobnie jak Plotyn, dopuszcza możliwość, że Bóg jest ponad nouj. Możliwość tę dopuścił także Arystoteles (Bóg jest umysłem lub coś poza umysłem). (3) Bóg Orygenesa myśli sam tak samo jak Bóg Arystotelesa i Aleksander z Afrodyzji . (4) Również dla Orygenesa, podobnie jak dla Klemensa, Bóg jest całkowicie samowystarczalny i pozbawiony potrzeb (5) Orygenes sprawia, że własną doktrynę arystotelesowską - która stałaby się fundamentalna w teologii Grzegorza z Nyssy - że tego, co nieskończone, nie można poznać w aby wykazać, że moc Boga nie jest nieskończona - koncepcja przeciwna koncepcji Plotyna i ps.-Dionizy Areopagita - mówi, "Gdyby moc Boża rzeczywiście była nieskończona, nie byłaby w stanie nawet siebie poznać, gdyż nieskończoność jest z natury niepojęta" : "Zaiste, nieskończonego ze swej natury nie da się pojąć"). (6) Umysł ludzki został złączony z ciałem ; Arystoteles (7) Umysł ludzki ma powinowactwo z Bogiem (8) Ludzki umysł nie potrzebuje ciała do swoich działań. Arystoteles stwierdził, że tylko nou jest całkowicie oddzielone od ciała, nie ma z nim żadnego związku i należy je odróżnić od reszty duszy (9) Umysł ludzki jest nieśmiertelny . (10) Umysł ludzki używa członków ciała jako narzędzi ; o ciele lub jego częściach jako instrumentach (11) Materia jest podstawą ciał, które dzięki niej istnieją (12) H. Koch, Pronoia und Paideusis, 255, zauważa, że Orygenes wyróżnia. evx ou, czyli materię, od odpowiednika eidoj, zgodnie z nauką Arystotelesa. (13) Jak zauważył E. de Faye , Orygenes podaje definicję fwnh, która przypomina arystotelesowską definicję echa (14) Zdaniem H. Kocha Orygenes swoją doktrynę wolnej woli oparł na etyce Arystotelesa, uwzględniając jednocześnie średniplatonizm, Epikteta i Aleksandra z Afrodyzji. (15) Na koniec powinniśmy wspomnieć , że Orygenes twierdzi, że doktryny arystotelesowskie i perypatetyczne mogą zostać wykorzystane do obalenia wyroczni religii greckiej (Koetschau, słusznie odsyła nas do De mundo). E. de Faye, utrzymuje, że Orygenes znał bezpośrednio przynajmniej Arystotelesowskie De anima i Etykę Nikomachejską; nie zapominajmy, że na początku III w. Orygenes uczęszczał do szkoły Ammoniusza Saccasa w Aleksandrii, gdzie studiowanie dzieł Arystotelesa musiało mieć ogromne znaczenie. Informacje o filozofii arystotelesowskiej podane przez Hipolita, Epifaniusza i Teodoreta mają wyraźnie pochodzenie doksograficzne. Hipolit poświęca księgę I, i księgę VII, jego Refutatio omnium haeresium do Arystotelesa. Rozdział 20 stanowi podsumowanie filozofii arystotelesowskiej, bardzo podobnej do filozofii Ariusza Didymusa i Diogenesa Laercjusza, na co wskazują podobieństwa wskazane przez Wendlanda . Choć nie bez uznania (Arystoteles podniósł filozofię do rangi sztuki i był "bardziej logiczny"), Hipolit wymienia dwie niedopuszczalne doktryny, śmiertelność duszy oraz zależność od szczęścia na dobrach zewnętrznych . W księdze VII, ponownie objaśnia filozofię arystotelesowską, aby ukazać ją jako źródło herezji Bazylidesa; przypomina różnicę pomiędzy obszarem podksiężycowym, którym nie rządzi Opatrzność, a obszarem nad Księżycem, gdzie panuje porządek i opatrzność, i nazywa zaciemnionymi arystotelesowskie doktryny o duszy i o Bogu, przedstawione odpowiednio w: De anima i metafizyka. Relację Epifaniusza o filozofii arystotelesowskiej można znaleźć w Panarion i De fide. W Panarionie perypatetykom - związanym z pitagorejczykami - zarzuca się między innymi naukę o śmiertelności duszy i tożsamości Boga, niebo i gwiazdy : tę ostatnią doktrynę młodego Arystotelesa odnotował już Atenagoras w Cohortatio, w Hermias, w Recognitiones i u Klemensa. W De fide przywołane są dwie koncepcje wszechświata podzielonego na obszary nadksiężycowe i podksiężycowe oraz duszy jako evntele,ceia ciała (ten ostatni fragment doskonale pokrywa się z Hipolitem. Teodoret wymienia Arystotelesa w co najmniej pięciu miejscach swojego Graecarum Feelum curatio: księga IV wspomina arystotelesowską naukę o eterze jako elemencie konstytutywnym gwiazd i sfery niebieskiej w kontekst doksograficzny, w którym dokonuje przeglądu teorii kosmologicznych filozofów greckich; fragment księgi V wspomina o doktrynie śmiertelności duszy; także w księdze V podkreśla przeciwieństwo Platona i Arystotelesa w dwóch kwestiach śmiertelności duszy i opatrzności Bożej (Arystoteles znacznie ustępuje Platonowi); księga VI - poświęcona udowodnieniu istnienia opatrzności w sprawach ludzkich - powtarza zwykłą krytykę arystotelesowskiej teorii opatrzności ; wreszcie księga XI zawiera krytykę doktryny o szczęściu . Euzebiusz z Cezarei obala filozofię arystotelesowską w księdze XV rozdz. jego Praeparatio evangelica, wykorzystując długie cytaty Attyka, dzieło o duszy przypisywane Plotynowi i dzieło Porfiriusza, także o duszy. Jak pokazał Festugière , Euzebiusz krytykuje doktryny szczęścia , opatrzności , wieczności świata , eteru , natura ciał niebieskich, śmiertelność duszy , dusza jako evntele,ceia ciała , anima mundi i odrzucenie idei platońskich . Dziełem najczęściej używanym w tym obaleniu jest dzieło Attyka (pisma przypisywane Plotynowi i Porfiriuszowi zajmują tylko rozdz. 10 i 11: w rzeczywistości ta część Praeparatio evangelica jest naszym głównym źródłem wiedzy na ten temat Filozof średnioplatoński. Jeśli chodzi o Bazylego Wielkiego, G. Lazzati rozważa swoje Przemówienie do młodych na temat użyteczności literatury greckiej pod wpływem Protrepticus Arystotelesa: motywy "protreptyczne" - obecne także w Protrepticus Iamblichusa, oraz w Hortensius, Tusculanae i De finibus Cycerona - obejmują nacisk na marność dóbr materialnych, porównanie postępowania farbiarzy ze sposobem podejścia do studiowania świętych tekstów, wyższość duszy nad ciałem , polemika z Sardanapalem i wyzwolenie duszy z więzienia ciała przez filozofię. Ale zależność Bazylego od Arystotelesa widoczna jest przede wszystkim w słynnych dziewięciu Homiliach na temat Heksaemeronu , które poruszają zagadnienia kosmologii, geografii i nauk przyrodniczych za pokazanie, poprzez dokładne porównania tekstowe, szerokiego wykorzystania, jakiego dokonał Bazyli, szczególnie. Historii zwierzęcej i Meteorologiki Arystotelesa; Notatki Gieta do jego wydania Homilii na temat Heksaemeronu są również bardzo pouczające w tym względzie. Giet podkreśla także wagę u Bazylego arystotelesowskiego aksjomatu "żadne dzieło natury nie istnieje przez przypadek; wszystko zmierza do celu" . Bazyli posługuje się także Arystotelesem w swoim obaleniu Eunomiusza: wbrew jego tezie, która upatrywała braku pokolenia w stosunku do Ojca jako konsekwencji jego preegzystencji względem wszystkich rzeczy i dowód różnicy pomiędzy jego istotą a tym, że Bazyli zauważył, że brak zrodzenia właśnie dlatego, że jest konsekwencją zewnętrzną, dodatkową, nie może stanowić części wewnętrznej natury Ojca . Argument Bazylego opiera się tutaj ostatecznie na doktrynie arystotelesowskiej, która wyklucza przypadłości (sumbebhko,j) z substancji (ouvsia) . Zainteresowanie Grzegorza z Nyssy Arystotelesem, niedoceniane przez F. Diekampa , nabiera właściwej wagi przez K. Gronau . Badanie czcionki aparaturowej i indeksu autorów w Komentarzu do Pieśni nad pieśniami H. Langerbecka daje wyobrażenie o bogactwie ech arystotelesowskich obecnych w jego praca. E. Mühlenberg zwrócił uwagę na użycie przez Grzegorza logiki arystotelesowskiej w jego argumentach przeciwko Eunomiusz; inne punkty, w których widoczna jest zależność Grzegorza od Arystotelesa, zostały ujawnione przez S. Cavarnosa . Nie możemy tu dokonać analitycznego badania In Hexaemeron i De hominis opificio Grzegorza, które jasno pokazałoby, podobnie jak to zaobserwowano w przypadku Bazylego, stopień zależności Grzegorza zarówno od Arystotelesa, jak i od stoicyzmu; zwrócimy jedynie uwagę na niektóre szczególnie istotne punkty myśli Grzegorza, których integralną część stanowi jego doktryna trynitarna. (1) Bóg jest niepoznawalny, ponieważ jest nieskończony : niepoznawalność jako skutek nieskończoności jest doktryną typowo arystotelesowską (2) Bóg Grzegorza jest absolutnym pięknem, kochanym przez wszystkie istoty (3) Bóg Grzegorza, jak u Arystotelesa, Róża, jest lepsza od nouj, Orygenes nr 2 i Langerbeck. (4) Grzegorz zna arystotelesowskie rozróżnienie pomiędzy dunamij i evnergeia . Alexandre słusznie zauważa, że to samo rozróżnienie występuje w środkowym platonizmie i neoplatonizmie. Dobrze znaną arystotelesowską doktrynę cnoty jako sprawiedliwego środka - obecną także, jak widzieliśmy, u Filona, średniego platonizmu i Klemensa (6) Ścisły związek, pochodzenia arystotelesowskiego, pomiędzy materią a podłożem znajdujemy np. w In Hexaem (7) Dusza jest przyczyną życia istoty żywej (8): Arystotelesowskie rozróżnienie pomiędzy życiem wegetatywnym, zmysłowym i intelektualnym obecne jest także u Grzegorza (9) Definicja demonstracji w ostatniej analizie sięga Arystotelesa (należy jednak zauważyć, że bardzo podobne definicje znajdują się w tzw. księdze VIII Stromaty Klemensa. (10) Przyjemność uczenia się jeszcze bardziej wzmaga chęć uczenia się . H. Langerbeck słusznie nawiązuje do Arystotelesa (11) Znaczenie, jakie Grzegorz przypisuje proairesij , Langerbeck podkreśla w Eth. (12) Grzegorz stwierdza niemożność jednoczesnego współistnienia cnoty i występku w tym samym podmiocie Langerbeck nawiązuje do Met. (13) Doktrynę o przeciwieństwach, zgodnie z którą brak określonej właściwości powoduje obecność jej przeciwieństwa, można znaleźć u Grzegorza. 13-14): o swoim arystotelesowskim pochodzeniu (14) Cnota jest dobrowolna, wolna i niepodlegająca ograniczeniom . Langerbeck odsyła nas do Et. (15) H. Langerbeck zauważa odpowiednią zależność (16) Różnica pomiędzy ouvsi,a i u`po,stasij określona w krótkim traktacie przekazanym jako Ep. 38 w korespondencji Bazylego, ale w rzeczywistości skomponowany przez Grzegorza z Nyssy, jak pokazuje Hübner należy odnieść do arystotelesowsko-perypatetycznej doktryny prwth i deutera ouvsia w Kat. 2a 11-19, 2b 7-10. O ile abstrakcyjne ouvsia ani nie rośnie, ani nie maleje , ma zasięg ogólny i w pełni odpowiada rodzajowi (genoj) deutera ouvsia , u`postasij, które oznacza dość specyficzną rzeczywistość , jest w pewnym sensie porównywalna z gatunkiem (eidos) deutera ouvsia , ale należy je raczej odnieść do prwth ouvsia, które reprezentuje pełny wyraz indywidualnej rzeczywistości podjęte ponownie przez Lillę w Storia della Teologia, gdzie mimo to czytamy: "Ousia odpowiada rodzajowi deutera ousía, natomiast hipostaza odpowiada prote ousia i gatunkowi [eidoj ] deutera ousia"). Według Hübnera w tym celu Grzegorz musiał posłużyć się jakimś scholastycznym podręcznikiem logiki, a nie samym tekstem Arystotelesa, a może nawet Isagogą Porfiriusza. Warto zatem wyróżnić: (1) działalność Filoponusa jako komentatora; (2) jego bezwarunkowa akceptacja arystotelesowsko-perypatetycznej doktryny ouvsi,a oraz rozróżnienia pomiędzy du,namij i evne,rgeia; oraz (3) jego krytyka niektórych teorii fizyki arystotelesowskiej. 1. Wśród komentarzy Filoponusa do Arystotelesa należy wymienić te dotyczące Kategorii, Analityki wcześniejszej, Analityki późniejszej, księgi I Meteorologica, De Generatione et Corrupte, De anima i Physica; mamy informację o komentarzu do Sophistici elenchi, natomiast komentarz do Metafizyki jest fałszywy. 2. Odpowiednio monofizytyzm i triteizm Filopona zależą od recepcji doktryny prw,th i deute,ra ouvsi,a oraz od jej zastosowania - doprowadzonego do ostatecznych granic - w sferze chrystologicznej i trynitarnej. Jeśli prawdą jest, że generał deuterai ouvsiai ma jedynie istnienie teoretyczne i abstrakcyjne i może konkretnie istnieć jedynie w prwtai ouvsi,ai, które jako jedyne oznaczają pojedyncze osoby, to prawdą jest również, że w odniesieniu do chrystologii, najbardziej ogólne fusij - które odpowiada deute,ra ouvsi,a - może istnieć tylko w indywidualnym u`postasij, odpowiadającym prwth ouvsia. Oznacza to, że mia upostasij Syna, który stał się człowiekiem, jest praktycznie identyczne z jego mi,a fu,sij. Mia fusij Syna, który stał się człowiekiem, jest oczywiście wynikiem połączenia dwóch istot, czyli natur (deuterai ouvsiai lub fuseij), boskiej i ludzkiej, które jednak istnieją w nim jedynie jako duna,mei, a nie evnergei,a, ponieważ łączą się w Chrystusie, tworząc jedną naturę. Również ze względu na niemożność istnienia abtract deutera ouvsia na zewnątrz konkretny, indywidualny prw,th ouvsia, boski ouvsi,a może konkretnie istnieć tylko w trzech boskich hipostazach, które właśnie dlatego, że są boskie, można nazwać "trzema bogami". 3. Teorie fizyczne Filoponusa czasami wyprzedzają teorie renesansu i nowożytności, a w szczególności odbiegają od szczegółowej krytyki Arystotelesa. Tutaj możemy jedynie krótko wspomnieć o teoriach wszechświata jako niewspółwiecznego Bogu, impulsu i ruchu, prędkości w próżni, przestrzeni jako trójwymiarowości, naturalnego ruchu, materii jako stworzonej przez Boga i od początku zaopatrzonej w trójwymiarowość , eter, słońce i światło . Odwołania do doktryn arystotelesowskich poczynili w VII i VIII wieku Anastazy Synaita, Maksymus Wyznawca, autorzy patrystycznej florilegii i Jan z Damaszku. Doktryny arystotelesowskie nie czerpią bezpośrednio z pism Arystotelesa, ale z komentarzy, kompendiów scholastycznych lub wcześniejszych autorów patrystycznych (jak np. Nemesius z Emesy). Anastazjusz Synaita w swojej Viae dux szeroko posługuje się aksjomatami sięgającymi Arystotelesa: wspominamy tutaj jedynie o definicji oroj, którą porównuje się z Arystotelesem, oraz tożsamość pomiędzy fu, sij, ouvsi,a, ge,noj i morfh. Terminy kata, fasij i avpo, fasij są również arystotelesowskie. Doktryny arystotelesowskie można znaleźć także u Maksyma Wyznawcy: przeciwieństwo ustanowione pomiędzy funkcją nouj a funkcją aisqhsij w Quaest. porównuje się z Arystotelesem, Definicje boulhsij i proairesij są również arystotelesowskie, podobnie jak równoważność między ouvsia i fusij , odnotowana już u Anastazjusza Synajczyka. Maksymy moralne przypisywane Arystotelesowi przytaczane są w gminach Loci . Patrystyczne florilegium znane jako Doctrina patrum de incarnatione Verbi, skomponowane w VII w. i przypisywany przez jego redaktora F. Diekampa, choć tylko hipotetycznie, Anastazjuszowi Synaicie ; w rozdz. 28 arystotelesowskie koncepcje dunamij(evnergeia( exij i sterhsij są traktowane w oparciu o dwóch arystotelesowskich komentatorów Eliasza i Szczepana. W jego Dialectica w 68 rozdziałach, Jan z Damaszku szeroko posługuje się doktrynami arystotelesowskimi, zwłaszcza zawartymi w Categorie i De interprete. Jak G. Richter wykazał , nie można mówić o bezpośredniej znajomości Arystotelesa: jego najdalszymi źródłami są zwłaszcza arystotelesowscy komentatorzy szkoły aleksandryjskiej Dawid, Eliasz i Szczepan z Aleksandrii; jego najbardziej bezpośrednimi źródłami są kompendia zawierające materiał arystotelesowski i opracowane w środowisku patrystycznym, takie jak Doctrina patrum de incarnatione Verbi . Bodleian codex Auct. T. 1-6 zawiera analogiczny zbiór materiału arystotelesowskiego, pod redakcją Kottera w dodatku do pierwszego tomu jego wydania Jana z Damaszku; jej związek z Dialektyką Jana z Damaszku, Nemesiusem z Emesy i Maksymusem Wyznawcą szczegółowo zbadał G. Richter. W następnych stuleciach bizantyjski arystotelizm przeżył wiele odrodzeń wraz z Focjuszem, Michałem Psellusem, Michałem z Efezu, Jerzym Pachimerą, Jerzym Scholariuszem i Leonem Magentinusem, ale autorzy ci wykraczają poza chronologiczne ograniczenia niniejszej encyklopedii. Dokładną bibliografię dotyczącą poszczególnych argumentów można znaleźć w odnośnikach zawartych w artykule.

ARIOMANITAE Imię to było lekceważąco stosowane do arian od początku sporu przez Eustacjusza, Aleksandra, a następnie przez Atanazego i innych. Termin ten opierał się na pokrewieństwie Areiosa i Aresa, boga wojny i morderczej wściekłości: od areimans (opętany szaleństwem Aresa) ukuto areiomanits (opętany szałem Ariusza).

ARYSTEAS, List. Dokument żydowski, mający na celu wyjaśnienie, w jaki sposób Prawo zostało przetłumaczone z hebrajskiego na grecki przez 72 mędrców Jerozolimy, wezwanych do Muzeum Aleksandrii przez Ptolemeusza Filadelfusa w połowie III w. PNE. Autor stara się nadać charakter sakralny prostemu greckiemu przekładowi Pięcioksięgu, dokonanemu na potrzeby wewnętrzne wspólnoty aleksandryjskiej i propagandy wśród pogan; jego celem było przekonanie Żydów do przyjęcia kultury greckiej. W liście kultura hellenistyczna jest przedstawiana jako monoteistyczna, bez próby wykazania jej moralnej i religijnej deprawacji. Judaizm natomiast przedstawiany jest jako filozofia monoteistyczna pozbawiona wymiaru historycznego i narodowego: Tora powinna być spisana w języku uniwersalnym, greckim. Niektórzy akceptują historyczne podstawy legendy i przypisują tłumaczenie inicjatywie pierwszego monarchy, aby zapewnić greckim urzędnikom dostęp do ustawodawstwa właściwego żydowskiej grupie etnicznej. List zawiera jednak oczywiste anachronizmy, które wskazują, że tło historyczne jest fikcyjne. Jego skład należy sytuować pomiędzy okresem domniemanego sponsora, Ptolemeusza Filadelfusa (285-247 p.n.e.) i Józefa Flawiusza (37-110 n.e.); ten ostatni parafrazuje tekst. Autor przedstawia się jako pogański Grek, choć w rzeczywistości był zhellenizowanym Żydem. Legenda została z czasem wzbogacona o elementy mające na celu podkreślenie natchnionego charakteru Septuaginty. Fantastyczną częścią relacji Aristeasa jest to, że tłumaczenie zostało wykonane w 72 dni. Filon widzi boskie natchnienie w cudownym porozumieniu pomiędzy tłumaczami. Pod koniec II w. biskup Lyonu, św. Ireneusz , podkreśla ten sam rzekomy cud, pomimo środków ostrożności podjętych przez Ptolemeusza, aby uniemożliwić tłumaczom wzajemne konsultowanie się . Według niego Pismo Święte zostało w ten sposób przetłumaczone pod natchnieniem Bożym. Klemens Aleksandryjski precyzuje, że Siedemdziesięciu przetłumaczyło Prawo i Proroków. Twierdzi, że wie, że tłumacze byli oddzieleni od siebie i uważa to dzieło za rodzaj proroctwa w języku greckim. Według Juliusza Afrykańskiego w przekładzie znalazł się cały ST. Cyryl Jerozolimski również podkreśla zgodność pomiędzy tłumaczami, którzy byli trzymani osobno, co do tego, że tłumaczenie zostało wykonane pod natchnieniem Ducha Świętego. Epifaniusz potwierdza całą legendę w jej ostatecznym rozwoju. Hieronim krytykuje różne elementy dodane do relacji Aristeasa i Józefa Flawiusza , upierając się, że tłumaczenie obejmowało jedynie Pięcioksiąg. Mimo to szanował tłumaczenie greckie, które uważa za nieomylne dzięki pomocy Ducha Świętego i nie wątpi w relację Aristeasa. Zaproponowane przez autora wyjaśnienie dotyczące niektórych nakazów żywieniowych prawa żydowskiego jest jednym z pierwszych przykładów alegorycznej egzegezy w judaizmie. Autor wybiera przykazania, które rozumiane symbolicznie pozwalają mu wprowadzić wezwanie do sprawiedliwości i przestrogę przed nadużyciem władzy. W ten sposób List pozbawia temat sprawiedliwości jego tradycyjnego proroczego charakteru, aby na nowo przyodziać go w moralizującą filozofię popularną. Dzięki prostemu wprowadzeniu idei suwerennego Boga jego przesłanie stało się akceptowalne zarówno dla Żydów, jak i Greków.

Arystydes (II w.) Wraz z Quadratusem Arystydes jest jednym z pierwszych apologetów. Źródła nazywają go Ateńczykiem. Jego Apologia skierowana jest do Hadriana (117-138) lub Antoninusa Piusa (138-161) w pierwszych latach jego panowania. Praca w takiej formie, w jakiej możemy ją dzisiaj zrekonstruować, podzielona jest na 17 rozdziałów. Po przedstawieniu argumentów za monoteizmem i mówieniu o Bogu jako stwórcy i obrońcy wszechświata, Arystydes dzieli ludzkość na cztery kategorie w zależności od wyznawanej przez nią religii - barbarzyńców, Greków, Żydów i chrześcijan - których porównanie pozwala mu krytykować politeizm i fetyszyzm barbarzyńców, potępiają absurdy mitologii greckiej, oskarżają Żydów o zewnętrzność i pewne przesądne zwyczaje (choć aprobują ich wyobrażenie o Bogu), wreszcie uwypuklają prawdziwą wiedzę o boskiej naturze, jaką posiadają chrześcijanie i ukazują czystość ich zachowanie. Apologia, o której wspomina Euzebiusz z Cezarei , przetrwała (1) we fragmencie ormiańskim (zawierającym dwa pierwsze rozdziały ) odkryte przez mechitarystów weneckich w 1878 r., (2) w syryjskiej wersji całego tekstu odkrytego przez J. Rendela Harrisa w 1889 r. oraz (3) w dwóch fragmentach greckiego papirusu opublikowanych w 1922 i 1923 r. (zawierających rozdz. 5 ,3-6,1 i 15,6-16,1). Wersja syryjska pozwoliła nam stwierdzić, że posiadaliśmy już tekst grecki w wolnej wersji, w rozdz. 26 i 27 Żywota Barlaama i Józefa, pobożnego romansu przypisywanego przez tradycję rękopisową Janowi z Damaszku (ok. 675-749?). Rozdziały 15 i 16 Apologii Arystydesa porównano, nie bez powodu, z rozdz. 5 i 6 Listu do Diogneta. Niedawne badania rzuciły światło na pewne wątki tradycji tekstowej, które do tej pory były mało badane (w szczególności na temat papirusów) i uwypukliły wykorzystanie Apologii przez niektórych późniejszych pisarzy (zwłaszcza Epifaniusza).

ARYSTION (I-II w.), "Uczeń Pana" według Papiasza w prologu do jego Objaśnień słów Pana. Interpretacja tytułów i funkcji poszczególnych osób wymienionych przez Papiasza jako źródła jego dzieła jest jednak dyskusyjna, chociaż wiemy, że często pojawiał się w niej Aristion . Papiasz mógł sądzić, że Arystion wciąż żyje: prolog mówi o nim i o prezbiterze Janie obecnie, ale o innych w przeszłości. W cytatach i parafrazach Papiasza przez Euzebiusza imię Aristiona zawsze kojarzone jest z imieniem Jana. Wątpliwe jest, czy Aristion był pierwszym biskupem Smyrny o tej samej nazwie wspomnianym w Aposie. Martyrologium Rzymskie odnotowuje Aristiona jako biskupa Salaminy na Cyprze 22 lutego. Pojedyncze i niepotwierdzone wczesne dowody przypisują Arystionowi relację o cudzie Józefa Barsabasza Sprawiedliwego cytowaną przez Papiasza i zakończenie Ewangelii Marka : najnowsze atrybucje do perykopy Arystiona Jana o cudzołóstwie czy Listu do Hebrajczyków są zarówno hipotetyczne, jak i bezpodstawne.

ARYSTO z Pelli (II w.) Pisarz chrześcijański działający w połowie II w. Euzebiusz z Cezarei cytuje go jako źródło swojej relacji o stłumieniu żydowskiego buntu pod wodzą Bar Kochby (132-135 n.e.) i wynikającym z tego zakazie Jerozolimy narzuconym Żydom przez Hadriana . W VI w. Jan ze Scythopolis w scholium do ps.-Dionizy cytuje Dialog [dialeksy] pomiędzy Papiskusem i Jazonem, w którym jest mowa o "siedmiu niebiosach"; przypisuje je Arystowi, w przeciwieństwie do Klemensa Aleksandryjskiego, który przypisuje je św. Łukaszowi. Wiarygodność przypisania Jana ze Scythopolis była i nadal jest przedmiotem dyskusji, ponieważ zaginione dla nas dzieło znane jest jako anonimowe pismo w świadectwach pogańskich Celsusa i Orygenesa , który nazywa je Sporą (antilogią), oraz chrześcijanina Celsusa, który przetłumaczył to dzieło na łacinę być może w III w., prawdopodobnie w Afryce. Wśród pism ps.-cypryjskich znajduje się list, w którym Celsus zadedykował swoje tłumaczenie biskupowi Wigiliuszowi : przetłumaczone dzieło nazywa się scriptura Concertationis . Hieronim, który czytał dzieło w oryginalnej wersji greckiej i cytuje je jako altercatio, również nie wiedział, jak przypisać autorstwo. Utwór można umiejscowić u początków chrześcijańskiej, antyżydowskiej literatury apologetycznej, która szczególnie korzystała z form dialogu. Według zeznań tłumacza dzieła, Celsusa, debata zakończyła się całkowitym zwycięstwem Jazona, "żydowskiego chrześcijanina", nad Papiscusem, "Żydem z Aleksandrii", który następnie nawrócił się i ochrzcił. Wbrew pogardliwej krytyce pogańskiego Celsusa Orygenes uznał niewielką wartość przyjętej w sporze argumentacji egzegetycznej, ale docenił też dumną świadomość Żyda o godności swoich przekonań. Przedmiotem sporu był m.in. zastosowanie starotestamentowych proroctw o Chrystusie do Jezusa. Hieronim zainteresował się tą pracą, ponieważ w odniesieniu do Rdz 1:1 i Deut 21:23 dostarczyła dalszych dowodów na różnicę między wersjami greckimi a hebrajskim tekstem biblijnym. Na poparcie anonimowości dzieła wysunięto hipotezę, że jest to odtworzenie szybkiej transkrypcji publicznej dyskusji, która być może miała miejsce w Aleksandrii. Główny argument przemawiający za zbieżnością sporu z dziełem Arystona, na który powołuje się Euzebiusz, opiera się na ponownym wykorzystaniu danych historycznych o wygnaniu Żydów z Jerozolimy w antyżydowskich dziełach polemicznych (por. Tert., Ad Iud 13,3-4), według modelu apologetycznego i polemicznego, z którym Arysto już zresztą eksperymentował. Alternatywą dla tej hipotezy jest propozycja uznania w cytowanym przez Euzebiusza źródle autora dzieła historycznego; sugerują to także dowody późnoantyczne i średniowieczne, takie jak Mojżesz z Khorene, Hist. Ramię. 2,60 i Nicefor Kalikst, Kazn. Hist. 3,24, chociaż zależą one od Euzebiusza. Informacja, którą Chronicon Paschale powołuje się na rok 134, wedle której Arysto złożył przeprosiny Hadrianowi, jest prawdopodobnie wynikiem skażenia informacji Euzebiusza o Arystonie i Euzebiuszu,

ARYSTOLAUS Trybun (V w.) W 432 r. wysłany przez cesarza Teodozjusza II do biskupów Jana z Antiochii i Cyryla z Aleksandrii w celu przezwyciężenia różnic, które powstały w Kościele wschodnim po uznaniu Nestoriusza za heretyka.

ARCHIMANDRYTA Z greckiego archos i mandra, dosł. "głowa owczarni", w sensie duchowym, głowa grupy mnichów, klasztor będący "duchową trzodą". Przełożony jednego lub kilku klasztorów. Może to być prezbiter, diakon, a czasami zwykły mnich. Do najstarszych świadectw należą (1) list wysłany do Epifaniusza przez "Acacius presbyter i Paul presbyter, archimandryt" ; (2) Nilus, który korespondował z 13 archimandrytami; oraz (3) Palladius w Historia Lausiaca (ok. 410). Do archimandryty adresowane są różne listy Izydora z Pelusium (zm. 440). Termin ten wywodzi się z syryjskiego monastycyzmu i był powszechny w kręgach greckojęzycznych. Archimandryta był zawsze zwyczajnym przełożonym wspólnoty, lecz czasami zajmował wyższą pozycję niż proestos czy hegumen. W zależności od czasu i miejsca termin ten może również wskazywać na różne funkcje w klasztorze i może być także synonimem opata lub hegumena lub wskazywać tytuł urzędu nadawanego przez biskupa lub patriarchę niezamężnemu prezbiterowi. W Konstantynopolu było wielu archimandrytów; potępienie archimandryty Eutychesa z 22 listopada 448 r. podpisało 23 archimandrytów; Papież Leon skierował list do 17 mnichów, zwanych archimandrytami ; archimandryci byli także obecni na soborach ekumenicznych

ARCHONTYCY (Archontici) Według Augustyna : "Archontycy biorą swoje imiona od archontów; utrzymują, że wszechświat stworzony przez Boga jest dziełem archontów. Praktykują także pewną niemoralność. Zaprzeczają zmartwychwstaniu ciała". W rzeczywistości Archontycy byli sektą gnostycką, rozpowszechnioną w Palesstynie i Armenii, która wzięła swoją nazwę od siedmiu archontów, władców siedmiu sfer planetarnych. Epifaniusz, biskup Salaminy, jest głównym źródłem informacji o arcontici , bazującym na jego wiedzy z pierwszej ręki o sekcie. Druga greka , łacina (jak np. cytowany fragment Augustyna i jego komentarze ) i Wszystkie źródła syryjskie (takie jak Theodore bar Koni) są od niego zależne. Według Epifaniusza archontów założyli palestyńscy kapłani Piotr z Cabarbaricha, który usunięty ze stanu kapłańskiego podczas sporu ariańskiego (połowa IV w.) schronił się we wspólnocie ebionitów. Około roku 360, już w podeszłym wieku, prowadził pustelnicze życie w biedzie w jaskini niedaleko Jerozolimy, gdzie przekazał swoje nauki Eutaktusowi (nie lepiej znanemu niż on sam), który rozpowszechnił je w Armenii. Epifaniusz, konsekrowany na biskupa ok. 365, ekskomunikował Piotra. Według Epifaniusza, wśród świętych pism Archontów (zaginionych) znajdował się Pan. 40,2,1.3, mała i duża Symfonia, być może "harmonia" sfer niebieskich lub dzieło poświęcone bogini Symfonii, która króluje nad planetami; księgi przypisywane Setowi, które łączą Archontów z gnozą Setów, którzy uważali się za potomków trzeciego syna Ewy, Seta, i wyznawali sztywny dualizm pomiędzy światem niższym, królestwem zła i dziełem demiurga, a światem wyższym , do którego tylko dusze - a nie ciała - nielicznych mogą wznieść się poprzez wiedzę. Innymi pismami Archontów były tak zwane księgi allogeniczne, prawdopodobnie podobne do pism takich jak traktat Nag Hammadi zatytułowany Allogenes; które podobnie jak Wniebowstąpienie Izajasza opisuje niebiańską podróż, podróż duszy po śmierci; oraz wizje Martiasza i Marsjanusa, dwóch proroków wziętych do nieba, o których wspominają także inne źródła. System Archontów ma cechy wspólne z Setianami opisanymi przez Epifaniusza i szerzej z traktatami Nag Hammadi związanymi z "gnozą Seta". Na szczycie boskiego świata znajduje się Ojciec Wszystkich - dobry Bóg, niewysłowiona i niepojęta moc - oraz Świetlista Matka. Niebiosa są podzielone na ogdoad (osiem) i hebdomad (siedem): ósme jest siedzibą Matki, podczas gdy siedem niebios to panowanie siedmiu archontów, którym pomagają ich stworzenia, aniołowie, opiekunowie dusz i rządzony przez władcę, czyli tyrana siódmego nieba, Sabaota, Boga Żydów. Ten ostatni nie jest dobry jak najwyższy Bóg, ale nie jest też zły jak własny syn, diabeł czy szatan, który upadłszy na ziemię, teraz sprawuje tam swoją władzę. Według podsumowania Epifaniusza archonci utrzymywali, że demon w buncie przeciwko ojcowskiej władzy zjednoczył się z Ewą i zrodził Abla i Kaina, a z nich ludzkość. Po tym, jak Kain zabił Abla, Ewa zjednoczyła się z Adamem, dając początek Setowi. Aby zapobiec zabiciu Seta również przez Kaina, Świetlista Matka porwała go do boskiego świata, skąd później zstąpił, aby ogłosić kult niewysłowionej mocy i ujawnić niższość demiurga i jego archontów. W ten sposób Set założył rasę wybranych, która sięgała aż do Jezusa, uważanego przez Archontów za inkarnację Seta. Dusze muszą dążyć do osiągnięcia wiedzy (gnozy), aby uciec przed złą mocą Sabaoth. Wszystko obraca się wokół wiedzy: w ten sposób dusza gnostyka, która rozpoznała swoje prawdziwe duchowe pochodzenie, jest zdolna po śmierci przejść bez szwanku 7 sfer archontycznych, dzięki hasłom (avpologi,ai), które pozwalają mu uniknąć pochłonięcia przez różnych archontów, powracając w ten sposób na wieczność do niebiańskiej ojczyzny. Archonci praktykowali życie rygorystycznej ascezy, częstego postu i trzymania się ubóstwa; zgodnie ze swoim teoretycznym dualizmem zaprzeczali zmartwychwstaniu ciała, ale nie duszy i potępiali sakramenty (musth,-ria), zwł. chrzest, który według nich został wprowadzony przez tyrana Sabaota w celu uwięzienia dusz. Wydaje się, że Archontycy byli także powiązani z sektą Ofitów, nazwaną tak, ponieważ widzieli w wężu (o;fij) posiadacza wiedzy (gnoza). Mitologia Ofitów wydaje się być bardzo złożona, z wyraźnym dualizmem: w swojej odwiecznej walce z Ciemnością boskie Światło podczas swego zstąpienia kończy się uwięzieniem w materii, z której pragnie uciec; boskim Odkupicielem jest Chrystus, pozornie nie utożsamiany z Jezusem z Nazaretu. Obie tendencje charakteryzują dualizm, tematy światła i wiedzy oraz hierarchia rzeczywistości.

ARCYKAPŁAN Początkowo starszy prezbiter, bez określonej władzy; wraz z rozwojem prezbiterium jego funkcja stała się głową prezbiterów i zastępował biskupa w zwykłych czynnościach duszpasterskich, gdy ten był nieobecny (podczas gdy archidiakon zajmował się sprawami administracyjnymi i finansowymi). Na każdy kościół lokalny przypadał jeden arcykapłan: "Każdy kościół ma jednego biskupa, jednego arcykapłana, jednego archidiakona" . Jednakże w Galii Merowingów istnieli archipresbyteri vicari , księża odpowiedzialni za parafie wraz z innymi duchownymi.

ARETA (VI w.) Miasto Nagran zostało zdobyte w 523 r. przez Du Nuwasa, króla żydowskich Himiarytów, który dokonał masakry mieszkańców, którzy nie chcieli wyrzec się chrześcijaństwa. Wśród nich był Al-Harith, którego teksty grecko-łacińskie nazywają Arethas. Du Nuwas opisał podsumowanie wydarzeń w liście do króla arabskich Himjarytów. Na jego czytaniu obecni byli biskupi Jerzy z Rusafah i Symeon z Bet-Arsham; ten drugi napisał list (BHO 99), ten pierwszy z pasją, aby przekazać dalej to, czego się nauczył. Oryginał syryjskiego wyrażenia pasji został przetłumaczony na język grecki i łacinę. Wersja łacińska została sporządzona w Neapolu, gdzie, jak się wydaje, znajdował się tam kościół ku czci męczennika, przemianowany w XVII wieku na Santa Reta.

ARGUMENTACJA, PATRYSTYKA Odkąd późniejsze pokolenia chrześcijan zaczęły spoglądać wstecz na prymitywną wspólnotę , życie chrześcijańskie kieruje się tradycją, normatywną zasadą odziedziczoną od judaizmu i zinterpretowaną na nowo w świetle wiary religijnej. i tradycje kulturowe starożytności grecko-rzymskiej. Bronił się ok. 200 w aspekcie apostolstwa (Ireneusz, Tertulian) tradycja kościelna była stopniowo kojarzona z indywidualnymi przywódcami obdarzonymi władzą: prezbiterami (Ireneuszem), biskupami uważanymi za ojców wiary, "ojcowie kościelni" (Euzebiusz z Cezarei), a zwłaszcza członkowie synodów, przede wszystkim "318 ojców" z Nicei . Tak więc w IV wieku, głównie w kontekście sporu ariańskiego, rozwinęła się tak zwana argumentacja patrystyczna, tj. metoda teologiczna, która opierała się na autorytecie Ojców, nie tylko poprzez ogólne odwoływanie się do swojej starożytnej wiary, zgodnie z Pismem Świętym i tradycją apostolską, ale także z pamięci, cytując dokładne fragmenty, dłuższe lub krótsze, z podaniem nazwiska odpowiedniego autora i dzieła (aż do księgi i rozdziału). Ta nowa forma dowodu teologicznego w oczywisty sposób przypomina już znane świadectwa biblijne, znajdowane od apologetów, zwłaszcza w różnych traktatach adversus Iudaeos (Justin, Tertulian, Cyprian). Nie ulega jednak wątpliwości, że na rozwój argumentacji patrystycznej wpływ miały nie tylko tradycje żydowskie, ale także klasyczna kultura jej propagatorów: komentarze literackie dotyczące uznanych autorów, filozoficzny zwyczaj przekazywania dziedzictwa wielkich nauczycieli w antologiach oraz orzecznictwo interpretujące prawa odwołujące się do autorytetu znanych prawników przeszłości (Chadwick). Na szczególną uwagę zasługuje znajomość przez autorów chrześcijańskich starożytnych metod interpretacji tekstów literackich, filozoficznych i prawnych: wyjaśniali teksty lub omawiali wynikające z nich quaestiones, nie tylko secundum rationem, ale także secundum auctoritatem. Ewolucję argumentacji patrystycznej zaznaczyło przede wszystkim trzech teologów: Bazyle z Cezarei (zm. 379), Cyryl z Aleksandrii (zm. 444) i Augustyn (zm. 430). Bazyli, chcąc bronić boskości Ducha Świętego przed pneumatomachi, argumentował najpierw na autorytecie wiary nicejskiej, następnie na wiarze chrzcielnej i praktykach liturgicznych, a w końcu na starożytnych świadectwach poszczególnych autorów. Przypisując tym ostatnim tradycję niepisaną - pojęcie wyraźnie uzasadnione - Bazyli nazywa ich "świadkami i obrońcami tego słowa" (su,n w doksologii), "starymi świętymi" i "naszymi ojcami", a ich doktrynę charakteryzuje jako "dziedzictwo ojcowskie". Niektóre z nich wymienia, cytując konkretne fragmenty (Dionizy z Aleksandrii, Klemens Rzymski, Ireneusz, Euzebiusz z Cezarei, Orygenes, Julius Africanus, Athenagoras), inne zaś wymienia jedynie z imienia (Grzegorz Wielki, czyli Taumaturg, szczególnie szanowany, nasz Firmilian, Meletius). Tym samym za pierwszego można uznać Bazylego, który rozwinął argumentację patrystyczną (Pruche), i to nie bez pewnej refleksji metodologicznej. W podobnie polemicznym kontekście rozpoczął Cyryl Aleksandryjski ok. 428, rozwinięcie argumentacji patrystycznej w celu właściwej interpretacji wiary Nicei. Biorąc pod uwagę, że autorytet tego soboru był uznawany przez wszystkich jego czasów, bronił on swojego stanowiska chrystologicznego, mniej więcej skupionego na spornym określeniu qeoto,koj, interpretując drugi artykuł Nicei o Jezusie Chrystusie, Panu naszym , prawdziwego Boga i prawdziwie wcielonego dla naszego zbawienia, zgodnie ze swoimi wielkimi obrońcami, takimi jak Atanazy, czyniąc to w swoim liście do mnichów egipskich, w swoich Przeprosinach przeciwko mieszkańcom Wschodu, w dokumentacji, którą wysłał do Rzymu oraz w swojej list do Andrzeja z Samosaty. Cyryl wyraża w tych dokumentach swoją koncepcję "ojców": obejmują one obrońców Nicei, ale w szerszym znaczeniu obejmują wszystkich biskupów, znanych ze swojego życia i doktryny, którzy ostatecznie umarli w Panu. On sam jest przekonany, że żyje w sukcesji tych świętych doktorów (por. także Theodoret, odc. 89). Prawdopodobnie pod jego wpływem Sobór w Efezie (431) uzupełnił swoją argumentację synodalną argumentacją patrystyczną, oceniając sporne argumenty Cyryla i Nestoriusza nie tylko w porównaniu z wiarą nicejską, ale także z sententiae Patrum. Jest rzeczą oczywistą, że to autorytatywne użycie argumentacji patrystycznej miało decydujące znaczenie dla potomności. W każdym razie po soborze metodę tę przyjęła zarówno Aleksandria, jak i Antiochia (Ryszard), a także na Zachodzie (Leon Wielki). Niezależnie od tego, czy popierali, czy kwestionowali zgodność chrystologii Cyryla z wiarą chalcedońską, teolodzy proponowali florilegię zarówno od monofizytów, jak i dyofizytów, krytycznie badając także autentyczność i trafność świadectw prezentowanych przez ich przeciwników. Na Zachodzie argumentacja patrystyczna pojawiała się przede wszystkim w twórczości literackiej Augustyna. Używał go już przed Soborem w Efezie, choć w innym celu: w sporze donatystycznym był zmuszony omówić autorytet Cypriana, na który powoływali się donatyści wraz z autorytetem synodów afrykańskich (zob. BA 28,68, bibl.). Podzielając szacunek przeciwników dla najwybitniejszych świadków tradycji afrykańskiej, nie omieszkał podkreślić ich niższości w stosunku do boskiego autorytetu Pisma Świętego. Kiedy po potępieniu donatystów w 411 r. nowe trudności wywołane przez Celestiusza i Pelagiusza niepokoiły kościół w Kartaginie, Augustyn w trzeciej księdze swojego pierwszego antypelagijskiego pisma bronił afrykańskiej praktyki chrztu, odwołując się nie tylko do Biblii ale znowu do Cypriana, który mówił z pewnością, "odchodząc od starożytnej i niewątpliwej zasady wiary". Aby potwierdzić swoją egzegezę Rz 5,12-18, Augustyn odwołał się także do dwóch tekstów Hieronima, "tak znanych ze sławy i poświęcenia w pismach kościelnych". Nie opierał jednak swoich wniosków po prostu na osądzie tego czy innego autora, jak gdyby posiadał on autorytet kanoniczny, lecz raczej wykazał, że sami egzegeci niezmiennie zachowywali wiarę Kościoła. Mniej więcej w tym samym czasie Augustyn w dwóch listach omówił problem widzenia Boga. W pierwszej potwierdził swoją interpretację tekstów biblijnych, opierając się na osądach dwóch ludzi posiadających doskonałą wiedzę biblijną: Ambrożego, którego teksty obszernie omawia oraz Hieronima, o którym cytuje jedynie dwa krótkie fragmenty. W drugim liście Augustyn nie omawia szczegółowo fragmentów biblijnych, poświęcając wiele miejsca argumentacji patrystycznej, przedstawiając florilegium jedenastu tekstów, zaczerpniętych od czterech łacińskich i greckich autorów kościelnych: Ambrożego, Hieronima, Atanazego i Grzegorza. W 415 r. Augustyn wystąpił przeciwko dziełu De natura, skomponowanemu przez Pelagiusza przed 414 r. i przesłanemu Augustynowi przez dwóch przyjaciół. Bretoński mnich dodał do świadectwa biblijnego patrystyczne florilegium w obronie swojego zdania , postępowanie, którego Augustyn nie odrzucił, lecz skrytykował, postrzegając teksty jako świadectwo medialne, czyli niejednoznaczne. Dla ich prawidłowej oceny należy je porównać z jasnymi fragmentami Biblii - które zawsze są najbardziej autorytatywne - lub z kontekstem świadectwa patrystycznego. Co więcej, Augustyn musiał później przyznać, że dał się zwieść tekstowi przypisywanemu papieżowi Sykstusowi. Po ogłoszeniu traktorów Zosimusa Augustyn skomponował w miesiącach letnich 418 r. Kończąc obie księgi argumentacją patrystyczną. W pierwszej księdze cytuje Ambrożego , którego sam Pelagiusz uznał za świadectwo wiary rzymskiej , choć Augustyn zinterpretował Ambrożego trafniej, opierając się na kontekście i na wyraźniejszych ambrozjańskich przesłankach. teksty . W księdze drugiej, w której broni szeroko dyskutowanej doktryny tradux peccati, Augustyn ponownie posłużył się tekstami Ambrożego. Podobnie Augustyn broni kościoła rzymskiego, atakowanego przez Pelagian, powołując się tym razem nie tylko na Ambrożego, ale także na wiele tekstów Cypriana, także jednego z nauczycieli Pelagiusza z zaszczytem z pewnością mu się to należy… kiedy pisząc księgę zeznań twierdzi, że go naśladuje] ). W dziełach Augustyna napisanych po 421 r. przeciwko Julianowi z Eclanum podejmuje on argumentację patrystyczną nie tyle w obronie tradycji Kartaginy i Rzymu, ile w celu odparcia oskarżenia o bycie manichejczykiem i innowatorem . Podczas gdy Julian ma tendencję do redukowania autorytetu pisarzy kościelnych do autorytetu ludzi wyróżniających się współczynnikiem, eruditio i libertas , Augustyn ostrożnie cytował autorów z różnych epok i regionów jako scriptores et tractatores, którzy: wywodzący się ze wspólnoty Kościoła, zawsze proponował autentyczną naukę biblijną. Augustyn posłużył się zatem argumentacją patrystyczną z początku V w. Niewielką wartość ma jednak identyfikacja późniejszych faz coraz doskonalszej metody patrystycznej: biorąc pod uwagę, że Augustyn nieustannie argumentował ad hominem, bardziej pożyteczne jest zwrócenie uwagi na historyczne okoliczności jego odwołania się do Ojców. W każdym razie zawsze wyznawał zasadę wyższego autorytetu Pisma Świętego w stosunku do wszelkich autorytetów ludzkich. Co więcej, powód, dla którego odwoływał się do autorytetu pisarzy kościelnych, był dwojaki. Z jednej strony Augustyn chciał podtrzymać tradycje Kartaginy i Rzymu, dlatego zwrócił się przede wszystkim do Cypriana i Ambrożego. Z drugiej strony starał się potwierdzić swoją interpretację omawianych tekstów biblijnych (zwłaszcza Rz i Gal), przy czym Hieronim był jego głównym świadkiem na tym poziomie . W ten sposób obalił patrystyczne świadectwo przytaczane przez Pelagiusza i Juliana i dodał inne świadectwa na poparcie swojego stanowiska. Aby wzmocnić swoją tezę, odwołał się do autorów, którzy żyli przed sporem, a zatem byli świadkami bez uprzedzeń . Omówił także pisarzy (zwłaszcza wschodnich), ponieważ byli cytowani przez jego przeciwników. Szczególnie godne uwagi jest to, że jego krytyka - dbałość o autora cytowanego dzieła, o konsensus autorów , o kontekst świadectwa, o najjaśniejsze fragmenty - przypomina jego biblijną hermeneutykę. Niemniej jednak Augustyn nigdy nie przedstawił teorii argumentacji patrystycznej, choć w pewnym sensie podsumował swoje idee, nazywając świętych i sławnych biskupów Bożych Ecclesiae catholicae filii discendo, patres docendo. Dwie inne rzeczy są jasne. Po pierwsze, do zwrócenia się do pisarzy chrześcijańskich skłonił Augustyna, zwłaszcza Pelagiusz, który w De natura zastosował używany przez Cypriana termin testimonium do dowodów patrystycznych . Po drugie, Augustyn zawsze był skłonny uczyć się od innych . O tym, że argumentacja patrystyczna była dość powszechna, co najmniej do 415 r., świadczy także fakt, że Augustyn rozwinął tę metodę w tym samym czasie, gdy pisząc swoją apologię De civitate Dei, odczuł potrzebę przedstawienia swojej wiedzy o autorach świeckich. Pod wpływem Augustyna, ale także teologii greckiej, a w szczególności ogólnego klimatu klasycystycznego tamtych czasów , argumentacja patrystyczna nadal rozwijała się. Rozprzestrzenił się na Zachodzie . Rzeczywiście, swojego pierwszego teoretyka znalazła w Wincentym z Lérins, który kierując się zasadami Augustyna, ustanowił jako kryterium ortodoksji consensio ecclesiae antiquae et universalis i który ze względu na preferowane przez siebie antyki do consensio universalis podkreślanego przez Augustyna, wspomina zwłaszcza świadectwa Ojców . Wreszcie od V w. argumentacja patrystyczna rozwijała się zarówno na Wschodzie, wraz z recepcją wiary nicejskiej, jak i na Zachodzie, zwłaszcza w sporze pelagijskim, w którym przekreślono tradycje kościołów Kartaginy i Rzymu. zagadnienia, a także właściwą interpretację omawianych tekstów biblijnych. Krytyka tekstów patrystycznych, podobnie jak tekstów biblijnych, została jeszcze bardziej wzmocniona po Soborze Chalcedońskim. Z drugiej strony, szacunek dla teologii patrystycznej w coraz większym stopniu skupiał się na Wschodzie na akceptacji Cyryla Aleksandryjskiego, a na Zachodzie na przyjęciu, nieco krytycznym, teologii augustianów . W tym sensie zarówno teologia bizantyjska, jak i łacińska stałaby się patrystyczna.

ARCHEUS Afrykanin (II w.) Wśród wielu znalezisk literackich kardynała Angelo Mai opublikowanych w Rzymie w 10 tomach jego Spicilegium Romanum z lat 1839-1844 znajduje się fragment, który przypisuje on Archaeusowi, zidentyfikowanemu jako biskup Leptis w Afryce w drugiej połowie II w. Tekst (Spic. Rzym. III, Rzym 1840, 707), zaczerpnięty z kodeksu arabskiego, stanowi wyraźne wywyższenie niedzieli jako dnia Zmartwychwstania Pańskiego, a zatem jedynego dnia, w którym chrześcijanie mogą i powinni obchodzić Wielkanoc. H. Jordan jednak przekonująco twierdzi, że został napisany przez Ireneusza z Lyonu.

ARCYBISKUP (avrciepi,skopoj) Tytuł powstały w IV w. i używany do określenia biskupów wielkich stolic (Aleksandrii, Antiochii, Konstantynopola, Jerozolimy i Rzymu), które później utworzyły pięć patriarchatów. Jednakże w niektórych przypadkach odnosiło się to także do metropolitów i biskupów ważnych stolic biskupich (Efez, Cezarea w Palestynie, Tesalonika, Seleucja-Ktezyfon i tak dalej). Termin ten nie miał szczególnego znaczenia prawnego. Sobór w Konstantynopolu z 869 r. odróżnia arcybiskupów od metropolitów. Na Zachodzie termin ten rozprzestrzeniał się powoli, na ogół nie wskazując na precyzyjną hierarchię. Izydor z Sewilli dzieli biskupów na cztery kategorie: biskupów, metropolitów, arcybiskupów i patriarchów. Arcybiskupa nazywano Princeps episcoporum, czyli "naczelnikiem biskupów" ; tak on praesidet tam metropolitanis quam episcopis ceteris ; to znaczy "przewodniczy zarówno metropolitom, jak i pozostałym biskupom", ale rzeczywistość często była inna. Dopiero później termin ten stał się synonimem słowa metropolita. W starożytności termin arcybiskup był powszechnie używany na określenie metropolity.

ARCHIDIAKON (avrcidia,konoj) Tytuł i dokładna funkcja powstały w IV wieku. Optatus z Milevis po raz pierwszy użył tego terminu na określenie urzędu Caecyliana w Kartaginie przed jego biskupstwem ; kilkadziesiąt lat później Atanazy zostaje nazwany archidiakonem Aleksandrii. Archidiakon był diakonem starszym, jednak ponieważ jego urząd miał duże znaczenie, nie był wybierany przez pozostałych diakonów, lecz mianowany przez biskupa, niezależnie od jego wieku. Zarówno termin, jak i instytucja archidiakona pojawiły się i rozwinęły na przestrzeni IV i V w., zarówno na Wschodzie, jak i na Zachodzie. Chociaż liczba diakonów była różna w każdym kościele - Rzym pozostał wierny liczbie siedem - był tylko jeden archidiakon: "Każdy kościół ma jednego biskupa, jednego arcykapłana, jednego archidiakona" . Gdy biskup chciał się go pozbyć sub honoris specie, wyniósł go na prezbiterium. Archidiakon pełnił rolę liturgiczną: w Aleksandrii czytał ewangelię; w Konstantynopolu mógł oddelegować do tego innego. Był najbliższym współpracownikiem biskupa ; z tego powodu, oprócz tego, że był głową diakonów, był odpowiedzialny za negocjacje ecclesiastica, a nawet za dispensationem totius causae et curiae i zwł. organizacja całej działalności charytatywnej wspólnoty . Nadzorował dyscyplinę; kontrolował święcenia kapłańskie i opiekował się młodym duchowieństwem ; zastępował biskupa podczas jego nieobecności ; i mógł go reprezentować nawet na soborach, gdzie mógł także przemawiać . Z tego powodu - szczególnie. w Rzymie - często był następcą biskupa.

ARCHIDIAKON, RZYMSKI Anonimowemu rzymskiemu archidiakonowi (V w.), być może pochodzenia afrykańskiego, przypisuje się Postulationes III de reconciliandis peccatoribus. Są to przemówienia liturgiczne, w których z okazji pojednania obchodzonego w Wielki Czwartek mówca zwraca się do biskupa i wiernych rzymskich o ponowne przyjęcie penitentów. Dwa inne dyskursy na ten sam argument przypisuje się temu samemu autorowi

ARCHELAUS z Carcary (III w.) Biskup Carcary (Mezopotamia), druga połowa III w. Bohater zwycięskiej debaty z Manim za czasów cesarza Probusa (277 r.), opisanej w formie dwóch kolejnych dialogów w tzw. Dziejach Archelausa, które dotarły do nas w tłumaczeniu łacińskim i z których część greki fragmenty pozostają u Epifaniusza z Salaminy . Hieronim przypisuje to dzieło samemu Archelausowi, który przypuszczalnie napisał je w języku syryjskim. W rzeczywistości jej autorem był Hegemoniusz, jak wynika z zeznań Herakliana z Chalcedonu, cytowanych przez Focjusza (Bibl. 85) oraz z prenumeraty MS wersji łacińskiej. Akta pochodzą z połowy IV w.

ARCHIDAMUS (IV w.) Rzymski kapłan, który wraz z kapłanem Filoksenusem i diakonem Poncjuszem reprezentował Juliusza I na soborze w Serdica (343) .

ARCHEOLOGIA, CHRZEŚCIJAŃSTWO

I. Definicja i cele - II. Historia - III. Obecna sytuacja i perspektywy.
I. Definicja i cele. Archeologia chrześcijańska jako nauka historyczna bada zabytki i kulturę materialną wczesnego chrześcijaństwa od jego początków do końca starożytnego świata (ok. 600 r.). Rekonstruuje w ramach kultury starożytnej życie wspólnot chrześcijańskich wyrażone w świadectwach kultury materialnej. Archeologia chrześcijańska jest zatem odrębną dyscypliną w ramach szerszych badań archeologicznych, a nie jedynie "narzędziem teologii historycznej" (Kaufmann); ani też jego głównym zadaniem nie jest "dostarczanie historii Kościoła materiałów dowodowych" (Andresen). Podobnie jak inne nauki historyczne, m.in. że najbliższa jej, czyli archeologia klasyczna, musi w swoich badaniach uwzględniać wyniki dziedzin sąsiadujących, m.in. archeologii klasycznej, historii starożytnej, filologii klasycznej, studiów bizantyjskich, starożytności żydowskiej, historii wczesnego kościoła, liturgii i patrystyki; z kolei archeologia chrześcijańska udostępnia innym dziedzinom materiał, który zbadała i zbadała naukowo. Jeśli archeologia chrześcijańska nabrała charakteru nowoczesnej dyscypliny historycznej, to jest to wynik długiej fazy ewolucji, która rozpoczęła się wraz z pierwszymi badaniami archeologicznymi na polu chrześcijańskim w XVI w.; charakterystyka ta nie jest jednak całkowicie akceptowana, zwł. przez niektórych protestanckich i katolickich badaczy teologii historycznej, którzy archeologię chrześcijańską rozumieją jako naukę pomocniczą historii i patrologii wczesnego Kościoła, ignorując jej wymiar historii sztuki.

II. Historia. Archeologia chrześcijańska miała swoje początki w specyficznej sytuacji historycznej: europejskim renesansie i wynikających z niego przemianach kulturowych i religijnych, które nadały nowy kierunek myśleniu w ogóle. Powstałe nowe zainteresowanie historyczne, zwłaszcza badania nad starożytnością - w tym jej aspektami artystycznymi i monumentalnymi - doprowadziło do ponownego odkrycia, początkowo niepewnego i niemal przypadkowego, wczesnochrześcijańskich zabytków starożytności. Cyriak z Ankony, który nosił tytuł "antykwariusza", ze szczególnym zainteresowaniem naukowym kopiował inskrypcje chrześcijańskie i inne podczas swoich podróży do Grecji i na wyspy greckie w latach 1435-1438 i 1444-1448. Andrea Fulvo w ostatnim rozdziale swojego Antiquitates Urbis Romae (1525) opisał wczesnochrześcijańskie kościoły miasta, zaś Onofrio Panvinio (1529-1568) napisał traktat o starożytności chrześcijańskiej (De ritu sepeliendi mortuos apudveteres christianos et de eorumdem coemeteriis, Louvain 1522). Co ciekawe, spośród 43 cmentarzy wymienionych w źródłach literackich Panvinio znał z pierwszej ręki tylko trzy. Mimo to jego epitafium w S. Agostino w Rzymie mogło słusznie wychwalać go jako vir ad omnes et Romanas et Ecclesiasticas Antiquitates e tenebris eruendas natus (człowiek urodzony, aby ratować przed ciemnością wszystkie starożytności, zarówno rzymskie, jak i kościelne). Zainteresowanie starożytnością nabrało nowego impetu i kierunku w wyniku zawirowań XVI wieku. Reformacja i kontrreformacja. Uczeni protestanci i humaniści, odrzucając kościelne formy kultu, szczególnie potępiali kult świętych i relikwii, odwołując się do sposobu życia i nauczania pierwotnego kościoła. W ten sposób powstały pierwsze wielkie dzieła historii Kościoła, np. Historia ecclesiastica secundum centurias "Studiosi et pii viri in urbe Magdeburgica" (1559 i nast.), w której po raz pierwszy przytoczono polemicznie zabytki wczesnochrześcijańskie. Przeciwko temu usprawiedliwianiu protestantyzmu poprzez odwoływanie się do pierwotnego chrześcijaństwa, kontrreformacja odwoływała się także do historii pierwotnego kościoła; Oprócz przekazów literackich znaczenie pomników nabrało obecnie także ze względu na ich niezaprzeczalny obiektywizm jako świadectwa wczesnego życia i wiary chrześcijańskiej. Za duchowe centrum tej tendencji można uznać Oratorium S. Marii w Vallicella w Rzymie, założone przez św. Filipa Neri, z którego zrodził się twórca historiografii kościelnej, Cesare Baronio (Baroniusz). W swoim monumentalnym dziele Annales ecclesiastici (1588-1607), będącym odpowiedzią na protestancką historiografię kościelną w imieniu Kościoła (pierwotny tytuł brzmiał, co istotne, Historia ecclesiastica controversa) i które stało się dziełem fundamentalnym dla przyszłej historiografii kościelnej, Baroniusz wykorzystał pomników wczesnego chrześcijaństwa, nie tylko cytując je jako dowód, ale także je odtwarzając. Baroniusz opisuje także sensacyjne przypadkowe odkrycie katakumb przy Via Salaria z malowidłami i licznymi inskrypcjami, które wywołało wówczas wielkie poruszenie: choć z pewnością nie było to pierwsze tego typu odkrycie, nastąpiło ono w momencie, gdy dojrzał klimat duchowy za pełne uznanie. Fleming Philipp de Winghe (zm. 1592) skopiował malowidła katakumb przed ich zniszczeniem (Biblioteca Vallicelliana, kodeks 6), podobnie jak dominikanin Alfonso Ciacconio (Cod. Vat. Lat. 5409). W tym samym okresie Filip Neri odwiedzał katakumby św. Sebastiana, jedyne mu znane, w celu ćwiczeń duchowych i modlitwy. W duchowym klimacie tamtych czasów zainteresowanie antykwaryczne zabytkami wczesnochrześcijańskimi łączyło się z zainteresowaniem religijnym i apologetycznym tymi samymi zabytkami, pobudzone przez kontrreformację. W tym duchu i pod wpływem humanisty Pompeo Ugonio i Oratorium, przedstawiciel Zakonu Maltańskiego w Rzymie, Antonio Bosio, rozpoczął eksplorację katakumb. To on pierwszy systematycznie je odwiedzał, zwłaszcza w latach 1590-1600, badał je, wykonywał płaskorzeźby, sporządzał plany i kopiował obrazy. Jego badania, m.in. identyfikacja poszczególnych cmentarzy zakłada naprawdę unikalną znajomość źródeł (karty indeksowe w Bibliotece Oratoryjnej, Bibl. Vallicelliana, Rzym). Wyniki swoich badań zamieścił w Roma sotterranea, obszerny opis katakumb (tych już znanych i tych odkrytych przez siebie), a także obrazów, sarkofagów, lamp, złoceń i innych przedmiotów w nich znalezionych. Dzieło, opublikowane pośmiertnie w 1632 r., wywarło wielki wpływ na współczesnych. Od niego skutecznie rozpoczęła się naukowa eksploracja katakumb, a wraz z nim archeologia chrześcijańska stała się dyscypliną naukową. Niemniej jednak zainteresowanie teologiczno-apologetyczne, które doprowadziło do ponownego odkrycia i zbadania katakumb, przejęło dominującą rolę i wyznaczyło kierunek badań, stawiając katakumby w szczególnym świetle, co ograniczyło ich ocenę i skoncentrowało badania historyczne na cmentarzach i związanych z nimi pomnikach, stawiane uczonym protestanckim jako dowód ciągłości doktryny Kościoła od początków aż do czasów współczesnych. Powstała romantyczna wizja męczeństwa i męczenników jest niekorzystnie widoczna u naśladowców, którzy nie dorównali Baroniuszowi czy Bosio, a badania pomnikowe zamarły niemal do końca XVII w. Różne wydania Roma sotterranea Bosia są dowodem ogromnego zainteresowania, jakie wzbudziło to fundamentalne dzieło ; nad przygotowanym przez nich materiałem pracowali teraz inni, w tym przyjaciel Bosia, Fleming Jan l′Hereux (Johannes Macarius), którego Hagioglypta sive picturae et sculpturae sacrae antiquiores, praesertim quae Romae reperiuntur, exlicatae można postrzegać jako pierwsze studium chrześcijaństwa ikonografia . Również w odpowiedzi na spory wyznaniowe, dyskusje na temat świętych obrazów i obrazoburcze tendencje Reformacji, znajdujemy De picturis et imaginibus sacris liber unus tractans de vitandis circa eas abusibus et de Earum Significationibus Johannesa Molanusa, profesora w Louvain i Discorso delle immagini sacre e profane kardynała Gabriele Paleottiego, a także niektóre traktaty pisane przez teologów protestanckich dopiero w XVIII w. Stopień, w jakim kontrowersje teologiczne szkodziły obiektywnym badaniom, jest ewidentny z pierwszego systematycznego wykładu archeologii chrześcijańskiej, teologa strasburskiego Balthasara Bebela w Antiquitates ecclesiasticae (Strasburg 1679). Ta godna pochwały praca nie uwzględnia podstawowych wyników, jakie osiągnął Bosio w swoich badaniach katakumb. To samo dotyczy dzieła innego erudyty protestanta, Origines ecclesiasticae, czyli Starożytności Kościoła Chrześcijańskiego Josepha Binghama (Londyn 1708-1722). Jednak nawet w Rzymie badania nad tymi pomnikami ustały. Wykopaliska prowadzone w katakumbach w tym okresie nie opierały się na metodach naukowych, ale były prowadzone przez prywatnych obywateli lub klasztory w poszukiwaniu męczenników i relikwii. Powstałe zniszczenia wzbudziły taką krytykę, że papieże Urban VIII, Aleksander VII i Klemens XI ustanowili stanowisko kustosza relikwii i cmentarzy do opiekowania się katakumbami. Kustosz Raffaele Fabretti opublikował greckie i łacińskie inskrypcje z katakumb w tomie VIII swojego Inscriptionum antiquarum exlicatio (Rzym 1699; 1702). Jego następca Marcantonio Boldetti kontynuował te badania i odkrył nowe cmentarze, a po ponad trzydziestu latach badań opublikował swoje Osservazioni sopra i cimiteri de' santi martiri ed antichi cristiani di Roma (Rzym 1720). Był to pierwszy obszerny zbiór nowego materiału od czasów Bosio, jednak bez systemu i metody tego ostatniego znaleziska nie zostały dokładnie opisane ani nie wskazano ich pochodzenia. Krytycy protestanccy (Acta eruditorum, Lipsk 1 listopada 1722) słusznie zwrócili uwagę na dominującą w dziele tendencję apologetyczną, która próbowała potwierdzić fides cipporum; w istocie głównym zamysłem dzieła była odpowiedź na krytykę, zarówno protestancką, jak i katolicką, dotyczącą poszukiwań relikwii i męczenników w katakumbach (por. np. H. Dodwell, De martyrum paucitate in primaevis Christianorum prześladowanianibus. Dissertationes Cyprianicae, Oxford 1686). Mając na celu podtrzymanie sporu wyznaniowego i uzasadnienie kultu męczenników, dzieło było nie tyle naukową analizą katakumb, ile kanonicznym traktatem o relikwiach świętych. W każdym razie Boldetti zaproponował papieżowi Klemensowi XI utworzenie w Watykanie zbioru epigrafiki chrześcijańskiej, kładąc w ten sposób podwaliny pod chrześcijańskie muzeum archeologiczne; nawet drobne zbiory inskrypcji z katakumb (obecnie w różnych kościołach rzymskich, w tym pozostałości kolekcji w atrium S. Maria in Trastevere) powstały dzięki jego inicjatywie. W 1736 roku G.G. Klemens XII zlecił Bottariemu przygotowanie nowego wydania Roma sotterranea Bosia (Sculture e pitture sagre estratte dai cimiteri di Roma 1/3, Rzym 1737-1754). Dzieło, wciąż pozostające pod wpływem tradycji antykwarycznej rzymskiej kontrreformacji, przedstawia ryciny Bosio, którym towarzyszy tekst, który nie wnosi nic do wiedzy o katakumbach. Bardzo przydatne są natomiast katalogi znalezisk z przełomu XIX i XX w., które mówią o obiektach obecnie zaginionych: Bartoli, Le antiche lucerne sepolcrali figurate raccolte dalle jaskinia sotterranee e grotte di Roma (Rzym 1691); Ciampini, Vetera monumenta in quibus praecipue musiva opera ilustrantur (Rzym 1690, 1699); Id., De sacris ćdificiis a Constantino Magnostructis (Rzym 1693); Buonarroti, Osservazioni sopra alcuni frammenti di vasi antichi divetro ornati di figure, trovati ne' cimiteri di Roma (Florencja 1716). Większą rygoryzmem historycznym charakteryzowały się dzieła L.A. Muratoriego (zm. 1750): Novus thesaurus Veterum inscriptionum (Mediolan 1739-1742); Antiquitates Italicae medii ćvi (Mediolan 1738-1742). Jednak aż do połowy XIX w. badania nad zabytkami straciły na znaczeniu. Wiele dzieł wpisujących się w tradycję Encyklopedii Francuskiej uwzględniało zabytki wczesnochrześcijańskie, np. C.O.F. Clarac, Musée de rzeźby II (Paryż 1841), w D. Raoul-Rochette, Sur l'origine. . . des Types imitatifs qui Component l'art du christianisme (Paryż 1834) i Tableau des catacombes de Rome (Paryż 1837). Szczegółowy opis miasta Rzymu pod redakcją C. Bunsena i E. Platnera (Stuttgart 1830-1842) obejmował wczesnochrześcijańskie bazyliki i katakumby. Jednak w tym okresie nie prowadzono żadnych bezpośrednich badań rzymskich katakumb; w istocie to katakumby neapolitańskie przykuły obecnie uwagę badaczy (C.F. Bellermann, Über die ältesten christlichen Begräbnisstätten und besonders die Katakomben Neapels, Hamburg 1839), a zainteresowanie zabytkami chrześcijańskimi rosło poza Rzymem (F. von Quast, Die altchristlichen Bauwerke von Ravenna, Berlin 1842), gdzie do tego czasu koncentrowały się niemal wyłącznie badania, napędzane kontrowersjami wyznaniowymi. Nowe uznanie przyniosła reakcja romantyzmu na panujący w sztuce współczesnej klasycyzm chrześcijańskiego średniowiecza w porównaniu do starożytności. W konsekwencji na nowo odkryto zabytki wczesnego chrześcijaństwa, a ich badanie nie było już ściśle powiązane z aspektami teologicznymi. W kontekście rodzącej się nauki o sztuce. historii Niemiec sztukę wczesnochrześcijańską po raz pierwszy odkrył i zdefiniował m.in. C.F. von Rumohr (1785-1843) i F. Kugler (1808-1858). Z tego nowego zainteresowania sztuką późnoantyczną i wczesnochrześcijańską zrodziły się pierwsze studia architektoniczne (Valentini, La patriarcale basilica lateranense, Rzym 1832, 1834; Id., La basilica Liberiana, Rzym 1839; Id., La basilica Watykańska, Rzym 1845; H. Hübsch, Die altchristlichen Kirchen, Karlsruhe 1862, F. von Quast, Über Form, Einrichtung und Ausschmückung der ältesten christlichen Kirchen, Berlin 1853), równolegle z badaniami średniowiecznych kościołów wykonanych we Francji, Niemczech i Anglii. Jednocześnie obserwujemy w tych krajach rozprzestrzenianie się sztuki neogotyckiej, a następnie w sztuce sakralnej neoromańskiej i naśladownictwo architektury wczesnochrześcijańskiej (patrz ożywione dyskusje na temat odbudowy bazyliki S. Paolo fuori le Mura w Rzymie po pożarze 1823: E. Pallottino, Revival paleocristiani (1764-1870. Architettura e restauro. L'interpretazione delle basiliche di Roma, Rzym 1995). Ku połowie XIX w. badania rzymskich katakumb nabrały nowego impetu. Jezuita ojciec P. Marchi wznowił systematyczne badania katakumb, odchodząc od wyników Bosia i metody topograficznej. Jego uczniem był młody G.B. de Rossi (1822-1894), który zastosował rygorystyczną metodę naukową do badań katakumb, stając się tym samym nie tylko propagatorem tej metodologii, ale także założycielem archeologii chrześcijańskiej jako nowoczesnej nauki historycznej zajmującej się badaniem monumentalnych dowodów wczesnego chrześcijaństwa. Jemu zawdzięczamy odkrycie w 1849 r. krypty papieży w katakumbach S. Callisto, które odkrył kilka lat wcześniej. Po raz pierwszy wszystkie dostępne czynniki - ukształtowanie terenu, budowa geologiczna, technika wykopalisk, epigrafy, malowidła, graffiti itp. - zostały metodycznie wykorzystane w celu uzyskania wiarygodnych danych. Od 1863 roku wyniki jego badań zostały szybko i wzorowo opublikowane w założonym dla tego celu Bullettino di Archeologia Cristiana i przedstawione w cennym do dziś fundamentalnym dziele Roma sotterranea (Rzym 1864-1877). Dzięki podstawowym badaniom de Rossiego archeologia chrześcijańska podzieliła się, pod względem metodologicznym i celami, z postępem i entuzjazmem, jakie nauki historyczne, zwł. nauka o starożytności, rozbudzona w XIX w. Impet, jaki nadał, oraz powszechne odrodzenie się w tym okresie studiów starożytnych i archeologii, sprzyjały wznowieniu naukowej analizy zabytków chrześcijańskich poza Rzymem, które do tego czasu były w centrum uwagi. F. Bulic rozpoczął ważne wykopaliska w Manastirine/ Salona w Dalmacji, podczas gdy we Francji E. Le Blant zebrał w wielkich korpusach sarkofagi i wczesnochrześcijańskie inskrypcje Galii (Recueil des inscriptions chrétiennes de la Gaule, Paryż 1856-1865 i 1892; L'épigraphie chrétienne en Gaule, Paryż 1890; Études sur les sarcophages chrétiens antyki de la ville d'Arles, Paryż 1888; Les sarcophages chrétiens de la Gaule, Paryż 1886). Zainteresowanie zwróciło się teraz ku chrześcijańskim pomnikom Afryki Północnej i Wschodu. Hrabia M. de Vogüé opublikował swoje monumentalne dzieła, wciąż niezbędne, na temat Les églises de la Terre Sainte w Paryżu 1860 i na temat chrześcijańskich pomników Syrii (La Syrie centrale, Paryż 1865-1877). P. Delattre i St. Gsell badali zabytki Kartaginy i Algierii. Niemiecki architekt Salzenberg zbadał w 1854 roku architekturę sakralną wschodniej stolicy (Altchristliche Baudenkmale w Konstantinopel). Znaczenie sztuki wczesnochrześcijańskiej we wschodnim Cesarstwie Rzymskim słusznie podkreślał wiedeński uczony J. Strzygowski (1862-1941), z pasją utrzymując wyższość sztuki wczesnochrześcijańskiej pars orientis imperium. Strzygowski zapoczątkował w ten sposób sędziwy spór "Wschód czy Rzym" (1901), który ucichł dopiero w latach trzydziestych XX wieku, ustępując miejsca bardziej zrównoważonemu spojrzeniu na problemy. Wyniki tych badań zawarte są w pracach poświęconych sztuce Azji Mniejszej (Kleinasien, ein Neuland der Kunstgeschichte, Leipzig 1903; Amida, przy współudziale G.L. Bella, The Churches and Monasteries of the Tur Abdin, Heidelberg 1919; Die Baukunst der Armenier und Europa, Wiedeń 1918) oraz o Sztuce koptyjskiej. (Katalog generalny XII, Musée Le Caire, Wiedeń 1904). Wczesnochrześcijańskimi zabytkami Azji Mniejszej zajmował się także angielski badacz NT W.M. Ramsay (Miasta i biskupstwa Frygii, Glasgow 1895-1897). Historycy zaczęli rozważać także Grecję postklasyczną: w 1936 r. G. Droysen, odkrycie świata hellenistycznego i przezwyciężenie klasycystycznej koncepcji historiografii, otworzył drogę do nowego rozumienia ostatniego okresu starożytności. To nowe podejście jest widoczne w Athenae Christianae A. Mommsena (Lipsk 1863). Jednak tendencja ta znalazła swój najważniejszy wyraz w dwóch zasadniczych dziełach szkoły wiedeńskiej, które podkreślając aspekty dotyczące historii sztuki, doprowadziły do nowej oceny sztuki późnego antyku, nie postrzeganej już jedynie jako wytworu upadek starożytności klasycznej: F. Wickhoff, Wiener Genesis, Wiedeń 1895 i A. Riegel, Spätrömische Kunstindustrie, Wiedeń 1901. Na badania de Rossiego nie miały jednak wpływu te nowatorskie prace, ani rozszerzenie studiów na Chrześcijańskie i późnoantyczne zabytki Cesarstwa Rzymskiego jako całości. W tej dziedzinie znajdziemy bowiem głównie dzieła o charakterze encyklopedycznym, jak Storia dell'arte cristiana nei primi otto secoli della chiesa R. Garrucciego (Prato 1873-1880), a później duże, znakomite zbiory J. Wilpert (Die römischen Mosaiken und Malereien der kirchlichen Bauten vom 4. bis zum 13. Jh., Freiburg 1916; Die Malereien der Katakomben Roms I-II, Freiburg 1903; I sarcofagi cristiani antichi, Freiburg 1929-1936). Prace te stanowią w dalszym ciągu niezbędny zbiór materiału, choć ich analiza naukowa, która m.in. w części ikonograficznej sprowadza się w zasadzie do interpretacji malowideł - zabarwionej pewną tendencją apologetyczną - już w momencie publikacji mogła być uznana za nieaktualną. Wydaje się jasne, że brak szacunku dla dorobku historii sztuki późnoantycznej i skupienie się na zagadnieniach głównie ikonograficznych o charakterze teologiczno-hermeneutycznym sprowadziły badania archeologiczne nad okresem wczesnochrześcijańskim w stan jałowej izolacji. Z powodu braku odpowiedniej struktury chronologicznej i braku wpisania zabytków chrześcijańskich w historię artystyczną i kulturalną późnego antyku, zabytki te utraciły swoją realną wartość, m.in. uważając ich interpretację teologiczną za dowód pierwotnego kościoła. Badania nad historią sztuki późnoantycznej, które nabrały silnego rozmachu m.in. XX wieku (np. Rodenwaldt, Delbrueck, L'Orange), stworzyły nowe podstawy do umiejscowienia i oceny zabytków wczesnochrześcijańskich pod kątem historii sztuki. W ten sposób F. Gercke doprecyzował chronologię III i początków IV w. sarkofagi chrześcijańskie, zaczynając od sarkofagów rzymsko-pogańskich, natomiast badania L'Orange nad reliefowymi dekoracjami łuku Konstantyna pozwoliły na przypisanie niektórych chrześcijańskich sarkofagów temu samemu warsztatowi, wnosząc w ten sposób istotny wkład do IV w. n.e. Chrześcijańska sztuka plastyczna. J. Kollwitz w znakomitej pracy badał późnoantyczną i wczesnochrześcijańską rzeźbę imperium wschodniego pod kątem historii sztuki. Nasz obraz sztuki chrześcijańskiej w starożytności jest nieustannie modyfikowany, częściowo w wyniku wykopalisk, które często wychodzą na światło dzienne dowody prymitywnego kościoła w ramach szerszego kontekstu. Pierwsze wykopaliska mające na celu odnalezienie pomnika chrześcijańskiego przeprowadzono w latach 1835 i 1850 w transepcie S. Paolo fuori le Mura w Rzymie w poszukiwaniu grobowca apostoła. Wykopaliska w katedrze w Trewirze w latach 1848-1858 dotyczyły także archeologii chrześcijańskiej, podczas gdy działalność w Rzymie ograniczała się zasadniczo do ważnych badań katakumb dokonanych przez de Rossiego. Istotny wkład w wiedzę o sztuce i architekturze wczesnochrześcijańskiej wniosły francuskie kampanie wykopaliskowe w Afryce Północnej (Delattre, Gauckler, Gsell), Egipcie (Cledat, Quibell, Kaufmann), Azji Mniejszej (Efez u Heberdeya; Korykos i Meriamlik u Guyera , Herzfeld) oraz w rejonie Adriatyku (Salona przez Bulic; Aquileia przez Swobodę, Niemanna itp.). XX w. wykopaliska przyniosły nieoczekiwany wzrost ilości materiałów archeologicznych, wnosząc istotny wkład w badania starożytności chrześcijańskiej. Wykopaliska prowadzono w prawie wszystkich prowincjach Cesarstwa Rzymskiego: Afryce Północnej (Algieria, Tunezja i Libia), Palestynie (Jerozolima, Betlejem, Garizim itp.), Syrii (Antiochia, Haurân, Gerasa, Qualat Seman itp.) autorstwa Moreya , Krenken, Naumann, Lassus, Tschalenko, Kraeling itp.), Azja Mniejsza (Kościół św. Jana w Efezie autorstwa Keila, Hörmanna; hipodrom, Hagia Sophia, Pałac Cesarski w Stambule autorstwa Talbot Rice, Schneider, Brett), Hiszpania (Tarragona ), południowo-wschodnia Francja, Nadrenia, północne Włochy (Mediolan, Rawenna), Grecja (Macedonia, Epir, Tesalia, Attyka przez Orlandos, Soteriou, Lemerle, Pelekanides i inne).

III. Obecna sytuacja i perspektywy. Do najważniejszych odkryć należą odkrycia dokonane podczas wykopalisk prowadzonych przez Uniwersytet Yale i Académie des Inscriptions w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku w Dura Europos, rzymskim mieście garnizonowym nad Eufratem. Odkopano ruiny synagogi oraz jedynego znanego przykładu kościoła chrześcijańskiego w domu prywatnym, który jest jednocześnie najstarszym znanym budynkiem kościoła chrześcijańskiego: oba pochodzą z pierwszej połowy III w. Ściany obu budynków posiadały bogatą dekorację malarską (obecnie zachowaną w Damaszku i Yale) ze scenami ST i NT; są to najstarsze znane nam malowidła żydowskie i chrześcijańskie . Nowe problemy wynikające z tego ważnego odkrycia spowodowały m.in. w ostatnich dziesięcioleciach w debatach (Weitzmann, Strauss, Gutmann, Brandenburg, Stichel) nad problemem genezy sztuki wczesnochrześcijańskiej, jej możliwego wywodu ze starszej sztuki żydowskiej, początków starożytnego malarstwa miniaturowego (Geyer) i jego roli w ewolucja ikonografii wczesnochrześcijańskiej. Szczególnie ważne są wykopaliska prowadzone w latach 40. XX w. na zlecenie Piusa XII pod bazyliką św. Piotra w poszukiwaniu grobowca Piotra, który zgodnie z tradycją się tam znajdował; wykopaliska te są wyraźnym dowodem na powiązanie chrześcijańskich badań archeologicznych z archeologią klasyczną. Znaleziono fragmenty rzymskiej nekropolii z bogatą zabudową grobową (Von Hesber, Mielsch, Gärtner), a pośrodku nich prostą konstrukcję o skromnych wymiarach pochodzącą z roku 160 n.e. To ewidentnie wyznaczało punkt, w którym tradycja wspólnoty chrześcijańskiej z drugiej połowy II w. zlokalizowano grób księcia apostołów: dzięki badaniom udostępniono dowody na prawie 2000-letnią chrześcijańską tradycję kultową, która jest jednocześnie momentem o fundamentalnym znaczeniu dla historii powszechnej (B.M. Apollonj Ghetti, A. Ferrua, E. Josi, E. Kirschbaum, Esplorazioni sotto la wyznanie S. Pietro w Watykanie, Watykan 1951; Ward-Perkins, Toynbee; Thümmel). Inne wykopaliska prowadzone na terenie miasta Rzymu (Krautheimer, Josi, Perrotti, Prandi, Deichmann, Tschira, Stettner, Brandenburg), zwł. podczas prac przygotowawczych do Roku Świętego 2000 wyjaśnili historię architektury wczesnochrześcijańskich kościołów i cmentarzy; doprowadziły także do odkrycia nowej bazyliki w kształcie krzyża oraz różnych nieznanych wcześniej chrzcielnic (V-VI w.) kościołów miejskich . Ta poszerzona wiedza o architekturze pierwszych kościołów rzymskich doprowadziła do nowych dyskusji i prób rekonstrukcji pierwotnego wyposażenia kościołów i obrzędów liturgicznych. Wiedza o katakumbach i ich dekoracji malarskiej została szczególnie wzbogacona przez odkrycie i konsekwentną ochronę przez Papieską Komisję ds. Archeologii Sakralnej (która nadzoruje badania i konserwację katakumb chrześcijańskich) prywatnej katakumb, prawie całkowicie pomalowanej, w pobliżu Via Latina. Badania architektoniczne archeologii klasycznej nadały nowy impuls badaniom katakumb, które zaczęliśmy badać i badać jako zabytki architektury, starając się wyjaśnić ich pochodzenie. Pomocne w tym sensie są badania L. Reekmanna na temat rejonu Lucyny, Gajusza i Euzebiusza w katakumbach św. Kaliksta (1967 i 1988), F. Tolottiego na temat katakumb św. Pryscylli i Pretestato (1970, 1977, 1980), Fasola w katakumbie św. Tekli (1970), Pergola w katakumbie Domitylli (1985/86) i Guyon w katakumbie św. Piotr i Marcelin (1987). Wyniki tych i wielu innych badań, przeprowadzonych według współczesnych kryteriów archeologicznych na podziemnych cmentarzach i czczonych grobowcach męczenników, dają nowe ramy dotyczące pochodzenia katakumb (Brandenburgia, Reekmans), ich rozwoju i funkcji. Badania i wykopaliska prowadzone w neapolitańskiej katakumbie św. Januariusa (wł. Gennaro) przez U. Fasolę przyniosły zaskakujące rezultaty i znacznie zwiększyły malarskie i mozaikowe dziedzictwo katakumb (1975). Badania te wniosły istotny wkład w wyjaśnienie historii kultu męczenników, któremu poświęcone są także poszczególne prace, oparte w dużej mierze na materiale archeologicznym . Ogromny przyrost materiału dzięki badaniom i wykopaliskom w Rzymie i na terenach Cesarstwa Rzymskiego pozwala obecnie na całościowe spojrzenie na rozwój sztuki chrześcijańskiej, związaną z nią ikonografię i kulturę materialną pierwotnego kościoła; ale pilnie wymaga zebrania i usystematyzowania. (Bardzo przydatne podsumowanie znajduje się w podręczniku Testiniego, a zwłaszcza w jego Le catacombe e gli antichi cimiteri cristiani [1966].) Prawie sto lat temu Kautzsch próbował już wyjaśnić ewolucję późnoantycznych kapiteli w drodze systematycznych badań. W latach trzydziestych XX wieku R. Krautheimer i jego współpracownicy rozpoczęli systematyczne badania architektoniczne wczesnych kościołów chrześcijańskich w Rzymie (Corpus basilicarum christianarum Romae, Watykan 1937-1977). Kolejna praca R. Krautheimera (Architektura wczesnochrześcijańska, Harmondsworth 1975) jest pierwszą próbą systematycznej ekspozycji architektury wczesnochrześcijańskiej. Dostępny materiał jest ogromny, tym bardziej, że zbiór "in corpus" budynków kościołów chrześcijańskich w poszczególnych rejonach imperium (np. Syria: Tchalenko, Lassus; Algieria: Christern; Egipt: Grossmann; Akwileia, Noricum: Menis ) istnieje tylko w zarysie. To samo tyczy się mozaikowych dzieł sztuki podłogowej, których badanie według regionów jest od dawna postulowane przez naukę, mimo że zbadanie całości materiału jest niemożliwe ze względu na jego ogromne, corocznie zwiększające się rozmiary (np. Grecja: Spiro, Pelekanides, Atzaka; Syria-Liban: Donceel-Voute; Jordania: Piccirillo; Cypr: Michaelides; Izrael: Ovadiah; Rzym: Guidobaldi; Rawenna: Farioli; mozaiki pochówku: Duval). Wczesnochrześcijańskie sarkofagi zostały częściowo opublikowane w nowych zbiorach regionalnych (Hiszpania: Sotomayor; Rawenna: Kollwitz, Herdejürgen), a także są kompleksowo gromadzone w Repertorium der christlich-antiken Sarkophage. Odnawiając wcześniejszy zbiór inskrypcji chrześcijańskich de Rossiego i Silvagniego, A. Ferrua opublikował Inscriptiones Christianae urbis Romae, Watykan 1956-1980. W ostatnich dziesięcioleciach ukazały się zbiory regionalne m.in. dla Grecji (Bees, Bandy), Syrii (Jalambert, Mouterde), Afryki (Février, Duval itp.), Hiszpanii (Vives), Nadrenii i Galii (Gose, Boppert, Gauthiera itp.). Publikowano także niektóre klasy sztuk mniejszych (dzieła z kości słoniowej: Volbach; złotnictwo: Morey, Engemann, Pillinger), a olbrzymia ilość lamp powoli upubliczniana jest w katalogach zbiorów i wykopalisk. Ogromny postęp w ostatnich dziesięcioleciach poczyniły także badania ceramiki późnoantycznej, dostarczając przydatnych danych na temat późnoantycznych ośrodków produkcji i handlu oraz historii osadnictwa (poprzez datowanie ceramiki), a także dostarczając niezbędnej metody datowania wykopalisk stratygraficznych (Hayes, Salomonsen, Mackensen i inni). Badania ozdób architektonicznych (kapiteli, baz itp.) w ślad za twórczością Kautzscha stawiają sobie podobne zadania; modyfikacja form, metod wytwarzania i produkcji w określonych ośrodkach, upodobanie do marmuru z kamieniołomów wschodnich w późnej starożytności oraz częste ponowne wykorzystywanie elementów dawnej dekoracji architektonicznej (pozostałości) w nowych kontekstach architektonicznych, zwł. w kościołach (Pensabene, Brandenburgia), dają wyobrażenie o przejściu od świata starożytnego do świata średniowiecznego i bizantyjskiego (Deichmann, Sodini, Herrmann, Zollt, Strube, Pensabene). Problemowi przejścia od starożytności pogańskiej do chrześcijańskiego średniowiecza - centralnemu problemowi współczesnych badań - poświęcone są nie tylko obszerne studia, np. E. Kitzingera, Byzantine Art in the Making, Londyn 1977, ale także szczegółowe badania prowadzone z nowych perspektyw, takich jak (1) urbanistyka w miastach okresu późnoantycznego i ich transformacja w miasta chrześcijańskie , (2) problem ciągłości lub jej braku życia miejskiego i infrastruktury miejskiej aż do wczesnego średniowiecza, (3) decentralizacja dawnej urbanistyki i nowych ośrodków kultu chrześcijańskiego oraz (4) zmiana praktyk pochówku (pochówek w miastach i miejscach kultu). Kolejnymi przykładami są niedawne wykopaliska w Rzymie (Forum Cesarskie, Crypta Balbi itp.); geneza ośrodków pielgrzymkowych i klasztorów jako jąder osadnictwa chrześcijańskiego ; badania wskazujące na zwarte obszary osadnicze z ich strukturalnymi implikacjami dla gospodarki i osadnictwa, rozwojem ośrodków sakralnych, budynków sakralnych i architektury świeckiej ; pogłębione studium zabytków chrześcijańskiego miasta lub terytorium (prowincja) jak np. Raetia . Przykłady te ukazują proces chrystianizacji miast i dają ogólny obraz organizacji kościelnej, której niemal całkowicie nie ma w źródłach pisanych. Badania te, które wniosły istotny wkład w zrozumienie starożytności chrześcijańskiej i początków średniowiecznego chrześcijaństwa, charakteryzują się nieodzownym splotem archeologii chrześcijańskiej z badaniami nad późną starożytnością. To wzajemne przenikanie się, typowe dla współczesnych badań, stosujących nowoczesne metody wykopaliskowe i badawcze (płaskorzeźby architektoniczne, fotogrametria, dendrochronologia itp.; Sforz, Cramer, Brandenburgia), pozwala zrekonstruować fazy przejściowe starożytnego świata i zidentyfikować Rola, jaką odegrało chrześcijaństwo jako dominująca siła w społeczeństwie starożytnym od IV w. NA. O tym nowym, nowoczesnym podejściu do archeologii chrześcijańskiej świadczy szereg wspaniałych wystaw prezentujących wyniki badań nad kulturą późnoantyczną i chrześcijańską w wyczerpujących katalogach. Badania te pokazują także, jak archeologia chrześcijańska zmieniła się od swoich początków w kontrowersjach teologicznych (Kontroverstheologie) i apologetycznych, aż stała się nowoczesną nauką historyczną, wykorzystującą odkrycia archeologiczne do nakreślenia historii sztuki i kultury w końcowej fazie ery starożytnej. Jednocześnie materiał ten zostaje oddany do dyspozycji nauk teologicznych i historycznych, które wykorzystują go do rekonstrukcji historii pierwotnego Kościoła, jego instytucji i form kultu, a także początków średniowiecznej Europy chrześcijańskiej.

ALEKSANDRYJCZYKÓW, List do Apokryficzny list św. Pawła, wymieniony w Kanonie Muratoriego jako dzieło Marcionitów. Ani tekst łaciński, ani grecki nie zachował się do dziś, choć T. Zahn przypuszcza, że znajduje się on w lekcjonarzu Bobbio (VII w.) pod tytułem Ad Colos., nie ma jednak w tekście żadnego elementu doktryny marcjonistycznej. Dyskusja na temat autentyczności tego tekstu pozostaje otwarta.

ALEKSANDRIA

I. Miasto - II. Szkoła - III. Sobory - IV. Archeologia. I. Miasto.

Znaczenie Aleksandrii dla chrześcijaństwa pierwszych wieków można zrozumieć jedynie w odniesieniu do miejsca metropolii w kulturze hellenistycznej oraz w życiu społecznym i politycznym Cesarstwa Rzymskiego. Wraz z Atenami i Antiochią było jednym z trzech ośrodków kultury greckojęzycznej, a zatem głównym ośrodkiem studiów filologicznych, filozoficznych i teologicznych. W Aleksandrii powstała i rozwinęła się także greckojęzyczna kultura hebrajska, która stworzyła Septuagintę i dzieło Filona. Społecznie i politycznie Aleksandria była wyspą doskonale grecką, celowo utworzoną na terytorium dawnego egipskiego państwa. Imperium w celu (między innymi) możliwie najlepszego kontrolowania eksploatacji bogactw rolniczych i handlowych tego ostatniego. Zostało odziedziczone przez rząd rzymski jako taki i tak zostało zapewniał także schronienie silnej kolonii żydowskiej. W konsekwencji jego stosunki z egipską ludnością doliny Nilu były zróżnicowane i złożone, zmieniając się w różnych okresach historycznych. Najwyraźniej Aleksandria musiała być wczesnym celem chrześcijańskiej propagandy. Tradycja (przyjęta nawet przez Euzebiusza) najwcześniejsze przepowiadanie przypisuje Markowi, uczniowi Piotra, ewangeliście, jednak nie można tego potwierdzić (choć zob. Oden); w rzeczywistości rozwój Kościoła chrześcijańskiego aż do końca II w. był całkowicie obscura. Począwszy od Demetriusza (biskup 188-231) dokumentacja faktycznie staje się bogata (zwłaszcza Euzebiusz z Cezarei) i znajdujemy dobrze uformowaną organizację kościelną (która zatem musiała istnieć już od jakiegoś czasu) oraz bardzo ważny szkoła teologiczna (katechetyczna). Niektórzy przypuszczają, że milczenie wokół początków Kościoła wynika z faktu, że kościół aleksandryjski miał gnostycki charakter. W rzeczywistości niemało tekstów gnostyckich ma swoje korzenie w Aleksandrii, a niektóre z nich przetrwały w tłumaczeniach koptyjskich z IV-V w. n.e. Inne czynniki zwykle wykluczają tę hipotezę. Aleksandryjska szkoła teologiczna wkroczyła w świat późnoantycznego platonizmu (jego głównymi przedstawicielami byli Klement, Orygenes i Dydymus Ślepy), a tym samym międzynarodowej kultury greckiej, ale niedawne wkłady wskazują również na wpływ na niektóre ruchy monastyczne który rozwinął się od końca III w., zwł. grupa Scete i Kellia, których głównymi postaciami byli Makariusz z Aleksandrii i Ewagriusz z Pontu, ale także sam Anthony i grupa Pachomian . Stosunki organizacyjne w dolinie Nilu były dość torturowane. Choć biskup Aleksandrii był zawsze uznawany za niekwestionowaną głowę całego kościoła egipskiego, to jego zachowanie także budziło ruchy krytyki i odrzucenia. Pierwsze ze znanych nam prześladowań rozwinęło się podczas ostatniego wielkiego prześladowania, a mianowicie Dioklecjana i Maksymiana, podczas których Piotr się ukrywał, a Melicjusz, biskup Lykopolis (i być może jego oficjalny przedstawiciel na Pd. Egipt), na jakiś czas działał w zastępstwie Piotra bez jego upoważnienia. Piotr potępił Melicjusza i rozpoczęła się schizma, która trwała aż do VII w. i spowodowała wiele kłopotów nawet dla Atanazego. Wielcy patriarchowie aleksandryjscy IV i V w., Atanazy, Teofil i Cyryl, prowadzili aktywną politykę kościelną wobec innych metropolii cesarskich, dominując na soborach ekumenicznych Nicei (Atanazy brał udział jako sekretarz Aleksandra), Konstantynopola i Efez. Aktywnie wspierali ich mnisi, którzy zarówno w kraju, jak i poza nim stanowili dla nich coś w rodzaju siły szturmowej. Sobór Chalcedoński (451) był jednak świadkiem porażki biskupa aleksandryjskiego Dioskorusa, co sygnalizowało upadek dominacji Aleksandrii. Kościół egipski musiał podporządkować się wysyłaniu biskupów "chalcedońskich", mianowanych przez cesarza Konstantynopola i wspieranych przez wojsko; kiedy tylko było to możliwe, przeciwstawiali się tym za pomocą własnych biskupów, aż wraz z inwazją arabską (641) autochtoniczny (prawosławny koptyjski) kościół egipski stał się kościołem oficjalnie uznanym przez państwo.

II. Szkoła. Również jeśli chodzi o kulturę, chrześcijańskie korzenie Aleksandrii owiane są tajemnicą. Apollos, współpracownik i rywal Pawła, jest dla nas niczym więcej niż imieniem i nie ma poważnych podstaw do umieszczania w Aleksandrii dzieł niewiadomego pochodzenia, takich jak List do Hebrajczyków; przypisanie Listu (ps.-)Barnaby do Aleksandrii jest również hipotetyczne. Można łatwo postawić hipotezę o wpływie żydowsko-chrześcijańskim na tę rodzącą się kulturę, lecz z pewnością musiał on być mniejszy niż w Azji. Nieliczne dowody, którymi dysponujemy, pozwalają nam postawić hipotezę o praktycznie absolutnej dominacji kulturowej gnostyków przez większą część II wieku, zwłaszcza tych, którzy wyznawali bardziej wyszukane filozoficznie doktryny, a także byli najbardziej schrystianizowani (Basilides, Walentinus i uczniowie); nie jest to zaskakujące, jeśli weźmiemy pod uwagę, jak kulturowo synkretyczne tendencje gnostyków harmonizowały z intelektualną żywotnością kulturalnej Aleksandrii i różnymi wpływami tam działającymi (greckie doktryny filozoficzne, zhellenizowany judaizm, religie Wschodu, literatura apokaliptyczna). Gnostycyzm prezentował się jako rodzaj wiedzy wyższej niż wiedza zwykłego chrześcijanina i dlatego się przyjął, zwł. wśród bardziej kulturalnych i ambitnych intelektualnie przedstawicieli społeczeństwa chrześcijańskiego, którzy jednocześnie mieli wyższy status społeczny. Kontakty między chrześcijanami ortodoksyjnymi i heterodoksyjnymi (gnostycznymi) były w takich środowiskach codziennością, jak pokazuje epizod młodego Orygenesa, bogatej matrony i nostyka Pawła u Euzebiusza. Dopiero pod koniec II w. czy ze społeczności ortodoksyjnej wyłonili się ludzie zdolni rzucić wyzwanie kulturowej dominacji gnostyków: Pantaenus, Klemens, Orygenes. Właśnie w tym czasie zwyczajowo kładzie się fundamenty chrześcijańskiego Didaskaleionu w Aleksandrii, przeznaczonego na ośrodek studiów wyższych, egzegezy i teologii, sponsorowanego i kontrolowanego przez miejscowego biskupa. Niewielkie uznanie przypisuje się twierdzeniu Filipa z Side , wywnioskowanemu z Euzebiusza, że Atenagoras był pierwszym uczonym, którego następcą został Panten, Klemens i Orygenes. Lepiej jest raczej uważać Pantenusa i Klemensa za osoby prywatne nauczycieli (jak Justin Męczennik w Rzymie), a prawdziwy Didaskaleion rozpoczął się dopiero wtedy, gdy Orygenes, któremu powierzono kierowanie szkołą katechetyczną kościoła w Aleksandrii, podzielił nauczanie na dwie klasy, rezerwując dla siebie wyższą, do której mogli również niechrześcijanie zostać przyjętym. Głównym zadaniem nauczania Klemensa i Orygenesa (o Pantaenie nie wiemy nic konkretnego) było przeciwstawienie się kulturowej dominacji gnostyków wśród wykształconych chrześcijan; aby to osiągnąć, zaczęli opracowywać i badać dane oferowane przez Pismo i Tradycję poprzez systematyczne odwoływanie się do narzędzi dostarczonych przez świecką kulturę grecką: retorykę, filologię i filozofię. Choć filozofię grecką nadal postrzegano z podejrzliwością, uważano ją za ważny instrument propedeutyczny w podejściu do studiowania Pisma Świętego, a wkład podstawowych pojęć oraz wywiedzionych z nich procedur hermeneutycznych i demonstracyjnych miał fundamentalne znaczenie dla rozwoju chrześcijańskiej egzegezy i teologii. Preferowano spirytualizm platoński, przyswajany z większą rygorystycznością niż przez niektórych przedstawicieli chrześcijaństwa azjatyckiego. W szczególności Orygenes przyjął platońskie rozróżnienie dwóch poziomów rzeczywistości - jednego zmysłowego i drugiego zrozumiałego, przy czym pierwszy jest słabą kopią lub obrazem drugiego - jako kryteria interpretacji każdego aspektu rzeczywistości chrześcijańskiej: wziął od Klemensa i nie tylko odległy od gnostyków podział chrześcijan na dwie kategorie, prostych i doskonałych (tych drugich nazywał także Klemens gnostykami: nie wyróżniała ich jednak natura, jak w przypadku gnostyków heterodoksyjnych, a jedynie stopień wykształcenia i zastosowania) . Według Orygenesa to, co proste, czyli początkujące, przylega do niższego, zmysłowego poziomu rzeczywistości, podczas gdy doskonałe zmierza do wyższego, zrozumiałego i duchowego, zgodnie z korelacją: prosty/doskonały = Chrystus człowiek/Chrystus Bóg = dosłowny/duchowy, co doprowadziło do alegorycznej interpretacji Pisma Świętego. Na tej podstawie, choć bez osiągnięcia organicznego systemu doktrynalnego, rozwinął i zgłębił zbiór idei i zasad, które od dawna stanowiły podstawę chrześcijańskiej kultury Aleksandrii. W tym miejscu wystarczy wspomnieć (1) organicznie alegoryczną interpretację Pisma Świętego, (2) teologię Logosu i trynitarną naukę o trzech hipostazach, (3) deprecjację człowieczeństwa Chrystusa w stosunku do Jego boskości, (4) dualistyczna antropologia platońska, (5) uduchowienie eschatologii. Działalność Klemensa i Orygenesa w decydujący sposób przyczyniła się do zmniejszenia zagrożenia gnostyckiego i w dużej mierze przyczyniła się do minimalnej dotychczas penetracji chrześcijaństwa wśród wykształconych pogan. Zaangażowanie intelektualne i otwartość na kulturę grecką wywołały jednak negatywne reakcje, zwłaszcza w lokalnym kościele, które dały się odczuć w kryzysie, który doprowadził do potępienia Orygenesa i wygnania go do Cezarei w Palestynie (ok. 232). Niemniej jednak, o ile przeniesienie Orygenesa do Cezarei sprzyjało rozprzestrzenianiu się nowej kultury aleksandryjskiej w Syrii, Palestynie i Arabii, o tyle szkoła aleksandryjska (kierowana w drugiej połowie III w. przez Heraklasa, Dionizjusza, Teognostosa, Pierius, Achillas, Serapion i Piotr) nie wydają się modyfikować orientacji ustalonej przez Orygenesa; porzucono jedynie dyskusje doktrynalne na temat preegzystencji duszy i zmartwychwstania duchowego. A biorąc pod uwagę bliskie relacje między szkołą a episkopatem (Heraklas, Dionizjusz, Achillas i Piotr zostali biskupami Aleksandrii), kulturowe podejście szkoły stało się oficjalną polityką kościoła aleksandryjskiego i stamtąd, pomimo znacznego oporu, stopniowo rozprzestrzeniło się po całym Egipcie ( na temat polemiki Dionizego z sabellizmem i millenaryzmem zob. Dionizjusz z Aleksandrii). Kultura aleksandryjska spotkała się z jeszcze silniejszą reakcją w postaci ekspansji poza Egipt w regionach kultury azjatyckiej: o zmiennych losach tego konfliktu świadczy Antiochia w drugiej połowie III w. wydarzeniami Pawła z Samosaty i Lucjana z Samosaty, zaś Apologia Pamphilusa (praef.) ukazuje gorycz debaty toczącej się w Syrii i Palestynie na początku IV w., spolaryzowanej wówczas wokół postaci Orygenes. Kryzys ariański wywołał ważną modyfikację w już wówczas tradycyjnej aleksandryjskiej doktrynie trynitarnej, polegającą na tym, że Atanazy, w szacunku dla monarchicznego podejścia zawartego w Credo Nicejskim (325), porzucił doktrynę trzech hipostaz na rzecz bardziej unitarnej i egalitarną koncepcję Trójcy. Prestiż Dydymosa natomiast uczony w drugiej połowie IV w. po przelotnym Makariuszu, świadczy o nieustającej żywotności orygeńskiej tradycji egzegetycznej. Polemika antyorygenistyczna, wznowiona pod koniec IV w. przez Epifaniusza z Salaminy i zachęcany do celów czysto politycznych przez Teofila z Aleksandrii, oznaczał faktyczny koniec szkoły (Rhodo zastąpił Dydymosa na stanowisku dyrektora). Jednocześnie egzegeci antiocheńscy, skłaniający się ku dosłowności, gruntownie krytykowali systematyczny alegoryzm aleksandryjski; Cyryl Aleksandryjski (I poł. V w.) poddał się ich wpływom, sięgając po mieszankę dosłowności i alegoryzmu, która zniekształcała organiczną jedność egzegezy Orygenesa i Dydyma. Jednakże w dziedzinie chrystologii tradycja aleksandryjska nadal dawała się odczuć: podporządkowanie człowieczeństwa Chrystusa Jego boskości zapewniało jedność kompozycji teandrycznej znacznie lepiej niż dwubiegunowość człowiek/Bóg w chrystologii antiochenskiej i lepiej odpowiadało potrzebom pobożności ludowej. To zapewniło Cyrylowi sukces w walce z Nestoriuszem, ale monofizytyzm natychmiast jeszcze bardziej zradykalizował charakterystyczne aspekty tej chrystologii, a polemika przerodziła się w bójki i logomachę. Z jednej strony monofizytyzm, spadkobierca chrystologii aleksandryjskiej w jej skrajnej radykalizacji, znacznie lepiej interpretował sens religijny rozległych regionów Wschodu, takich jak Egipt i Syria, niż chrystologia chalcedońska; lecz odrodzenie rdzennej kultury syryjskiej i koptyjskiej przeciwko hegemonii kultury hellenistycznej w decydujący sposób przyczyniło się do jego sukcesu. Z drugiej strony otwartość na hellenizm była najbardziej charakterystycznym elementem polityki kulturalnej szkoły aleksandryjskiej, zatem triumf monofizytyzmu, mimo jego wywodzącego się z tradycyjnej chrystologii aleksandryjskiej, oznaczał definitywną likwidację dziedzictwa tej polityki, która naznaczyła ważny moment w chrystianizacji świata starożytnego.

III. Sobory. 231/232. Biskup Demetriusz zwołał sobór złożony z biskupów egipskich i niektórych księży, aby osądzić Orygenesa, oskarżanego o przyjęcie święceń kapłańskich przez Teoktysta z Cezarei bez wiedzy Demetriusza, od którego Orygenes był prawnie zależny. Polityka kulturalna Orygenesa, zakładająca otwartość na wkład kultury greckiej, również wywoływała niezgodę, a niektóre jego doktryny wydawały się wątpliwe; Już sama jego sława wzbudziła podejrzenia Demetriusza. Rada zabroniła Orygenesowi przebywania i nauczania w Aleksandrii. Niezadowolony z wydalenia z Aleksandrii Demetriusz, wspierany przez niektórych biskupów egipskich, unieważnił swoje święcenia kapłańskie. Potępienie zostało zatwierdzone przez biskupa Rzymu i innych, ale nie w Palestynie, Syrii, Grecji i Arabii. ok. 305. Atanazy (Apol. ust. 59) opowiada nam o soborze zwołanym przez Piotra z Aleksandrii w celu potępienia Melicjusza z Likopolis, oskarżonego o składanie ofiar bożkom i inne przestępstwa. W rzeczywistości Melicjusz został potępiony za to, że podczas prześladowań za Dioklecjana udzielił nielegalnych święceń biskupich oraz że nie aprobował umiarkowanych działań Piotra mających na celu złagodzenie prześladowań. ok. 322. Biskup Aleksander potępił aleksandryjskiego księdza Ariusza za szerzenie doktryny głoszącej radykalną niższość i niejednorodność Syna w stosunku do Ojca. Jednak Ariusz w dalszym ciągu szerzył swoje idee, więc Aleksander zebrał radę złożoną z około 100 biskupów Egiptu i Libii, która ponownie rozpatrzyła sprawę i potwierdziła potępienie Ariusza i jego zwolenników. Jakiś czas później Aleksander napisał encyklikę dotyczącą tego soboru, podpisaną przez niego, jego kapłanów i diakonów. ok. 324. Atanazy mówi nam, że Osjusz z Kordoby, oskarżony przez Konstantyna o rozstrzygnięcie sporu między Aleksandrem a Ariuszem, wziął udział w soborze w Aleksandrii, który przywrócił do godności biskupiej Kollutusa, który rościł sobie prawo do godności biskupiej. stan kapłański; święcenia, których udzielił, uznano za nieważne. 338. Atanazy, który wrócił z wygnania (ok. 335-337), na które skazał go Konstantyn po soborze w Tyrze, zwołał sobór biskupów Egiptu, Tebaidy, Libii i Pentapolis, aby uzyskać aprobatę i wsparcie przeciwko oskarżenia Euzebiusza. Encyklika w tej sprawie została wysłana do wszystkich biskupów chrześcijaństwa. 346. Po powrocie do Aleksandrii po drugim wygnaniu (ok. 339-346) Atanazy zwołał sobór biskupów egipskich, który zatwierdził obrady soboru w Serdica (343) i przyjął do wiadomości dekret synodalny soboru w Jerozolimie , wydany jakiś czas wcześniej, który witał go, gdy przechodził tędy w drodze do domu. O soborze wspominają Sokrates i Sozomen , ale nie Historia acephala, która podaje dokładną datę powrotu Atanazego (21 października 346) i zawiera doskonały zapis jego ruchy. 362. Po powrocie do Aleksandrii po trzecim wygnaniu (ok. 356-362) po śmierci Konstancjusza, Atanazy zwołał Sobór Biskupów egipskich, w którym uczestniczyli także niektórzy biskupi nicejscy, których Konstancjusz zesłał do Egiptu, a wśród nich Euzebiusz z Vercelli . Sobór zajmował się wszystkimi nierozstrzygniętymi kwestiami, bezpośrednio lub pośrednio związanymi ze sporem ariańskim, publikując swoje decyzje w liście synodalnym (Tomus ad Antiochenos): (1) umiarkowane środki wobec biskupów, którzy wyznawali proariańską formułę Rimini; (2) zaproszenie Antiochenów do zakończenia schizmy poprzez ponowne połączenie się z grupą nicejską, na czele której stał Paulinus; (3) potępienie tych, którzy uważali Ducha Świętego za stworzenie; (4) akceptacja formuł stwierdzających tylko jedną lub trzy hipostazy Trójcy, o ile zostały one należycie wyjaśnione; oraz (5) minimalizacja narastającej kwestii apolinarowskiej za pomocą ogólnej formuły kompromisowej. 363. W tym roku Atanazy przekazał cesarzowi Jowianowi w Antiochii list synodalny (oznaczenie to, potwierdzone jedynie przez historyka Teodoreta, jest w istocie błędne, gdyż w dokumencie tym nie ma charakterystycznego elementu listów synodalnych, tj. subskrypcje) w swoim własnym imieniu oraz w imieniu biskupów Egiptu, Tebaidy i Libii, potwierdzając ważność Credo Nicejskiego. Powszechnie uważano, że list został opublikowany przez sobór zwołany w Aleksandrii natychmiast po powrocie Atanazego do tego miasta po krótkim wygnaniu, jakie przeżył pod rządami Juliana (ok. 362-363). Hista. acef. mówi jednak jedynie o szybkiej wizycie w mieście, niemal incognito, przed wejściem na pokład. Możemy pomyśleć o małej radzie, którą Atanazy zwoływał przed powrotem do Aleksandrii, lub o spotkaniu w Antiochii pomiędzy Atanazym a niektórymi biskupami, którzy tam poszli za nim. Pomysł zorganizowania soboru w Aleksandrii na krótko przed wyjazdem Atanazego na Wschód lub po nim wydaje się obecnie porzucony: z jednej strony wydaje się wyraźnie sprzeczny z chronologią proponowaną przez Historię acephala, z drugiej zaś wydaje się bezcelowy biorąc pod uwagę, że główne kwestie doktrynalne zostały określone na soborze aleksandryjskim rok wcześniej . ok. 370. Rada złożona z ok. 90 biskupów Egiptu i Libii, powołanych przez Atanazego, napisało list synodalny do biskupów afrykańskich (ad Afros), wzywając ich, aby wystrzegali się tych, którzy wyznają proariańską formułę Rimini i wyjaśniają antyariańską doktrynę. Sobór informuje także Afrykanów, że sobór napisał do papieża Damazy'ego, gratulując mu potępienia Walensa i Ursacjusza, przywódców partii proaryjskiej, wyrażając jednak zdziwienie, że Auxentius, jeden z najważniejszych, pozostał bezkarny w Mediolanie. 399. Teofil zwołał sobór biskupów egipskich, aby potępić błędy Orygenesa. List synodalny soboru, wysłany do biskupów Palestyny i Cypru, dotarł do nas w tłumaczeniu Hieronima . 430. W kontekście początkowego sporu nestoriańskiego, po potępieniu Nestoriusza przez papieża Celestyna w Rzymie, Cyryl zwołał w listopadzie 430 r. sobór biskupów egipskich w obecności delegatów rzymskich. List synodalny, trzeci list Cyryla do Nestoriusza, obala doktrynę patriarchy Konstantynopola i nakazuje mu podpisanie 12 anatem. 452. Proterius, narzucony Aleksandrii jako następca do obalonego Dioskorusa, zwołanego soborem biskupów egipskich, aby zatwierdzili dekrety soboru chalcedońskiego (451). Sobór zdetronizował także kapłana Tymoteusza Ailurosa, przywódcę egipskich monofizytów, oraz niektórych jego zwolenników. 589. Eulogiusz, melchicki patriarcha Aleksandrii, zwołał sobór w celu zbadania sporu dotyczącego Pwt 18:15: "Pan wzbudzi proroka ze swego ludu" itd. Wbrew interpretacji Żydów i Samarytan, ponownie potwierdzono tradycyjną chrystologiczną interpretację tego fragmentu. Pomysł zorganizowania soboru w Aleksandrii na krótko przed wyjazdem Atanazego na Wschód lub po nim wydaje się obecnie porzucony: z jednej strony wydaje się wyraźnie sprzeczny z chronologią proponowaną przez Historię acephala, z drugiej zaś wydaje się bezcelowy biorąc pod uwagę, że główne kwestie doktrynalne zostały określone na soborze aleksandryjskim rok wcześniej (A. Martin 1996, 577). ok. 370. Rada złożona z ok. 90 biskupów Egiptu i Libii, powołanych przez Atanazego, napisało list synodalny do biskupów afrykańskich (ad Afros), wzywając ich, aby wystrzegali się tych, którzy wyznają proariańską formułę Rimini i wyjaśniają antyariańską doktrynę. Sobór informuje także Afrykanów, że sobór napisał do papieża Damazy'ego, gratulując mu potępienia Walensa i Ursacjusza, przywódców partii proaryjskiej, wyrażając jednak zdziwienie, że Auxentius, jeden z najważniejszych, pozostał bezkarny w Mediolanie. 399. Teofil zwołał sobór biskupów egipskich, aby potępić błędy Orygenesa. List synodalny soboru, wysłany do biskupów Palestyny i Cypru, dotarł do nas w tłumaczeniu Hieronima (Ep. 92). 430. W kontekście początkowego sporu nestoriańskiego, po potępieniu Nestoriusza przez papieża Celestyna w Rzymie, Cyryl zwołał w listopadzie 430 r. sobór biskupów egipskich w obecności delegatów rzymskich. List synodalny, trzeci list Cyryla do Nestoriusza, obala doktrynę patriarchy Konstantynopola i nakazuje mu podpisanie 12 anatem. 452. Proteriusz, narzucony Aleksandrii jako następca obalonego Dioskorusa, zwołał sobór biskupów egipskich, aby zatwierdzili dekrety soboru chalcedońskiego (451). Sobór zdetronizował także kapłana Tymoteusza Ailurosa, przywódcę egipskich monofizytów, oraz niektórych jego zwolenników. 589. Eulogiusz, melchicki patriarcha Aleksandrii, zwołał sobór w celu zbadania sporu dotyczącego Pwt 18:15: "Pan wzbudzi proroka ze swego ludu" itd. Wbrew interpretacji Żydów i Samarytan, ponownie potwierdzono tradycyjną chrystologiczną interpretację tego fragmentu.

IV. Archeologia. Równolegle ze wzrostem znaczenia stolicy biskupiej obserwujemy intensywną działalność na polu budownictwa sakralnego, obejmującą najstarsze przykłady przekształceń świątyń w kościoły chrześcijańskie, jeszcze przed edyktem Teodozjusza. Informacje na temat budynków kościelnych w Aleksandrii pochodzą od historyków kościelnych, takich jak Sokrates i Sozomen czy Teodoret z Cyrrhus; oprócz tego lokalne kroniki zawierają także wiele informacji na temat chrześcijańskich zabytków miasta, takich jak Kronika Jana z Nikiu z okresu aż do najazdu arabskiego oraz kroniki Eutychusa, patriarchy Aleksandrii w latach X w., na okres następny. Za patriarchy Aleksandra (312-328) - o biskupach Aleksandrii, zob. J. Maspero, Histoire - świątynia Saturna została przekształcona w kościół pod wezwaniem św. Michała (zob. Jan z Nikiu, Kron., 49). Przywrócił także kościół Theonas, wówczas kościół biskupi, poświęcony Dziewicy; jego funkcję przeniesiono później na Wielki Kościół, który powstał na Cezareum lub Sebasteum w IV w. i ulegał kilkukrotnym zniszczeniom. (Zobacz podobny przykład Oxyrhynchusa, gdzie Cezareum zostało przekształcone w kościół biskupi, koniec IV w.) Budynek ten został odbudowany ok. Od tego czasu służyła jako katedra co najmniej do 641 r., kiedy to została przekazana Jakobitom: w 912 r. została zniszczona przez pożar. Mitreum zostało przekształcone w kościół za czasów cesarza Konstancjusza II (patrz Socr., HE, II, PG 67, 763): zjawisko to nasiliło się, szczególnie w 1930 r. po edyktach Mediolanu i Akwilei przeciwko pogaństwu w roku 391, kiedy Serapeion został przekształcony w kościół za rządów Arkadiusza. Nowo powstałe kościoły obejmowały także Kościół Atanazego, konsekrowany przez patriarchę w 370 r., gdzie założył swoją rezydencję; ta św. Kosma i Damian (zob. Jan z Nikiu, Kron., 88); i kościół Dionizego. Dedykacje kościołów w Aleksandrii pochodzą ze źródeł datowanych na V w. najwcześniej: nie można zatem ustalić, czy odnoszą się one do pierwotnych dedykacji, czy też do ponownych dedykacji starszych budynków chrześcijańskich. Później patriarcha Teofil (395-412) zbudował dwa kościoły, jeden poświęcony cesarzowi Teodozjuszowi, o którym wspomina Jan Moschus (Prato Spirituale, PG 87, 30, 2975), drugi zaś swojemu synowi Arkadiuszowi (patrz podobne , współczesny przykład w Gazie, gdzie Marneion został przekształcony w kościół [koniec IV w.], znany jako Eudoxiana, ponieważ sama cesarzowa przesłała jego plany z Konstantynopola [patrz H. Grégoire - M.A. Kügener, Vie de Porphyre] ). W obrębie murów miejskich, wśród martyrii, warto wspomnieć o martyrii św. Marka, zbudowanej na terenie portu i zniszczonej przez Arabów w 640 r. i odbudowanej za patriarchy Jana III (681-689): później (828) kupcy weneccy ukradł ciało świętego. Były to kościoły miejskie. Wśród fundamentów znajdujących się poza murami potrzebny byłby odrębny rozdział poświęcony wielu powstałym klasztorom, zwł. na obrzeżach miasta, jak podają źródła (np. Jan Moschus i Sofroniusz), oraz kościoły męczeńskie, które stały się czczonymi sanktuariami, jak św. Mennas i św. Cyrus i Jan, ten ostatni zbudowany na koszt biskupa Cyryla (412-444). Szczegółowy VII w. opis miejsca, przekazany przez wiarygodne MSS, wskazuje dokładne punkty styku układu obu sanktuariów: drugie składało się z szeregu budynków, w tym, podobnie jak w St. Mennas, z baptysterium. Główne fundamenty chrześcijańskie powstały głównie w IV i V w., na szczycie kościoła aleksandryjskiego - zob. zw. okresy Teofila (395-412), Cyryla (412-444) i Dioskorusa (444-451). Po Soborze Chalcedońskim prymat nad Wschodem przeszedł na Kościół w Konstantynopolu; Kościół egipski, który odrzucił dogmat Chalcedoński, oficjalnie przyjął monofizytyzm i powstały kościoły koptyjski i melchicki. Sytuacja ta miała szczególny wpływ na Aleksandrię, gdzie podczas inwazji arabskiej w 638 r. skoncentrował się opór elementu greckiego i wojsk; doznało zatem większych zniszczeń niż jakiekolwiek inne miasto (wiele budynków zamieniono na meczety, a niektóre odbudowano, jak świadczą źródła), natomiast Koptom udało się znaleźć modus vivendi z najeźdźcami. Dlatego też, biorąc pod uwagę sytuację budynków chrześcijańskich - z których nie pozostało nic poza wzmiankami w źródłach i sporadycznie rzadkimi epigrafami - trudno jest prześledzić ewolucję aleksandryjskich budowli sakralnych aż do okresu protobizantyjskiego: nawet położenie większości budynki te nie są znane. Tę samą obserwację można poczynić w odniesieniu do dekoracji architektonicznej, po której, przynajmniej w przypadku Aleksandrii, pozostało niewiele dowodów. Inaczej jest w przypadku rzeźby - zwłaszcza. ze względu na obecność w leksandrii, podobnie jak w głównych ośrodkach imperium, niektórych wyrobów z porfiru, materiału wydobywanego w egipskich kamieniołomach zarezerwowanego dla cesarza i jego rodziny. Położenie kamieniołomu porfiru na Mons Porphyreticus (Djebel Dukhan) pomiędzy Nilem a Morzem Czerwonym oraz twardość tego materiału sugerują, że wydobywano go loco: było to zatem główne centrum produkcji wyrobów porfirowych (przynajmniej do V w. ok., po czym wydaje się, że kamieniołomy nie były już eksploatowane) mogła być Aleksandrią; teza ta, choć całkiem prawdopodobna, wymaga dalszego potwierdzenia. Prace w porfirze ze względu na ograniczone zastosowanie nie są jednak zbyt pomocne w datowaniu współczesnej rzeźby tego regionu, często błędnie nazywanej koptyjską. Również w malarstwie sytuacja jest fragmentaryczna, ze znacznymi problemami w datowaniu zachowanych dzieł. Freski zachowały się w niektórych katakumbach, zwłaszcza w Karmoutz w pobliżu Serapeionu (dwa pomieszczenia z absydą z obejściem), gdzie główną absydę zdobi ciągły fryz z trzema trudnymi do interpretacji scenami: pośrodku Chrystus na tronie pomiędzy apostołami Piotrem i Andrzej; po lewej stronie wesele w Kanie; po prawej rozmnożenie chlebów z ludem karmiącym się pochwałą Chrystusa. Na pozostałych ścianach rozmieszczone są postacie apostołów i świętych. Zły stan zachowania fresku i jego izolowane miejsce w tradycji malarstwa egipskiego, a także konieczność dokładniejszego datowania (oscylującego pomiędzy III a VII w.) nie ułatwiają zrozumienia. W każdym razie, przynajmniej jeśli chodzi o ten kompleks, mamy spójny tematycznie program musiało to uwzględniać egzegezę ojców aleksandryjskich. W tak zwanej sztuce mniejszej większość produkcji wyrobów z kości słoniowej wydaje się skupiać w Aleksandrii, o czym w niektórych przypadkach świadczą same źródła. Szczególnie ważna w tym względzie jest lista darów przesłanych przez biskupa Cyryla na dwór w Konstantynopolu, obejmująca 14 katedr z kości słoniowej, liczne przedmioty z weli i kości słoniowej (por. Batiffol, Présents, 247-64): zachęcają one do przypisywania Egiptowi, a zwłaszcza . do Aleksandrii, niektóre z najbardziej znanych zachowanych dzieł z kości słoniowej (np. katedra zachowana w Rawennie, zob. Batiffol, s.v.). Niedawne przypisanie tzw. Iliady ambrozjańskiej warsztatowi aleksandryjskiemu - na podstawie danych paleograficznych i wzmocnione analizą stylistyczną miniatur , wyprodukowany prawdopodobnie jeszcze w V w. przez pogańskie kręgi kulturalne, które w tym okresie nadal działały w Aleksandrii - pomaga wyjaśnić artystyczną i kulturalną pozycję miasta w okresie późnego antyku, która - przynajmniej w odniesieniu do zamówień pogańskich - okazuje się nadal powiązana (i to świadomie) z wzorami hellenistycznymi. Podsumowując, historia i źródła świadczą o znaczeniu metropolii Aleksandrii w okresie późnoantycznym, nawet pomimo tego, że praktycznie nie zachowały się żadne świadectwa architektoniczne: lukę tę tylko częściowo wypełniają historyczne, literackie, hagiograficzne i epigraficzne źródła. Nowe kierunki studiów, oparte przede wszystkim na względach historycznych i ponownym zbadaniu starych problemów, starają się przywrócić miastu poczesne miejsce, jakie musiało ono zajmować w tym znaczącym momencie, zwł. w III-V w.

ALEKSANDER z Konstantynopola (zm. 337) Prawdopodobnie pochodzenia chłopskiego, przez 23 lata biskup Bizancjum, następca Metrofanesa (306-314). Po zwycięstwie nad Licyniuszem w 324 r. Konstantyn zainicjował spór oratorski pomiędzy biskupem Aleksandrem a "Hellenami" Bizancjum, lecz cud uciszył tych ostatnich . Aleksander, który miał wówczas 86 lat, nie był sygnatariuszem Soboru Nicejskiego (325). Istnieje jednak syryjska kopia listu, który wysłał na początku tego roku do Synodu w Antiochii, potwierdzający sankcje kanoniczne nałożone przez biskupa Aleksandra Aleksandrii na Ariusza i jego zwolenników ; wiadomo, że Aleksander Bizancjum pozostał wiernym naśladowcą Nicei. Aleksander przyjął tytuł biskupa Konstantynopola w 330 r., kiedy Konstantyn zainaugurował nową stolicę. W 335 r. odmówił ponownego dopuszczenia Ariusza do komunii, zamiast poddać się, zamykając się w Kościele Pokoju (św. Ireny). Ariusz zmarł nagle w przeddzień swojej rehabilitacji (Atanazy z Aleksandrii, List o śmierci Ariusza). Po roku 330 Konstantyn powiększył kościół św. Ireny i zbudował kościół Apostołów. Konstantyn zmarł 22 maja 337; Aleksandra, później w tym samym roku. Wyznaczył Pawła na swojego następcę, lecz rywalizacja Pawła z Macedoniuszem, wówczas diakonem, skutkowała faworyzowaniem Euzebiusza z Nikomedii, wybranego przez lokalny synod obchodzony z inicjatywy Konstancjusza II, następcy Konstantyna na Wschodzie część imperium. W Życiu ojców Metrofanesa i Aleksandra (Photius, Bibl., cod. 256) Aleksander jest przedstawiany wraz z Aleksandrem Aleksandryjskim jako bohater Nicei; po soborze przedstawia go, jak przemierzał Trację, Illyricum, Grecję i wyspy, aby głosić wiarę ortodoksyjną. Według Teodoreta z Cyrrhus Aleksander z Konstantynopola przez długi czas był uważany za odbiorcę dogmatycznego listu Aleksandra z Aleksandrii z 324 r. ; list był w rzeczywistości adresowany do biskupa Aleksandra z Tesaloniki.

ALEKSANDER Cypryjski (VI w.) Mnich z Cypr, działający prawdopodobnie w drugiej połowie VI w. pod Justynianem (527-565), autor homilii De invente crucis (BHG 410-410 b, c) i Laudatio Barnabae apostoli (BHG 226). W przeszłości jego daty były kwestionowane: według Baroniusza żył pod koniec V w. (kwestionowany przez Tillemonta); Combefis zalicza go do Zenona (475-491) lub wkrótce potem, podczas gdy Fabricius, opierając się na błędnym przypisaniu mu życia patriarchy Nicefora (806-815), uważa, że powstał on nie wcześniej niż w IX w.; inne (patrz Ceillier) sięgają nawet XII w. W dyskursie De invente crucis, skomponowanym na święto Podwyższenia Krzyża (14 września), Aleksander najpierw objaśnia wydarzenia religijne od stworzenia świata do Konstantyna Wielkiego, przeplatając historię, legendę i teologię. Po znalezieniu prawdziwego krzyża następuje evnkw,mion, potraktowany zgodnie ze wzorem retoryki bizantyjskiej. Zachowała się także gruzińska wersja homilii oraz staro-rosyjska wersja i jej uosobienie (BHG 411; BHGn 411 b: PG 87, 3, 4077-4088). Laudatio Barnabae apostoli (PG 87, 4087-4106, podaje jedynie tłumaczenie łacińskie) zostało prawdopodobnie dostarczone w Salaminie, gdzie odkryto relikwie świętego; jego celem było podtrzymanie roszczeń Kościoła cypryjskiego do autokefalii. Aleksander wyraźnie znał peri,odoi z V w. historię wędrówek świętego i inne źródła zbliżone do czasów męczennika.

ALEKSANDER z Hierapolis (zm. ok. 434) Partyzant Nestoriusza, brał udział w soborze w Efezie w 431 r., gdzie stanął po stronie Jana z Antiochii i biskupów wschodnich. Nie zaakceptował późniejszej unii 433 pomiędzy tymi na Wschodzie a Cyrylem i został zesłany do Egiptu, gdzie zmarł (ok. 434). Zachowały się 23 jego listy dotyczące kontrowersji.

ALEKSANDER z Jerozolimy (zm. 250) Biskup Kapadocji. Podczas pielgrzymki do Jerozolimy lud namówił go, aby pozostał jako koadiutor, a następnie następca Narcyza; w tamtym czasie na tej samej stolicy było dwóch biskupów. Wyznawca wiary za Septymiusza Sewera (202), zmarł w więzieniu w Cezarei (Palestyna) za Decjusza (250). Euzebiusz z Cezarei cytuje niektóre listy do Antinoďtes, do Antiochenes (wspominając Klemensa Aleksandryjskiego) i Orygenesa, w którym nawiązuje do swoich stosunków z Pantaenusem i Klemensem. Był przyjacielem i obrońcą Orygenesa, którego wraz z Teoktystiuszem z Cezarei zaprosili do głoszenia kazań, gdy był jeszcze świeckim, co wywołało protest Demetriusza z Aleksandrii; ponownie wraz z Teoktystosem wyświęcił ok. r. na kapłana Orygenesa. 230, wywołując burzę protestów przeciwko Orygenesowi w Egipcie. Założył w Jerozolimie bibliotekę chrześcijańską, zwaną wówczas Aelią. Klemens poświęcił mu dzieło. Orygenes, który w jego obecności wygłosił homilię z okazji narodzin Samuela, tak mówi o nim: "Przewyższa nas wszystkich łaską i dobrocią". Święto 18 marca na Zachodzie, 22 marca wśród Greków.

ALEKSANDER z Likopolis (III-IV w.) Według Phocjusza (Contra Manichaeos) Aleksander był biskupem Lykopolis ([Assiut] Tebaida, Egipt). W rzeczywistości był neoplatonikiem sympatyzującym z chrześcijaństwem i napisał ok. 300 opusculus w 26 rozdziałach zatytułowanych Contra Manichei opiniees, ważne źródło wiedzy o rozprzestrzenianiu się manicheizmu w Egipcie i jego metodach propagandy. Tak naprawdę nic nie wiadomo o Aleksandrze, łącznie z tym, czy był chrześcijaninem. Na podstawie jego znajomości Księgi Rodzaju i ewangelii, a nie innych tekstów, wysnuto przypuszczenie, że był chrześcijańskim odstępcą (Edwards). Autor dzieła zaczyna od afirmacji prostoty chrześcijaństwa, które utraciwszy kontakt ze swoim pierwotnym doświadczeniem, uwikłało się w spekulacje, które zrodziły rywalizujące ze sobą sekty i szkoły, bez możliwości dotarcia do prawdy . Jedna z nich została założona za czasów cesarza Waleriana przez Maniego Persa, który zaproponował dwie zasady: Boga - dobro i materię - zło. Aleksander uważa zatem manicheizm za odchylenie od chrześcijaństwa, za herezję. Dwie zasady systemu manichejskiego są badane w świetle znaczenia słońca, faz księżyca i gwiazd. Manichejczycy stworzyli absurdalny mit: materia samoistna walcząca z dobrem i dobry Bóg, który emanując swą mocą, walczył w zamian; świat zostanie zniszczony przez ogień eschatalogiczny. Chrystus jest Umysłem i cierpiał tylko z pozoru. Aleksander wykazuje dobrą, choć niepełną, znajomość manicheizmu. Ceni etykę chrześcijańską i jej wpływ na prostych ludzi.

ALEKSANDER z Tesaloniki (zm. po 335) Biskup Tesaloniki, I połowa IV w. Jako zasadniczo neutralny prałat w sporach ariańskich, został wysłany do udziału w Soborze w Tyrze w roku 335. Podczas swego biskupstwa pisał do Atanazego w sprawie niejakiego Arseniusza oraz do urzędnika cesarskiego Dionizego , aby potępić spisek obecnych biskupów euzebiańskich przeciwko patriarsze Aleksandrii na soborze w Tyrze w roku 335.

ALEKSANDER SEWERUS (208-235) Syn Julii Mammaei, związany u władzy ze swoim kuzynem Heliogabalem i pozostawiony jako jedyny cesarz w 222 r. ok. 14 lat. Rządził początkowo pod kierunkiem matki i przy pomocy rady senatorów, w której skład wchodził prawnik Ulpian. Dał pierwszeństwo władzy cywilnej nad wojskiem, co zaowocowało rosnącą wrogością wojsk: w 235 roku został zamordowany przez żołnierzy podczas kampanii w obronie granicy Ren-Dunaj. Aleksander życzliwie odnosił się do chrześcijan: miał ich nawet kilku na swoim dworze i był przyjacielem Sekstusa Juliusza Afrykańskiego, który poświęcił mu swoje Intarsi (kestoi).

ALEKSANDER Acoemete (zm. ok. 430) Wędrówki Aleksandra są znane dość szczegółowo, choć w niektórych przypadkach dokładne daty i miejsca są trudne do ustalenia, ze względu na biografię napisaną prawdopodobnie przez jednego z jego uczniów, który pozostał anonimowy (PO VI, 658-701, wyd. De Stoop) ; Jego ostatnie lata znamy z życia Hypatiusa i Marcellusa Acoemete. Aleksander urodził się w połowie IV w. na wyspie na Morzu Egejskim pomiędzy Tenedos i Rodos. Po zdobyciu wykształcenia literackiego w Konstantynopolu i doświadczeniu na dworze podczas kariery wojskowej wyjechał do Syrii (ok. 380 r.) i przebywał 7 lat w klasztorze kierowanym przez archimandrytę imieniem Eliasz. Poszukując życia jeszcze bardziej zgodnego z przykazaniami ewangelicznymi, Aleksander podróżował po Mezopotamii i po różnych przygodach wywołanych jego gorliwością apostolską (m.in. niszczenie pogańskich bożków i długie dyskusje z miejscowym przykazaniem Rabbulą, który w końcu nawrócił się : epizod ten uznawany jest za interpolację z życia Rabbuli, biskupa Edessy), założył on klasztor w bliżej nieokreślonym miejscu na prawym brzegu Eufratu, który szybko się rozwinął i wkrótce liczył 400 mnichów różnego pochodzenia i językach (syryjskim, greckim, egipskim, rzymskim). Ponownie napędzany gorliwością w ewangelizacji, wraz ze swoimi najbardziej gorliwymi uczniami wyjechał, aby schrystianizować Mezopotamię. Następnie udał się do Palmyry, a stamtąd do Antiochii (gdzie według "Życia" przebywał wcześniej ok. 403 lat, aby podburzać chrześcijan do buntu przeciwko intruzowi Porfiriuszowi). Jego skrajne poglądy rozgniewały patriarchę Teodota i niektóre władze cywilne, w związku z czym szybko został wydalony z miasta. Wygląda na to, że najpierw schronił się w Chalkis, a następnie opuszczając Syrię, zatrzymał się w klasztorze Krithénion, gdzie spotkał kilku swoich dawnych uczniów, którzy pozostali wierni praktyce nieustannej modlitwy. Stamtąd wyruszył z 24 towarzyszami i zaprowadził ich do Konstantynopola. Tam, w pobliżu kościoła św. Mennas, położył podwaliny pod klasztor, w którym mógł ostatecznie wdrożyć swoje idee dotyczące integralnej praktyki przykazań ewangelicznych: absolutnego ubóstwa, wyrzeczenia się wszelkiej pracy fizycznej, nieustannej miłości, apostolatu głoszenia, a przede wszystkim nieprzerwana modlitwa lub nieustanna doksologia. Ta ostatnia cecha zapewniła jemu i jego uczniom przydomek acoemetae (co oznacza "bezsenni"; nie dlatego, że mnisi całkowicie nie spali, ale dlatego, że byli podzieleni na kilka chórów, które zmieniały się, aby bez przerwy celebrować Laus Perennis). Atrakcyjność tego nowego ruchu, w odróżnieniu od bardziej tradycyjnych praktyk monastycznych, szybko wywołała zazdrość, urazę i wrogość wobec Aleksandra, który ze swojej strony nie szczędził krytyki osobom, które nie podzielały jego punktu widzenia, niezależnie od tego, czy były to osoby religijne. lub władze cywilne. W roku 426 lub 427 ten sam Teodot z Antiochii i inni biskupi, zebrani w Konstantynopolu, potępili błędy Euchitów, czyli Messalian, w liście do kościoła w Pamfilii. Tillemont powiązał ten fakt z procesem, który zakończył się zobowiązaniem Aleksandra do powrotu do Syrii, a jego mnichów do ich macierzystych klasztorów. Aleksander właśnie minął Bosfor i dotarł do miasta Rufiananes, kiedy został napadnięty na rozkaz biskupa Eulaliusza. Przyjął go i zaopiekował się nim Hypatius, hegumen klasztoru w Rufiananes, a po wyzdrowieniu pod opieką cesarzowej mógł założyć nowy klasztor w Gomon w Azji, gdzie Bosfor wpada do Morza Czarnego. Zmarł wkrótce później ok. 430. Biograf Aleksandra jest realistą i obiektywnym, jasno wyraża swoje duchowe ideały, przymioty i cnoty, nie zapominając o wadach i nadużyciach, które doprowadziły go do wąskich i nieprzejednanych koncepcji praktykowania ewangelii: jego biograf sprawia w ten sposób silne wrażenie prawdziwości . Jego dokument jest ponadto niezwykle interesujący i ma fundamentalne znaczenie dla informacji, jakie dostarcza o tradycjach monastycznych w Syrii i Konstantynopolu, zarówno pod koniec IV, jak i w pierwszej połowie V w., zwł. w sprawie ruchu Acoemete.

ALEPPO (Beroea) Miasto karawanowe w Syrii, położone w prowincji Syria, na drodze od Eufratu do Morza Śródziemnego. Wraz z Damaszkiem Aleppo jest jednym z najstarszych znanych nam miast. Wspomina się o tym w tekstach Ebla. Z archiwów Mari i Alalakha dowiadujemy się, że już w XVIII w. p.n.e. było stolicą królestwa Dżamchad, które obejmowało prawie całą północną Syrię. W tekstach hieroglificznych nazywany jest Khalbou, w inskrypcjach klinowych zapisywany jest jako Halboun. Od tej najwcześniejszej nazwy wywodzi się arabska nazwa miasta Halab. Miasto, które przeszło pod macedońskie panowanie Seleukosa Nicatora (312-281 p.n.e.), zostało powiększone i otrzymało nową nazwę Beroea, podobnie jak miasto macedońskie. Jednak wraz z przybyciem rabów powrócił do pierwotnej nazwy. Imię Beroea pojawia się w 2 Mch 13,4-8 w odniesieniu do Menelaosa, który uzurpował sobie najwyższy pontyfikat i został skazany na śmierć przez Antiocha Eupatora. W okresie rzymskim Berea stała się częścią prowincji Syrii (Coele-Syria). Wielokrotnie podbijany przez Persów (540 i 608-609), w 637 r. znalazł się na stałe pod panowaniem arabskim. Źródła dotyczące obecności chrześcijan w Aleppo sięgają IV w., nie ma jednak wątpliwości, że chrześcijaństwo założono tam bardzo wcześnie, być może nawet w I w., po rozproszeniu chrześcijan po oblężeniu Jerozolimy. Potwierdzeniem tej możliwości jest fakt przekazany nam przez Hieronima, w którym wspomina on o istnieniu ewangelii Mateusza w języku hebrajskim, która, jak sam Hieronim zaświadcza, że jest w posiadaniu Nazorejczyków mieszkających w Aleppo, od których udało mu się uzyskać go, aby wykonać kopię. Kościół w Aleppo zyskał wyraźny profil dzięki swemu pierwszemu znanemu nam biskupowi: Eustacjuszowi z Side, który rządził wspólnotą Aleppo do lat 323-324, kiedy to został przeniesiony na stolicę patriarchalną Antiochii. Z tendencji monarchicznych, odegrał centralną rolę na Soborze Nicejskim jako nieprzejednany przeciwnik arian. Uwikłany w reakcję antynicejską, został wygnany. Wśród osobistości kościelnych miasta wyróżniał się także Akacjusz. Urodzony ok. 340, już w młodym wieku wybrał życie monastyczne. Akacjusz, korespondent Bazyliego z Cezarei i Epifaniusza z Salaminy, który na jego prośbę napisał Panarion, Akacjusz początkowo utrzymywał przyjazne stosunki z Janem Chryzostomem, choć później z powodów osobistych stał się jego zaciekłym wrogiem. Wyświęcony na biskupa przez Meletiusza w 378 r., który wysłał go do Rzymu do papieża Damazy, aby szukał rozwiązania schizmy w Antiochii, brał udział w Soborze Konstantynopolitańskim (381). Choć był bardzo stary, odegrał zasadniczą rolę w pośrednictwie między Cyrylem Aleksandryjskim a Janem z Antiochii, co doprowadziło do powstania w 433 r. "formuły zjednoczenia". Następcą Akacjusza na stanowisku biskupa został Teoktyst, do którego Teodoret z Cyrrhus napisał, zapraszając go do przyjęcia w Berei chrześcijan uciekających przed wandaliczną inwazją na Afrykę (Listy 32 i 135). Teodoret mówi nam także w Historii mnichów, że dwie szlachcianki, które znał w Beroei, prowadziły heroiczne ascetyczne życie w zamknięciu i pokucie. Według Anastazego I (VI w.) Berea przyjęła tytuł kościoła metropolitalnego; figuruje na Soborze w Konstantynopolu w 536 r. pod tym tytułem. W ciągu następnych stuleci w Aleppo osiedlili się biskupi różnych wyznań i obrządków, którzy są tam nadal obecni: Jakobici, Melkici, Ormianie, Maronici, Latynosi. Znani nam biskupi to Eustatyusz, Cyrrhus, Anatoliusz (363), Teodot (ok. 374), Akacjusz (378), Teoktyst (438) i Piotr (511).

ALEKSANDER I, papież (105-115) Następca Evaristus, być może w 105 (Iren., Adv. haer. III, 3,3; Eus., HE IV, 1; V, 6,4). LP przedstawia go jako natione romanus z regionu V Augustea, stwierdzając, że poniósł śmierć męczeńską przez ścięcie głowy (115?) i został pochowany na Via Nomentana, w pobliżu miejsca jego śmierci. Pisma przypisywane Aleksandrowi, wśród których znajdują się dodatki do kanonu Mszy, są apokryficzne.

ALEKSANDER z Aleksandrii (zm. 17 kwietnia 328) Biskup Aleksandrii (312-328) od początku walczył ze schizmą Melitów z Lykopolis, która wybuchła w czasie prześladowań, które pochłonęły życie jego poprzednika, Piotra I z Aleksandrii (zm. 311) . Do czasu pierwszego soboru ekumenicznego, Soboru Nicejskiego (325), ta schizma obejmowała prawie połowę biskupstw prawnie zależnych od Aleksandra, a także księży i diakonów samej Aleksandrii. Kanon 6 Nicejski potwierdził prerogatywy stolicy aleksandryjskiej nad Egiptem właściwym, Tebaidą, Libią i Pentapolis. Nie wydaje się, aby sytuacja uległa znacznej zmianie do chwili śmierci Aleksandra, czyli 17 kwietnia 328 r. Co więcej, w tym kontekście rozpoczął się kryzys ariański. Około 318 r. Aleksandrowi przeciwstawiła się partia ideologiczna utworzona w jego własnym kościele za sprawą jednego z jego najbardziej wpływowych księży, Ariusza, któremu powierzył parafię Baucalis. Po okresie dyskusji i debat biskup zebrał synod złożony ze 100 biskupów (319), który ekskomunikował Ariusza oraz pięciu innych księży, sześciu diakonów i dwóch biskupów. Encyklika Henos sômatos, wysłana przez Aleksandra po synodzie "do drogich i najbardziej szanowanych współministrów Kościoła katolickiego na całym świecie", stanowiła reakcję przeciwko ingerencji Euzebiusza z Nikomedii i innych biskupów wschodnich w sprawę ariańską; ci oferowali wsparcie ekskomunikowanym w Aleksandrii. Sam Ariusz nawiązuje do przyczyny konfliktu w liście do Euzebiusza, pisząc o Aleksandrze: "Wyrzucił nas z miasta… ponieważ nie mówimy tak jak on w publicznej wypowiedzi, gdzie mówi: Zawsze Bóg, zawsze Syn. Razem Ojciec, razem Syn" . Trudno ustalić dokładny powód oburzenia Ariusza. Aleksander wyraźnie kładł nacisk na wieczność Boskiego rodu i na substancjalną jedność Syna, jak pokazuje kolejny dogmatyczny list jego, wysłany do Aleksandera z Tesaloniki w 324 r. Pewne jest również, że Ariusz zareagował, w pełni potwierdzając swoje chrystologiczne tezy, znane m.in. poprzez fragmenty jego Thalii, małego traktatu napisanego w Aleksandrii przed wygnaniem, który stanowił dosłowną i doktrynalną innowację w debacie między stronami teologów aleksandryjskich, w której Aleksander interweniował, formułując swoją doktrynę o Synu Bożym. Nadmierna oryginalność tez Ariusza nie zyskała uznania u biskupów wschodnich, którzy jednak go chronili. Idee Aleksandra zwyciężyły jednak na synodzie w Antiochii (324), a później w Nicei (325). Antyariańskie szczegóły nicejskiej formuły wiary nie pozostawały poza dyskusją; są one właściwie rozumiane zgodnie z teologią Aleksandra, chociaż nigdy nie użył on słowa homoousios. Podczas tej debaty doktrynalnej, która toczyła się przez ostatnie 10 lat jego biskupstwa, Aleksander znalazł wiernego i inteligentnego sojusznika w swoim przyszłym następcy, młodym diakonie Atanazym. W tym ostatnim Przeciwko arianom można odnaleźć zasadniczą naukę Aleksandra, nie odwracając jednak ról i nie przypisując diakonowi czynnej roli w pisaniu listów dogmatycznych Aleksandra, jak to się czasami zdarzało. Niektóre teksty MS przypisują Aleksandrowi kazanie O duszy i ciele oraz o Męce Pańskiej, w tłumaczeniach syryjskich i koptyjskich. Jego autentyczność jest mocno kwestionowana lub przynajmniej wydaje się wątpliwa; zawiera ślady homilii Meliton z Sardes.

ALEKSANDER z Antiochii. Biskup Antiochii (413-421) Przed wyborem prowadził ascetyczne życie. Zasadniczo zakończył długą schizmę Antiochii, przekonując starych zwolenników Eustatiusza i Paulinus, który dotychczas odrzucał wszelkie propozycje zjednoczenia, aby powrócić do wspólnoty katolickiej; tylko niewielka grupa odmówiła. W duchu jedności ponownie wprowadził do dystychów imię Jana Chryzostoma. Wybór Aleksandra został z tego powodu uznany także przez Innocentego Rzymskiego, którego Aleksander poprosił o interwencję przeciwko Cypryjczykom, którzy chcieli zakończyć swoją zależność prawną od Antiochii; papież Innocenty napisał w tej sprawie do Cypryjczyków .

ALEKSANDER z Apamei (zm. po 434) Sufragan Jana, patriarcha Antiochii. Brał udział w soborze w Efezie (431 r.) i wraz z Aleksandrem z Hierapolis starał się opóźnić jego otwarcie do przybycia Jana z Antiochii, wbrew przeciwnej decyzji Cyryla z Aleksandrii. Był jednym z sygnatariuszy oświadczenia przeciwko deportacji Nestoriusza i ekskomunice Cyryla. On sam został ekskomunikowany na piątej sesji soboru; kiedy przedstawiciele różnych stron zostali wysłani do Konstantynopola, przekazał swoje uprawnienia Apringiusowi z Chalkis. W tłumaczeniu łacińskim zachował się jego krótki list z 434 r. do Aleksandra z Hierapolis; wskazuje w nim na chęć spotkania, być może w celu przekonania go do wejścia w komunię z Janem z Antiochii i Cyrylem z Aleksandrii.

ALEKSANDER z Afrodyzji (II-III w.) Komentator arystotelesowski i filozof perypatetyczny. Że żył na przełomie II i III w. AD wynika z faktu, że na początku swego pisma De fato zwracał się bezpośrednio do cesarzy Sewera i Antonina (tj. Septymiusza Sewera i Karakalli). Uczeń Arystoklesa i Sosigenesa, był nie tylko najbardziej erudycyjnym komentatorem Arystotelesa, którego późniejsi komentatorzy - zw. Symplicjusz - do którego się odwoływał i z którego czerpał, ale także filozof, który rozwijając pewne wątki myśli Arystotelesa, wywarł wpływ także na niektórych przedstawicieli neoplatonizmu, takich jak Plotyn i Syryjczyk. Jego najbardziej charakterystyczna oryginalna doktryna, na którą zwrócili uwagę niektórzy współcześni uczeni, tacy jak Praechter, Wilpert i Walzer na którym częściowo opiera się koncepcja drugiej hipostazy Plotyna, to koncepcja inteligencji czynnej : połączenie arystotelesowskich doktryn z księgi Metafizyki, Aleksander identyfikuje nouj poihtikoj obecne w człowieku - które Arystoteles zdefiniował jako ("oddzielny"), j ("nieprzejezdny"), ("nieskażony"), ("nieśmiertelny i wieczny") Uważał za boskie i pochodzące z zewnątrz - z pierwszą zasadą, zwaną także nouj w księdze Metafizyki; jedynie do pierwszej zasady właściwe są atrybuty używane przez Arystotelesa w De an. III dotyczący ludzkiej inteligencji . To nouj poihtikoj jest inteligencją produktywną w pełnym tego słowa znaczeniu, gdyż jest przyczyną istnienia wszystkich istot . Jesteśmy zatem z jednej strony bardzo bliscy plotynowskiej koncepcji nouj definiowanej jako "przyczyna", z drugiej zaś do platońskiej doktryny nou/j-aivti,a, obecnej w Filebus 30 c-d, oraz do platońskiej doktryny summum bonum, przyczyny istnienia idee . Jak wykazał H. Armstrong , dwie inne doktryny, które podkreślił Aleksander i które również wpłynęły na plotyńską koncepcję nouj, to ta o całkowitej identyczności pomiędzy boskim myślącym umysłem a tym, co zrozumiałe i boski umysł, który sam myśli . Wpływ Aleksandra można dostrzec także w aspekcie plotyńskiej doktryny idei: zarówno Plotyn, jak i Aleksander twierdzą, że każda istota rozumna jest obdarzona umysłem ). Zachowane pisma Aleksandra w tekście greckim, które zostały zredagowane, to (1) komentarz do Metafizyki; jedynie komentarz do ksiąg I-IV jest autentyczny, natomiast komentarz do ksiąg E-L jest fałszywy i późniejszy, być może przypisywany XI w. Bizantyjski komentator Michał z Efezu, występujący w tytule komentarza do księgi E, występującej w kodeksie paryskim; autentyczne i fałszywe części zostały pod redakcją M. Hayducka, CAG I, Berolini 1891; (2) komentarz do księgi I Prior Analytics ; (3) komentarz do tematów; (cztery ostatnie księgi wydają się jednak kompendium i zawierają interpolacje; (4) komentarz do De sensu ; (5) komentarz do Meteorologica ; (6) De anima, również zachowana w XIV w. wersja hebrajska, która z kolei opiera się na wersji arabskiej; (7) Mantysa ; (8) Dubitationes et Solutiones w trzech księgach; (9) Problemata ethica w jednej księdze ; (10) De fato, przeciwko sztywnemu determinizmowi stoików; (11) De mixtione . Poza wspomnianym powyżej komentarzem do ksiąg E-L Metafizyki, za fałszywe uważa się: (1) komentarz do Sophistici elenchi , który w niektórych kodeksach przypisuje się Michałowi z Efezu; (2) Problemata physica w czterech księgach; (3) De febribus. Na temat fałszywego pochodzenia tych trzech

ALBANIA z Kaukazu Terytorium odpowiadające dzisiejszemu pólnocnemu. Azerbejdżanowi i południowemu Dagestanowi. Strabon i autorzy łacińscy mówią o królestwie Albanii, podbitym przez Pompejusza w latach 67/66 p.n.e., ale z III w. n.e. pod wpływem królestwa Sasanidów. Według zgodnie z tradycją Albania wcześnie znała religię chrześcijańską: Mojżesz z Outi precyzuje, że Elizeusz, uczeń Tadeusza, był pierwszym biskupem regionu, wyświęconym w Jerozolimie, choć tak naprawdę nie mamy wcześniejszych dokładnych danych niż IV w. Wśród pierwszych katolików godnym uwagi był Grzegorz, bratanek św. Grzegorza Oświeciciela . Późniejszy biskup tego regionu był obecny na soborze w Seleucji w 421 r., a jeszcze później Albańczycy uczestniczyli w soborze w Vagharshapat, na którym oficjalnie przyjęli monofizytyzm. Od czasu przejścia Hunów na chrześcijaństwo, za sprawą biskupa Izraela (koniec VII w.), kościół albański dzielił losy kościoła ormiańskiego. Źródła (Mojżesz z Outi) odnotowują, choć nielicznie, pierwsze budynki kościelne powstałe w tym regionie, w tym kościół Amaraz, stolicę metropolitalną, zbudowany przez katolikosa Grzegorza. Zachowane dowody archeologiczne, podobnie jak źródła, są skąpe: obejmują zespół przy Supagvlane ze starszą, małą jednonawową bazyliką datowaną na V-VI w. i podobną późniejszą budowlą (VIII-IX w.); oraz bazylika Kum (VI w.), z trzema nawami rozdzielonymi filarami i krzyżowymi transeptami: budowla ta, powiązana z kościołami ormiańskimi, takimi jak Tekon i Ereruk , również ma specyficzne punkty styczne z typem budowli powstałym w sąsiedniej Gruzji, tzw. bazyliką trójkościelną (patrz zwłaszcza Zegani, VII w.). Najważniejszą budowlą z punktu widzenia historii sztuki jest jednak kościół w pobliżu wsi Lekit w północnym Azerbejdżanie, czterokoncha z obejściem bardzo przypominająca Zvant'noc; podobnie jak Zvant'noc, również stanowi część rozległego kompleksu, po którym znajdują się znaczne pozostałości. Jest zbudowany z kamieni z koryta rzeki, ułożonych w regularnych korytach, co jest techniką stosowaną w tym regionie; ściana zewnętrzna jest modulowana ślepymi arkadami, podobnymi do Zvartnots i Bana. W przeciwieństwie do Zvartnots, Lekit ma dwa pomieszczenia z absydą wystające z narożników NE i SE, co jest podobne do Bany, z tą różnicą, że w tym ostatnim (cztery) pomieszczenia znajdują się w obwodzie budynku. Całkowity brak źródeł literackich i epigraficznych stanowi poważną przeszkodę w głębszym poznaniu budowli, m.in. co do daty jej powstania i dokładnych funkcji liturgicznych: przypisanie tej budowli czasom Juanshera, księcia Albanii (637-638/680-681), jest całkowicie hipotetyczne, choć według Kleinbauera (Zvarta) noc, 253-54), istnieje wyraźna zależność od Zvartnotsa, którego data (641-661) mogłaby stanowić terminus post quem. Z omawianego okresu dowody architektoniczne Albanii są naprawdę skąpe; niemniej jednak zachowane dokumenty pozwalają z należytą rezerwą wyszczególnić liczne punkty styczne ze współczesnymi kulturami artystycznymi Armenii i Gruzji, które graniczyły i miały bliskie stosunki z Albanią, a zwłaszcza z Albanią. Armenia, z którą Albański Kościół był ze sobą związany przez długi czas. Szczególnym aspektem kultury albańskiej są niezwykłe wyroby ze srebra, zwłaszcza. naczynia i amfory, z których wiele datowanych jest na VI i VII w. i którego wykonanie i repertuar dekoracyjny wykazują solidną asymilację tradycji sasanidzkiej i baktrianskiej.

ALBINA (IV w.) Aktualne badania prozopograficzne wyróżniają dwa IV w. osobistości o imieniu Albina. Pierwsza (zm. 393) to, według Hieronima, wdowa pochodząca ze znamienitej rodziny konsulów i prefektów, która poświęciła się nieustannej czystości i życiu ascetycznemu, odmawiając po śmierci męża drugiego małżeństwa . Jest matką Marcelli i poznała Hieronima w Rzymie w 382 roku, szybko zdobywając jego konfiskatę i stając się jego duchową matką . Należała do kręgu kobiet z wysokiej arystokracji, które nawróciły się na chrześcijaństwo i towarzyszyły Hieronimowi na Wschodzie w 385 r. Dowiedziawszy się o jej śmierci, prawdopodobnie w Rzymie w 393 r., Hieronim napisał do niej mowę pochwalną przed zakończeniem Komentarza do Galacjan. Druga Albina (ur. przed 385, zm. 431), którą Augustyn nazywa famula Dei , jest siostrą Rufiusza Antoniusza Agrypniusza Woluzjana i córką Ceioniusa Rufiusa Albinusa (prefekta Rzymu, 389-391) , poganin. Poślubiła chrześcijańskiego senatora Publicolę, syna Melanii starszej; narodził się dla nich Melania młodsza. W 400 roku teściowa, która przybyła do Włoch z Jerozolimy, Albinę przekonała do przyjęcia bardziej radykalnego chrześcijaństwa. Od tego momentu wraz z córką rozpoczęła ascetyczne życie, rozdając swój majątek biednym, zwłaszcza po śmierci męża w 407 r. W tymże roku udała się do Noli na uroczystość św. Feliksa, gdzie spotkał Paulina, który wychwalał jej cnotę. Wraz z przybyciem Alarica (410 r.) udała się do Afryki ze swoją córką Melanią i zięciem Pinianusem i nawiązała kontakt z niektórymi biskupami afrykańskimi, takimi jak Augustyn z Hippony, Aureliusz z Kartaginy i Alypiusz z Alypiusa. Thagaste. Dochód ze sprzedaży swojej posiadłości w Afryce przeznaczyła na założenie klasztorów, zwłaszcza dwóch klasztorów Thagaste. Pomimo trudności, jakie wynikły podczas przysięgi Piniana w bazylice w Hipponie wiosną 411 r., Augustyn uważał ją zawsze za godną szacunku i miłości, pisząc: "Wypada mi raczej pocieszać niż powiększać smutki waszej duszy (które jak napisałeś, nie jesteś w stanie wyrazić), aby wyleczyć Cię z podejrzeń - jeśli to możliwe - zamiast dalej niepokoić Twoje święte, poświęcone Bogu serce, wyrażając oburzenie z powodu tego, co ja cierpieliśmy w tej sprawie" . W 417 r. wyjechała do Palestyny, zatrzymując się w Aleksandrii, gdzie została przyjęta przez biskupa Cyryla i słuchała nauk opata Nestoro. Przybyła do Jerozolimy, skąd poinformowała Augustyna o wydarzeniach związanych z Pelagiuszem; Augustyn w odpowiedzi poświęcił jej, Melanii i Pinianusowi De gratia Christi. Resztę swoich dóbr rozdała biednym, poświęcając swoje życie dziełom miłosierdzia aż do swojej śmierci w 431 roku; została pochowana na Górze Oliwnej. Albina należała do pokolenia pierwszych kobiet arystokracji rzymskiej, które nawróciły się na chrześcijaństwo. Widać w niej, podobnie jak u wielu innych kobiet tamtego okresu, jak życie światowe zostało wyparte przez życie religijne.

ALDHELM (639-709) Pierwsza anglosaska osobowość literacka. Urodzony ok. 640 w rodzinie królewskiej Wessex, studiował najpierw u irlandzkiego Maeldubha, następnie u Hadriana z Canterbury, a następnie ponownie u Maeldubha. Był mnichem, a następnie księdzem w opactwie Mahmesbury, gdzie został opatem w 676 r. Był biskupem Sherborne w 705 r., zachowując jednak kierownictwo opactwa, i zmarł 25 maja 709 r. Z jego pism wynika, że jego głównym celem było posiadanie literackie, coś wyjątkowego w tamtych czasach. Należą do nich pięć carmina ecclesiastica w heksametrach, proponowanych jako inskrypcje na poświęcenie kościołów oraz De virginitate, aktualna pochwała życia w celibacie, napisana najpierw wierszem, a potem ponownie prozą, i zwł. De metris et aenigmatibus ac pedum regulis, napisany ok. 695 i poświęcony królowi Aldfridowi z Northumbrii. To coś więcej niż tylko praca o metryce, jej skomplikowany i dziwaczny przebieg jest starannie opracowany, naprzemiennie prozą i wierszem, z naprzemiennymi tematami. Na uwagę zasługuje obszerne omówienie symbolicznej wartości liczby 7, wyjaśnienie prozodii heksametru, blok 100 zagadek w heksametrach o różnej długości, a na koniec dalsze omówienie metryki i prozodii. Dzieło to jest całkowicie typowe dla Aldhelma: ambicje literackie, fantazja pochodzenia irlandzkiego, mistrzostwo słowa pisanego, które staje się prawdziwą grą umiejętności i niejasnej złożoności, dominujące zainteresowanie gramatyką i metryką, znaczne zaplecze kulturowe i naukowe oraz chęć pokazać całą tę wiedzę w najbardziej widoczny sposób. Zachowała się część jego listów, w których formalnych komplikacjach widać geniusz autora i normę gatunkową. Jeden z listów broni rzymskich zwyczajów dotyczących Wielkanocy i tonsury, pozostałe natomiast mają charakter literacki.. Aldhelm twierdzi, że Wielka Brytania może teraz kształcić nauczycieli nie mniej zdolnych niż Irlandczycy.

ALEATORIBUS, De To krótkie dzieło jest kazaniem przeciwko grze w kości, uważanej za praktykę bałwochwalczą i niemoralną ze względu na jej konsekwencje. Autor stwierdza, że jako proboszcz ma obowiązek zwracać się surowo do wiernych: sacerdotalis dignitas obejmuje odpowiedzialność duszpasterską. Potępienie gry uzasadnia cytatami biblijnymi i pozabiblijnymi; karci także pasterzy, którzy zbyt łatwo przebaczają winy grzesznikom. W 1888 r. Harnack przypisał to papieżowi Wiktorowi (189-199); później, w 1900 r., przypisał go nowacjańskiemu antypapieżowi w Rzymie. Koch odnosi się do afrykańskiego biskupa ok. 300; Daniélou do biskupa Rzymu, koniec II w.; Miodoński do papieża Miltiadesa (310-314) . Autor De aleat. cytuje Pasterza Hermasa jako Pismo Święte: nie jest to pewna wskazówka, że poprzedza on Kanon Muratoriego, który wyklucza Pasterza z kanonu Nowego Testamentu; świadczyć to mogło o tym, że w środowisku autora uznawano go za kanoniczny. Na uwagę zasługuje wzmianka w De aleat. 4 do łacińskiego tłumaczenia Didache. Dominującym tematem jest konflikt ochrzczonego chrześcijanina z diabłem. Inne tematy obejmują zamieszkiwanie Ducha Świętego i skandal związany z powrotem ochrzczonego chrześcijanina do grzesznego życia ("Przyjęliśmy Ducha Świętego jako gościa w naszych sercach. Nie zasmucajcie tego, który mieszka w was" [hospitium]. Zarówno to kazanie, jak i De centesima cytują 1 Kor 3,16: "Wy jesteście świątynią Bożą i Duch Boży mieszka w was". To skandal, że chrześcijanin powraca do grzesznego życia . Z dyskusją o autorstwie wiążą się kwestie czasu i miejsca. Dla Daniélou kazanie jest jednym z pierwszych świadków najwcześniejszej fazy kultury rzymsko-chrześcijańskiej, ponieważ dostarcza dowodów na istnienie starych tłumaczeń łacińskich lub oryginalnych tekstów (s. 94); dla innych współczesnych badaczy (np. Marina) zauważalna zbieżność z Cyprianem, choć sporadyczna, prowadzi do wniosku, że anonimowy autor jest Afrykaninem żyjącym po Cyprianie. Za datę przyjmuje się zwykle ok. 300 .

AGRIPPIN z Kartaginy (zm. po 220 r.) Cyprian dwukrotnie wspomina tego biskupa jako swego poprzednika bonae memoriae , a trzykrotnie wspomina sobór, który odbył w Kartaginie "kilka lat temu" . Szacuje się, że Rada zebrała się ok. 220 r. i była pierwszą znaną radą afrykańską; wskazuje już, wraz ze zwołaniem biskupów prokonsularnych Afryki i Numidii , prymat biskupa Kartaginy, ze względu na starożytność i znaczenie miasta oraz prestiż miasta kościół. Sobór mógł być powiązany z kwestią pokuty udzielanej cudzołożnikom przez papieża Kaliksta. Zdecydowano także, że jedynie chrzest udzielony przez katolików powinien być uznawany za legalny. Augustyn podaje, że wzięło w nim udział 70 biskupów.

AGRIUSTIA Afrykańska(IV-V w.) Obrończyni liczenia Wielkanocy zapoczątkowanego przez Augustalisa. W szesnastym roku panowania Genseryk napisał Computus Carthaginensis a. 455 (PL 59, 545 i nast.). Autor przedstawia się jako anonimowy matematyk afrykański; sprzeciwia się także krytyce Augustalisa, do której zalicza się Agriustia, sam będący nieco wcześniej autorem dzieła De racjonalne paschali, poświęconego niejakiemu Hilarianusowi. Wiadomo, że Agriustia urodziła się w Municipium Thimidensium Regiorum, czyli Thimida Regia w Mauretania Caesariensis w Tunezji, współczesne Sidi Ali el Sedfini. Być może znana jest także data powstania floruitu - koniec IV w. (397) - jeśli Hilarianus, któremu dzieło jest dedykowane, to Quintus Julius Hilarianus.

AIDAN z Lindisfarne (zm. 651) W swojej relacji z życia biskupa Aidana z Lindisfarne Będą wspomina, że Aidan zmarł dwadzieścia lat przed narodzinami samego Bedy. Król Northumbrii Oswald, chcąc szerzyć wiarę w Boga w swoim królestwie, zaapelował do klasztoru w Iona (łac. Hii) - gdzie kilka lat wcześniej na wygnaniu sam przyjął chrzest - o misjonarza, który miałby ewangelizować jego poddanych. Surowe nauczanie Cormana, apostoła wysłanego przez Szkotów, nie było jednak w stanie przeniknąć do serc ludu Northumbrii ani pokonać energicznego pogańskiego oporu Anglików. Aidan, obecny na spotkaniu po powrocie Cormana z Northumbrii, odrzucił oskarżenia nieudanego misjonarza pod adresem mieszkańców Northumbrii o barbarzyństwo, przywołując w zamian słynny fragment św. Pawła , mówiący, że należy ich traktować z większą łagodnością i perswazja. Słowa te, które ukazały głębokie dary Aidana przed całym zgromadzeniem starszych, wskazały go jako nowego misjonarza. Natychmiast konsekrowany na biskupa (635), został wysłany do króla Oswalda, który przyjął go z wielką życzliwością, dając mu na rezydencję małą wyspę na Morzu Północnym, naprzeciwko królewskiej rezydencji Bamborough, Lindisfarne (później znanej jako Święta Wyspa) ; natychmiast stał się klasztorem i stolicą biskupią, której prymat w działalności kościelnej w Anglii został uznany przez Synod w Whitby w 664 r. W 642 r., po śmierci króla Oswalda w bitwie pod Maserfelth z rąk Pendy, pogańskiego króla Mercji Northumbria została podzielona na dwa odrębne królestwa: Bernicję, rządzoną przez Oswiu, brata Oswalda, i Deirę, rządzoną przez Oswine′a, syna Osrica, króla Deiry. Tak jak Oswald pod każdym względem wspierał trudną pracę misyjną Aidana, tak biskup znalazł w Oswine wiernego sojusznika, którego okrutną śmierć z rąk Oswiu - według Bede (III, 14) - Aidan przepowiedział i głęboko opłakiwał. Zaledwie 12 dni po tym tragicznym wydarzeniu i po 17 latach posługi biskupiej Aidan zmarł (31 sierpnia 651 r.), a jego miejsce na 10 lat zajął Finan. Nic nie wiadomo o miejscu urodzenia Aidana (choć rozsądnie sugeruje się, że był Irlandczykiem), a bardzo niewiele wiadomo o jego młodości. Przypisywane mu są, choć nie bez mocnego sprzeciwu, Commentarii in Scripturam i Homiliae et conciones; w rzeczywistości znamy tylko kilka powiedzeń Aidana, przekazanych nam przez Bede. Gorliwość apostolska, uczciwość, wstrzemięźliwość, wstrzemięźliwość, miłosierdzie, zamiłowanie do modlitwy i studiowania Pisma Świętego to tylko niektóre z wielu przypisywanych mu zalet, choć sam Beda ostro go zganił za nieprzestrzeganie rzymskiego zwyczaju i trzymanie się przywiązania do Celtyckie zwyczaje obchodów Wielkanocy (III, 17). Przypisywano mu wiele cudów, m.in. natychmiastowe uciszenie burzy podczas jego kazania (III, 15), nagłe ugaszenie przez jego modlitwę ogromnego pożaru w Bamborough (III, 16) oraz nagłą świętość miejsce jego śmierci, które szybko stało się miejscem pielgrzymek. Został pochowany na cmentarzu klasztornym w Lindisfarne, ale wkrótce jego relikwie przeniesiono do kościoła pod wezwaniem św. Piotra w Lindisfarne; później (664) biskup Colman, następca Finana, zabrał część jego doczesnych szczątków do klasztoru w Ionie (III, 26). Jego święto przypada 31 sierpnia, w rocznicę jego śmierci; kościół Bamborough jest konsekrowany w jego imieniu. Często jest przedstawiany ikonograficznie z jeleniem u stóp.

AILERAN Mądry (zm. 665) Mnich z Clonard (Meath, w Irlandii) napisał Interpretatio mystica progenitorum Christi i Rythmus w Eusebii Canones. Pierwsze dzieło, bazując na Hieronimie i innych źródłach, podaje etymologię imion przodków Jezusa, którą następnie odnosi do Jezusa i do nas: np. Abraham oznacza "wzniosły ojciec": taki jest Chrystus (Iz 9: 6), podczas gdy my musimy stać się ojcami, czyli wykonawcami cnót. Rytmus w 36 katalektycznych trochaicznych senarii zajmuje się symboliką czterech bestii z Apokalipsy, tradycyjnie utożsamianych z czterema ewangelistami.

AITHALLA z Edessy (zm. 345/348) Aeithalas w języku greckim, Aithalaha lub Ithalaha w języku syryjskim, Atheghahay w języku ormiańskim, biskup Edessy 324-345/348. Według VI w. Kroniki Edessy, zasłynął z budowy cmentarza na wschód od mezopotamskiej metropolii. Podpisał się pod Soboóemr Nicejskim. Przypisano mu list, zachowany w języku ormiańskim i opublikowany przez P.I. Thorossian z 1942 r., który A. Vööbus uważa za autentyczny, posługując się nim do ukazania użycia Diatessaron w Edessie przed Rabbulą; ten "List Aithalli, biskupa Edessy" został zbadany przez M.G. de Duranda z perspektywy dogmatycznej. Istnienie listu synodalnego z Soboru Nicejskiego byłoby rzeczywiście niezwykle interesujące. Jego doktryna trynitarna jest wysoce rozwinięta, podczas gdy chrystologia jest starsza niż Efez. Wydaje się, że ma to na myśli szczególnie. błędy Audiani, sekty, która rozpoczęła się w Edessie ok. 340. Litera mogła pochodzić dopiero z końca IV w., być może zmieniono jej trynitarną oktrynę. List został ponownie przestudiowany przez Brunsa, który uważa go za ważne źródło najwcześniejszej teologii syryjskiej. Jeśli chodzi o Diatessaron, najnowsze badania zdają się potwierdzać jego zastosowanie w Edessie przed Rabbulą. Po soborze w Efezie (431) został on spalony wraz z dziełami Teodora z Mopsuestii i Nestoriusza. Niektóre fragmenty tego dzieła, cytowane - jak sądzę - przez Doctrina Addai, są nam znane nie tylko dzięki Efremowi Syryjczykowi, który je skomentował, ale także przez Afraatesa (III-IV w.) i fragment pergamin z Dura Europos (III w.) z greckim tłumaczeniem tekstu syryjskiego, według Wellesa.

AKSUM Miasto w północnej Etiopii, stolica pierwszego królestwa etiopskiego, założonego w połowie II w. n.e. AD lub krótko wcześniej. Na podstawie dowodów numizmatycznych i epigraficznych możemy zrekonstruować przybliżone dane chronologia dynastii Aksumitów - która, jak się wydaje, zakończyła się na początku VIII w. - a wraz z nią także chronologia penetracji chrześcijaństwa w Etiopii. Okres aksumicki obejmował pierwszą fazę literatury etiopskiej (IV-VI w.), w której wiele dzieł zostało przetłumaczonych z języka greckiego.

ALARIC I (ok. 370-410) Król Wizygotów. Po dowodzeniu Gotom, którzy żyli jako foederati w Mezji i Panonii, po śmierci Teodozjusza (395), jako króla Wizygotów, najechał Macedonię i Grecję. Cesarz Arkadius pozwolił mu zamieszkać w Illyricum, nadając mu tytuł magistra militum. Kilka lat później Alaryk próbował najechać Włochy, ale został dotkliwie pokonany przez najwyższego dowódcę wojsk cesarskich, Stilicho, pod Pollentią w Piemoncie (402 r.) i pod Weroną (403 r.). Po śmierci Stylichona w 408 r. Alaryk powrócił do Włoch, docierając aż do bram Rzymu, który splądrował 24 sierpnia 410 r. Wydarzenie to wywarło ogromne wrażenie na współczesnych, m.in. Św. Augustyn, który zainspirował się do stworzenia wielkiego projektu Miasta Bożego (Retrakt. 2, 43, 1). Następnie Alaric udał się w stronę południowych Włoch, zamierzając udać się do Afryki, ale wkrótce potem zmarł nad rzeką Busento w pobliżu miasta Cosenza.

ALBAN z Verulamium (zm. 303) Pierwszym świadectwem chrześcijaństwa w Wielkiej Brytanii może być z dużym prawdopodobieństwem tradycja związana z męczeństwem Albana pod Verulamium. Alban, protomęczennik Angliae według relacji Bede , która z pewnością czerpie z wcześniejszych pisarzy, w szczególności Konstancjusza z Lyonu i Gildasa, uważa się, że urodził się w Verulamium - współczesnym St. Albans w Hertfordshire - w zamożnej pogańskiej rodzinie rzymskiej. Mówi się, że wraz z wybuchem prześladowań Dioklecjana i Maksymiana udzielił on schronienia w swoim domu chrześcijańskiemu księdzu; pod wrażeniem jego doktryny i pobożności Alban został przez niego ochrzczony. Tymczasem namiestnik rzymski, poinformowany o obecności i głoszeniu kazań chrześcijańskiego kapłana w Verulamium (od XII w. uważanego za duchownego Amfibala), kazał go odszukać. Odkrywszy, że jest w domu Albana, wysłał żołnierzy, aby go aresztowali; oszukani przebraniem, zamiast tego przyprowadzili Albana. Następnie odkryto jego prawdziwą tożsamość i odmawiając składania ofiar pogańskim bogom, został pobity, uwięziony i ścięty. Cudowne wydarzenia poprzedzające męczeństwo ukazały świętość Albana: musiał przejść przez most wypełniony ludźmi, którzy przybyli, aby zobaczyć najwyższą ofiarę, aby dotrzeć na miejsce egzekucji i aby nie opóźniać nadmiernie swego wstąpienia do nieba, modlił się o wody rzeki, aby się rozstąpily, pozostawiając dla niego i tłumu suche przejście. Kat nawrócił się dzięki temu cudowi i sam zginął śmiercią męczeńską wraz z Albanem. Przybywszy na wzgórze wyznaczone jako miejsce męczeństwa, zapisane w relacji jako Holmhurst Hill (być może identyfikowane ze współczesnym miastem Holywell Hill) i bardzo spragniony, modlił się do Pana o wytrysk wody, który ugasi jego pragnienie, co wydarzyło się natychmiast. Wreszcie, gdy odcięta głowa Albana leżała na ziemi, nowemu katowi wypadły oczy, zgodnie z toposem wspólnym wielu innym namiętnościom. Data męczeństwa Bedy przypadająca na rok 303 jest mało prawdopodobna, ponieważ prześladowania Dioklecjana nie objęły Wielkiej Brytanii, dlatego niektórzy współcześni uczeni uważają tę relację za owoc wyobraźni starożytnych hagiografów, aż do tego stopnia, że zaprzeczają istnieniu świętego; wielu innych próbowało umiejscowić męczeństwo w III wieku. W każdym razie można uznać, że Alban padł ofiarą nieznanych lokalnych prześladowań, które miały miejsce w tym samym czasie, biorąc pod uwagę, że jego kult musiał istnieć bardzo wcześnie; w istocie istnieją różne poświadczenia na długo przed Bedą. W 429 r., np. według Chronicon Integrum Prospera z Akwitanii , w klimacie częstego kontaktu wyspy ze światem kontynentalnym galijskim, św. Germanus biskup Auxerre i św. Lupus biskup Troyes został wezwany przez swoich braci do Wielkiej Brytanii, aby walczyć z pelagijską herezją szerzoną na wyspie. Po skutecznym przeciwstawieniu się heretykom i przed powrotem do kraju odwiedzili grób Albana, aby złożyć podziękowania; wizyta w świętym miejscu, będącym już celem wielu pielgrzymek, była z pewnością korzystna dla obu biskupów galijskich, którzy dzięki męczennikowi z absolutnym spokojem zmierzyli się z podróżą powrotną do Galii. Kilka lat później Gildas relacjonuje męczeństwo (De excidio et conquestu Britanniae ); Venantius Fortunatus, biskup Poitiers, opisując dwór niebieski, wspomina Albana jako chwalebnego przedstawiciela Wielkiej Brytanii ; a passio na jego cześć skomponowano już w Galii w pierwszej połowie VI w. Już w średniowieczu, w szczególności dzięki pismom Mateusza z Paryża, monachus ecclesiae Sancti Albani, jak sam siebie nazywał, historia Albana rozprzestrzeniła się szeroko, a jego kult dotarł poza Wyspy Brytyjskie. Kolejnym potwierdzeniem starożytności kultu i świadectwem prawdziwości istnienia męczennika jest fakt, że biografia Germana nie mówi o nim absolutnie nic, pozwalając zrozumieć, że musiał być on dobrze znany swoim czytelnikom i wymagał żadnych wyjaśniających informacji. Według tradycji późnośredniowiecznej, przez wielu współczesnych krytyków wątpliwej, Offa, król Mercji (zm. 796), po odkryciu relikwii Albana (zapomnianych po rzekomym zniszczeniu tego miejsca przez najeźdźców saskich), ufundował obok kościoła męczenników ( który istniał już w czasach relacji Bedy i według którego było miejscem wielu nawróceń i wszelkiego rodzaju cudów) wspaniały benedyktyński klasztor, który później przekształcił się w wielkie opactwo St. Albans. Zakłada się zatem, że poniżej dzisiejszej katedry św. Albana znajdują się rzymskie budowle dawnej pamięci męczeńskiej Albana, czyli kościoła, który odwiedził Germanus w 429 r. i który później odnotował Beda. Wykopaliska archeologiczne, choć nie udokumentowały jeszcze bezpośrednio istnienia prymitywnego kościoła - prawdopodobnie całkowicie zatarte przez budowę katedry normańskiej - w rzeczywistości odsłoniły rozległą późnorzymską nekropolię, która mogłaby świadczyć o obecności dawnych pamiątek męczeńskich poza granicami mury Verulamium, poświęconego Albanowi i szybko przekształcone najpierw w cmentarz, zgodnie ze znanym w starożytnym świecie zwyczajem pragnienia wiernych przebywania blisko czczonego świętego, a później w ośrodek genetyczny, z którego średniowieczne miasto ma swoje korzenie. Warto też dodać, że święty, przedstawiany ikonograficznie jako żołnierz rzymski uzbrojony w miecz i krzyż, a częściej niosący własną głowę, często mylony jest z Albinem, rzymskim męczennikiem czczonym w Niemczech; także nadawany mu tytuł protomęczennika Anglorum należy po prostu przyjąć jako anachronizm, ponieważ, jak wiadomo, Anglowie najechali terytorium starożytnej Wielkiej Brytanii dopiero znacznie później.

AGNUS DEI. Według Liber pontificalis papież Sergius I, Syryjczyk, wprowadził śpiew Agnus Dei do Mszy rzymskiej. W liturgiach wschodnich od VI w. fractio chleba uznawano za symbol męki i śmierci Chrystusa. W liturgii zachodniej Syrii zachowały się teksty używane podczas fractio, które mówią o Baranku Bożym (Brightman, Liturgies, I, 99), nawiązując do Ap 5,6 i J 1,29-36. Śpiew Agnus Dei pełni funkcję confractorium, czyli pieśni towarzyszącej fractio. Ordo Romanus I nakazuje, aby schola śpiewała ją podczas łamania chleba (Andrieu, Les Ordines Romani, 101); w ten sposób Agnus Dei, swoim stonowanym, ofiarnym tonem, nadało fractio wschodni wymiar. Prawdopodobnie doprowadziło to do zrozumienia następującego po fractio commixtio jako symbolu zmartwychwstania . W każdym razie Syryjczycy, którzy od IV w. praktykowali commixtio, widzieli w nim symbol zmartwychwstania Chrystusa, a Teodor z Mopsuestii wyjaśnia to jako zjednoczenie Ciała i Krwi Chrystusa . Zatem fractio i commixtio fermentum [dosł. zakwas - fragment konsekrowanej hostii wysyłany do kościołów tytularnych w celu wykorzystania ich w sprawowaniu Eucharystii w miejscu commixtio] we Mszy rzymskiej, która pierwotnie miała odmienną symbolikę, dzięki Agnus Dei nabiera jednolitej symboliki: fractio oznacza śmierć, commixtio zmartwychwstanie.

AGRAECIUS (zm. ok. 487) Imię jest różnie pisane: Agraecius, Agroecius, Agritius. Biskup Sens, druga połowa V w. Sydoniusz Apollinaris wysłał do niego list , zapraszając Agraeciusa, aby towarzyszył mu do Bourges w celu przywrócenia porządku. Napisał Ars de ortographia. W chwili jego śmierci ok. 487 został pochowany w kościele Saint-Léon, vel Saint-Gervais-et-Protais. Pod koniec IX w. jego następca biskup Antegisius przeniósł swoje relikwie do klasztoru St. Pierre-le-Vif. Święto 15 czerwca. Należy odróżnić od hiszpańskiego biskupa Agrestius

AGRAFON Grecki termin oznaczający "niepisane słowo" używany do wskazania wypowiedzi Chrystusa (ale nie przemówienia), które nie są zawarte w ewangeliach kanonicznych. Agrafę Jezusa, czyli przypisywane mu słowa, znajdziemy w innych księgach NT ; w wariantach ewangelicznego MSS ; w tekstach apokryficznych ; w apokryficznych fragmentach cytowanych przez Ojców ; oraz w licznych tekstach patrystycznych. Badania nad agrafą zostały szczególnie wzbogacone przez odkrycie Oxyrhyncus papyri (nr 1 i 654, opublikowane odpowiednio w 1897 i 1904 r., które zawierają maksymy Jezusa wprowadzone wyrażeniem le,gei VIhsou/j i dlatego nazywane są także logia ; dodano do nich inne: nr 655; 840; 1224 itd.) oraz niektóre koptyjskie rękopisy, w tym Ewangelię Tomasza, autentyczny zbiór wypowiedzi Jezusa, które wciąż są krytycznie oceniane. Najnowsze badania całości materiału zdają się prowadzić do wniosku, że agrafy były obecne już w początkach chrześcijaństwa i wskazują na wielopostaciową tradycję dotyczącą Jezusa, która nie jest zawarta w ewangeliach kanonicznych, choć krążyła po całym Kościele . Trudność w ustaleniu, które z tych "powiedzeń" są z pewnością autentyczne, nie wyklucza, że niektóre mogą być autentyczne. Co więcej, dzieła zawierające agrafę nie mają na celu zmiany tego, co oferuje badanie słów Chrystusa w ewangeliach kanonicznych. Największy zbiór agrafy w szerokim tego słowa znaczeniu - tj. fragmentów cytowanych przez niektórych autorów kościelnych jako biblijne, ale nie występujących w Piśmie Świętym - znajduje się w: S. Resch, Agrapha Aussercanonische Schriftfragmente, Leipzig 1906 TU n.s. XV 3/4, punkt wyjścia do dalszych badań .

AGRESTIUSZ (V w.) Biskup Lugo (Gallaecia). Jedyne, co wiadomo o jego życiu, to podjęta w 433 r. próba przeciwstawienia się wyborom biskupim Pastora i Syagriusa (Idatius, Chron., wyd. Tranoy, SCh 218, Paryż 1974, n. 102), przeciwników pryscylianizmu. Nie jest wiadomo, czy sympatie Priscillianowskie motywowały sprzeciw Agrestiusa; w każdym razie prawdopodobnie wzbudził w tej kwestii podejrzenia. Agrestiusowi przypisano niedawno krótki, fragmentaryczny wiersz zatytułowany Versus Agresti Ep. de fide ad Avitum Odc. Treść pracy, listu dydaktycznego zawierającego wyznanie wiary dotyczącego m.in. stworzenie ex nihilo dobrze wpisuje się w sytuację Agrestiusa i może być jego odpowiedzią na oskarżenia o herezję.

AGRICIUS (zm. ok. 332) Biskup Twiru, początek IV w., kiedy miasto było stolicą cesarstwa. Jako być może następca św. Paternusa zostałby wysłany do Trewiru przez papieża Sylwestra. Brał udział w soborze w Arles (314) i podpisał akty soborowe na cześć biskupa diecezjalnego, który przewodniczył soborowi, co było oznaką znaczenia jego stolicy biskupiej. Jego następca był także drugim sygnatariuszem soboru w Serdyce (343). Atanazy, obecny w Trewirze w 335/336 r., wspomina o licznych wspólnotach chrześcijańskich i budowanych kościołach. Laktancjusz przebywał w Trewirze w czasie episkopatu Agrycjusza jako wychowawca Kryspusa. Święto 19 stycznia.

AGRIPPA I, czyli Herod Agryppa (10/9 p.n.e. - 44 n.e.) Syn Arystobula i Bereniki, bratanek Heroda Wielkiego. Kształcił się w Rzymie, gdzie zyskał przychylność cesarza Kaliguli, który w 37 r. na nim tetrarchie Filipa (terytoria Batanaea, Ituraea i Trachonitus) i Lizaniasza (Abilene), a w 40 r. tetrarchia Heroda Antypasa (Galilea, Perea). Agryppa pozostał jednak w Rzymie, interweniując na rzecz sprawy żydowskiej w Jerozolimie, a zwłaszcza sprzeciwiając się planowi cesarza umieszczenia jego posągu w świątyni. Po śmierci Kaliguli sprzymierzył się z Klaudiuszem, sprzyjając jego wstąpieniu na tron cesarski. W ramach rekompensaty Klaudiusz dał mu Judeę i Samarię (41), ponownie jednocząc terytorium swego dziadka Heroda. Dopiero wtedy Agryppa opuścił cesarskie miasto i udał się do Jerozolimy, aby objąć w posiadanie swoje terytoria. Po jego śmierci w 44 roku Judea została ponownie zredukowana do prowincji rzymskiej. Agryppa był bezpośrednio odpowiedzialny za prześladowania chrześcijan . Zmarł nagle w Cezarei w Palestynie w 44 roku .

AGRIPPA II (ok. 28 - ok. 92) Marek Juliusz Agryppa, syn Agryppy I; kształcił się w Rzymie. Klaudiusz nie chciał mu dać panowania Judei odziedziczonego po jego ojcu, Agryppie, uważając go za zbyt młodego. Po śmierci Heroda z Chalkidy Agryppa odziedziczył zarówno jego panowanie, jak i żonę, Berenikę, naturalną siostrę Agryppy. Pozostał przez długi czas na dworze cesarskim w Rzymie, aby zapewnić sobie łaski; Klaudiusz odebrał mu Chalkis, ale w zamian dał mu tetrarchie Filipa i Lizaniasza (53). Od nowego cesarza Nerona Agryppa uzyskał kontrolę nad niektórymi miastami Galilei i Perei (55), co było koncesjami będącymi owocem absolutnej wierności Agryppy wobec Cesarstwa Rzymskiego: było to szczególnie. objawiło się podczas powstania żydowskiego w 66 r., podczas którego Agryppa współpracował z Rzymianami, którzy odwdzięczyli mu się powiększeniem jego królestwa. Był ponownie w Rzymie z okazji żydowskiego zwycięstwa Tytusa (70). Wraz ze swoją siostrą Bereniką chciał wysłuchać Pawła, który był więźniem w Cezarei, aby przekonać się o jego niewinności .

AGRIPPA CASTOR (II w.) Autor antygnostyczny, który napisał, prawdopodobnie za panowania Hadriana (117-138), "najskuteczniejsze obalenie" egzegetycznych dzieł gnostyckiego Basilidesa; według Teodoreta obalił on także Izydora , innego gnostyka. Jego dzieło zaginęło, ale Euzebiusz z Cezarei podaje krótkie podsumowanie . Hieronim wychwala go jako osobę "bardzo kulturalną i silną"

AGDE Około 30 biskupów z sześciu prowincji kościelnych królestwa Alarica, ariańskiego króla Wizygotów, zebrało się 10 września 506 roku w bazylice św. Andrzeja w Agde pod przewodnictwem Cezariusza z Arles. Zgromadzenie to sygnalizowało wyraźną zmianę polityki religijnej króla w kierunku pokoju i tolerancji; to samo znaczenie miało ogłoszenie kilka miesięcy wcześniej (zima 505-506) Brewiarza Alaryka. Ojcowie Agde rozpoczęli posiedzenie oświadczeniem wdzięczności księciu, który przywrócił im wolność, oraz żarliwą modlitwą do Boga za króla i królestwo. Znaczenie soboru jest jasne z różnych perspektyw: nie tylko wyznacza on przejście od soborów okresu rzymskiego do soborów okresu merowingów, od kościoła galijsko-rzymskiego do kościoła galijsko-frankońskiego, ale także zapewnił szerokie rozpowszechnienie dyscypliny kanonicznej Arles. Cezary z Arles, przewodniczący zgromadzenia, chciał, aby ojcowie czerpali z kanonów i praw starożytnych Ojców ; w rzeczywistości wiele decyzji Rady w Agde nawiązuje do decyzji z początku rad prowincjalnych , do zbioru zwanego "Soborem w Arles" lub do Statuta ecclesiae antiqua , podczas gdy inne powtarzają kanony Soboru Vannes (461-491), reprezentując w ten sposób ustawodawstwo prowincji Tours . Sobór poruszył wiele problemów dyscyplinarnych i liturgicznych, zwłaszcza warunków wymaganych do święceń i obowiązków duchownych , kładąc nacisk na obowiązek wstrzemięźliwości i dobrych obyczajów. Wiele jej postanowień dotyczyło dóbr kościelnych: oddawanie zapisów i darowizn na rzecz Kościoła jest świętym obowiązkiem ; kradzież dóbr kościelnych oznacza zabijanie biednych (necator pauperum) . Ogólnie rzecz biorąc, dobra kościelne są niezbywalne; biskupi muszą być przekonani, że nie są właścicielami, a jedynie zarządcami majątku swojej diecezji . Duchownych wzywa się do poszanowania sądów kościelnych , a świeckich do przestrzegania prawa o nierozerwalności małżeństwa . Praktyki liturgiczne regulowały różne normy: błogosławieństwo ołtarzy (kan. 14); celebracja nabożeństwa ; Niedzielne uczestnictwo we Mszy św. ; obowiązek Komunii świętej w okresie Bożego Narodzenia, Wielkanocy i Zesłania Ducha Świętego ; post ; i przekazywanie wiary.Zapisano, że w przeszłości należało uregulować celebracje w kaplicach, aby nie zakłócać nabożeństw w parafiach. Na tym samym soborze ogłoszono także rygorystyczne normy dotyczące penitentów , mniszek , mnichów ( i Żydów . Na koniec na uwagę zasługuje zainteresowanie ojców soborowych ochroną personae miserabiles: porzuconych dzieci oraz uwolnionych i zbiegłych niewolników. Szereg rękopisów przypisuje Soborowi w Agde 23 kanony, poza 49 autentycznymi. W rzeczywistości są to prywatne kompilacje zapożyczone z różnych źródeł galijskich, zwłaszcza z soboru w Epaonie z 517 roku.

AGELIUSZ z Konstantynopola (zm. po 384) Biskup wspólnoty nowacjanistycznej w Konstantynopolu, wygnany przez Walensa ok. 365 za bycie anty-arianinem. Po powrocie współpracował w 383 r. z biskupem katolickim Nectariusem, aby uzyskać od Teodozjusza ostateczną akceptację wiary katolickiej oraz potępienie radykalnych i umiarkowanych arian i Macedończyków na mocy antyheretyckich postanowień z 25 lipca i 3 grudnia 383 oraz 21 stycznia 384 roku. Teodozjusz, uznając antyariańską wiarę nowacjanistów, zwolnił ich z antyheretycznych przepisów, pozostawiając ich w spokoju i pozwalając im zachować kościoły.

AGILULF (zm. 616) Król Longobardów (Lombardów). Będąc księciem Turynu, w roku 590 został wyniesiony na tron Longobardów po poślubieniu Teodelindy, wdowy po Autharim. Agilulf jeszcze bardziej wzmocnił władzę królewską przeciwko zbuntowanym książętom i energicznie kontynuował walkę z Bizantyjczykami, zwłaszcza z Romanem, egzarchą Rawenny, który najechał kilka miast Tuscia Romana. Agilulf oblegał Rzym w 593; dopiero interwencja Grzegorza Wielkiego i pośrednictwo Teodelindy zakończyły oblężenie. Energia i zdolności papieża ostatecznie doprowadziły do rozejmu (603) pomiędzy Agilulfem a cesarzem Fokasem. Podziw dla twórczości Grzegorza i wpływ Teodelindy sprzyjał Agilulfowi w stronę katolicyzmu i Kościoła; jest prawdopodobne, że Agilulf przeszedł na religię katolicką i podczas Wielkanocy 603 r. ochrzcił swojego syna Adaloalda. W tym momencie królewska energia została skierowana na renowację i budowę kościołów: na życzenie Teodelindy wzniesiono kościół ku czci Jana Chrzciciela w Monza, a w 612 roku założono katolicki klasztor w Bobbio, powierzony kierownictwu Kolumban. Po śmierci Agilulfa w 616 roku władza królewska przeszła na jego 13-letniego syna Adaloalda.

AGNELLUS (ok. 486-569) Arcybiskup Rawenny. Szlachetnie urodzony, po śmierci żony porzucił karierę wojskową i przyjął święcenia kapłańskie, zostając diakonem i prefektem kościoła św. Agaty w Rawennie. 24 czerwca 557 został wybrany arcybiskupem miasta. Zainicjował wielkie prace restauratorskie i upiększające kościoły w swojej diecezji; jego marmurowa ambona i srebrny krzyż znajdują się w katedrze w Rawennie. Doktrynalnie stanowczo sprzeciwiał się ariańskiej herezji, pisząc Epistola de natione fidei ad Armenium, w którym bronił doktryny trynitarnej Kościoła przed herezją (PL 68, 381-386). Przypisuje się mu pojednanie z Kościołem katolickim wspólnot kościelnych znajdujących się pod wpływem arianizmu Gotów.

AGNES (zm. 250) Depositio martyrum jest pierwszym dokumentem, w którym pojawia się wzmianka o kulcie św. Agnieszki w Rzymie, przy Via Nomentana, 21 stycznia. W latach 337-351 w pobliżu grobowca, obok tzw. mauzoleum św. Konstancji, a właściwie fundatora bazyliki Konstantyny, wybudowano bazylikę. Ambroży , Damasus i Prudentius podają sprzeczne wersje jej męczeństwa, zgadzając się jedynie co do jej wieku (właśnie miała osiągnął dojrzałość płciową) oraz na podwójnych zasługach młodego świętego, dziewicy i męczennicy. Agnieszka wraz z Piotrem, Pawłem i Wawrzyńcem jest patronką Rzymu. Namiętności w języku łacińskim i greckim są romantyzowane. Wokół grobowca rozwinął się cmentarz; przedstawia ją wiele hut szkła w złocie. Jej kult dotarł do Afryki , Rawenny (św. Apollinare Nuovo), Galii i Niemiec (księgi liturgiczne) .

AGNOETA Zwolennicy herezji zapoczątkowanej w Egipcie przez diakona Temistiusza z Aleksandrii (pierwsza połowa VI w.) w wyniku podziałów i schizm monofizytów. Są one opisane w quaest. 30 ps.-Cezariusz. Agnoetae doprowadzili naukę Sewera z Antiochii do ostatecznych konsekwencji, głosząc na podstawie Mk 13,32, Jn 11,34 i Łk 2,52, że Chrystus nie posiadał doskonałej wiedzy, ale jak wszyscy ludzie podlegał do niewiedzy (Leontius Scholasticus - który porównuje ich do Teodozjanów, rozdz. V, 6; X, 3: PG 86, 1232.1261-1264). Tymoteusz z Konstantynopola zalicza ich do Diacrinomenów jako piąta grupa, podobna do Sewerytów. Od Phocjusza dowiadujemy się, że obalił je Teodor, mnich z Aleksandrii (kod biblijny 108) i Eulogiusz z Aleksandrii

AGAPA Neologizm z klasycznej greki pojawił się pierwotnie w pierwszych przekładach ST z języka hebrajskiego: wskazywał na pojęcia miłości i miłosierdzia (Kazn 9,1). Używane także później przez Filona (Deus 9), szczególnie w NT (64 razy), aby wskazać miłość Boga do Syna i Syna do ludzi (Kościół), a także miłość braterską pomiędzy wierzących (1 Kor 1,13). W przeciwieństwie do erosu, który na ogół oznaczał miłość czysto ludzką i naturalną (Łk 11,42), a w tradycji klasycznej jej składnik fizyczny. Przyjęto także oznaczenie posiedzeń i zgromadzeń pierwszych wspólnot chrześcijańskich (2 Piotra 2:13; 1 Kor 11:17; Judy 12). Później używane przez chrześcijan do wskazania konkretnych przejawów miłości braterskiej we wspólnotach chrześcijańskich, np. Jałmużna, a zwłaszcza święte posiłki. W świetle świadectwa Nowego Testamentu pojawia się pytanie o odniesienie do Eucharystii, którą coraz częściej odnajdujemy u Ojców, począwszy od epoki subapostolskiej, aż do czasu, gdy Eucharystia została ustanowiona jako posiłek rytualny całkowicie odrębny od wspólnej uczty wspólnoty. Użycie w Liście Judy (12) wyraźnie odnosi się do braterskiego posiłku, podczas gdy znaczenie agape u Pawła (1 Kor 11:17) jest szeroko dyskutowane; tam posiłek i Eucharystia wydają się odpowiadać. Zaraz potem w tekście znajduje się relacja eucharystyczna, będąca najstarszym nieżydowskim anaforycznym świadectwem. Począwszy od II w. w różnych źródłach pojawiają się odrębnie dwa momenty wspólnoty chrześcijańskiej, z jednej strony wieczerza Pańska, a z drugiej agape, która staje się w najwyższym stopniu braterskim posiłkiem według typu rytualnego lub półliturgicznego. W pierwszych wiekach te dwie praktyki były często tak ze sobą powiązane, że nie można było ich łatwo rozróżnić; agape było zawsze rodzajem wtórnego zgromadzenia, podczas którego dzielono się posiłkiem, a nie tylko chlebem, winem i wodą. Jego ścisły związek z Eucharystią w I-II w. mimo to agape łączono także z bardzo powszechnym zwyczajem posiłków w religijności pogańskiej, a także żydowskiej. Uważa się zatem, że był to zwyczaj autonomiczny, który ewoluował wraz z wiarą chrześcijańską. Od II w. zaczęto praktykować spotkania półliturgiczne, aby dzielić się posiłkiem, zwłaszcza z najbardziej potrzebującymi, a zwłaszcza z najbogatszymi rodzinami chrześcijańskimi, które w ten sposób dzieliły się swoimi dobrami. Specyficznym celem agape było naśladowanie miłości Chrystusa do człowieka w osiąganiu miłości braterskiej. W IV w. posiłek ten odbywał się przy grobach męczenników, aby uczcić ich pamięć, nie tracąc jednak z głównego, społecznego celu, jakim jest pomoc najbardziej potrzebującym i tym samym stając się inną praktyką. Po V w. agape stało się rzadkie, a wyrazy braterskiej pomocy przybierały różne formy, takie jak jałmużna. Źródła patrystyczne poświadczają praktykę agape z niewielką jasnością i zawsze jako praktykę tylko niektórych lokalnych kościołów, bardzo zmienną w czasie i miejscu. Na przykład w Afryce praktyka ta była bardzo rozpowszechniona (Tert., Apo. 29) i została zakazana po zgłoszeniu nadużyć; w Egipcie agape pozostawała ściśle połączona z Eucharystią (Clem. Alex., Strom 3,2,10); Jan Chryzostom (Hom. 54) natomiast mówi o braterskim spotkaniu po Eucharystii, gdzie wierni spotykali się, aby spożyć posiłek. W kościołach ormiańskim i gruzińskim pozostał zwyczaj posiłku liturgicznego odbywającego się w obecności duchownego, zgodnie z rytuałami posiłków żydowskich. Wraz z pojawieniem się nadużyć w IV w. agape została zakazana w różnych kościołach lokalnych i zakazana przez niektóre kanony soborowe, nawet pod karą ekskomuniki. Pierwsze potępienie zostało wydane przez sobór w Gangrze (353) (kan. 9.11), następnie powtórzone przez sobór w Gangrze (363?) (kan. 27.28). Później zakaz potwierdzono w Kartaginie w 397 r., Orleanie (535), Tours (567) i Trullo (692), zapobiegając jego rozprzestrzenianiu się; musiała zatem przyjąć inne formy, zawsze zachowując swój cel miłości we wspólnotach chrześcijańskich. Agape jako praktyka wobec najbardziej potrzebujących nigdy nie zniknęła z życia chrześcijańskiego, choć zaszły w nim znaczące zmiany. Liturgia wschodnia zachowuje go w postaci antirodonu na zakończenie funkcji liturgicznych, a we współczesnych liturgiach można znaleźć różne jego pozostałości.

AGAPE, CHIONIA i IRENA (zm. 304) Męczennicy z Tesaloniki. Grecka pasja Agape, Chionii i Ireny, znana już w tłumaczeniu na łacinę, została opublikowana przez P. Franchi de′ Cavalieri . Ofiary prześladowań Dioklecjana (304) oraz jedyni chrześcijanie w swojej rodzinie, Agape, Chionia i Irene, wycofali się na górę w pobliżu swojego miasta Tesaloniki, zabierając ze sobą wszystkie posiadane pisma chrześcijańskie, aby uchronić je przed zniszczeniem . Kiedy po kilku dniach wrócili do miasta i okazało się, że są chrześcijanami, zostali doprowadzeni przed namiestnika miasta Dulcitiusa. Głównym zarzutem była uparta odmowa spożywania pokarmu poświęconego bogom (bałwochwalcom). Pozostając niezłomni w wierze, zostali skazani na spalenie żywcem, najpierw Agape i Chionia, potem Irena. Ich męczeństwo miało miejsce 1 kwietnia, dlatego też pamięć o nich lub w tym dniu była zwyczajowo włączana do Synaksariów i martyrologii Wschodu i Zachodu. Grecka namiętność wymienia trzy inne kobiety wraz z trzema pierwszymi - Kasją, Filipą i Eutychią - oraz mężczyzną, Agatonem, ale nie podaje żadnych szczegółów ich losu. Łacińska pasja łączy męczeństwo trzech sióstr z męczeństwem Anastazji i Chryzogona, w związku z czym umieszcza je w Akwilei. Dokument tej rewizji zainspirował benedyktynkę Rosvitę (X w.) do napisania sztuki Dulcitius

AGAPETI - AGAPETA W chrystologii grecki termin agapētos wskazuje na Syna, na którym spoczywa łaska Boża. Dotyczyło to ascetów obu płci, którzy naśladowali Mistrza. Jednak jest znany głównie ze swojego pejoratywnego użycia w IV wieku. autorów, oznaczających dziewice żyjące z ascetą lub duchownym żyjącym w celibacie: praktyce tej sprzeciwiali się już Cyprian z Kartaginy, przeciwnicy Pawła z Samosaty (który nazywał ich syneisaktoi), synody w Ancyrze i Nicei, Afraates i Efrem Syryjczyk, Epifaniusz (Panarion 63,2), Pseudo-Atanazy (Syntagma, PG 28, 837), Hieronim (Ep. 22,14), Grzegorz z Nazjanzu, Jan Chryzostom, itd.

AGAPETUS, diakon (ok. VI w.) Diakon kościoła św. Zofii w Konstantynopolu, uważany jest za nauczyciela cesarza Justyniana I (527-565). Wkrótce po wstąpieniu tego ostatniego na tron Agapetus poświęcił mu Ekthesis kephalaion parainetikon, zwany także Schede basilik?, czyli wykład obowiązków chrześcijańskiego księcia w 72, przeważnie krótkich rozdziałach, uporządkowanych akrostycznie. W składzie tych capitula admonitoria Agapetus wykazuje się dużą znajomością hellenistycznej tradycji retorycznej, czerpiąc z wzorców izokratejskich i platońskich i łącząc je z elementami tradycji chrześcijańskiej. Do rad moralnych zaliczają się: szanować prawa, napominać grzesznika, unikać złego towarzystwa, nie zatrudniać nieuczciwych osób w zarządzaniu państwem, przeciwstawiać się gniewowi wobec wrogów, nie dać się zwieść pochwałom przyjaciół i być niezmiennym cel w każdym działaniu (27-35). Agapetus udziela także rad typowo chrześcijańskich: cesarz otrzymał berło od Boga, potrzebuje tylko Boga i jest przyjacielem i sługą Boga; musi dobrze pamiętać o przemijaniu tego świata i wytrwale wznosić się ku dobru, aby cieszyć się królestwem wiecznym (61-72). Dzieło Agapetusa ze względu na swoją prostotę wywarło ogromny wpływ; używano go w nauczaniu scholastycznym i tłumaczono na ormiański i staro-cerkiewno-słowiański. Rozpowszechniła się na Zachodzie jako wyraz politycznej pedagogiki humanizmu.

AGAPET I, papież (535-536) Syn Gordianusa, prezbitera kościoła św. Jana i Pawła na wzgórzu Celii, Agapetus został wybrany w 535 r., po części dzięki poparciu partii bizantyjskiej. Być może to wyjaśnia jego wysiłki na rzecz rehabilitacji antypapieża Dioskorusa (który został wybrany i zmarł dwa lata wcześniej). Tą i innymi inicjatywami Agapetus przyczynił się do sprzeciwu wobec wyznaczania przez papieży własnych następców. W 535 roku Sycylia była kontrolowana przez Bizancjum. Z tego powodu włoski król Teodahad, obawiając się zamysłów Justyniana co do półwyspu, wysłał jako delegata Agapeta do Konstantynopola. Posunięcie to było jednak nieskuteczne i wojska bizantyjskie pozostały we Włoszech. W Konstantynopolu, pomimo sprzeciwu dworu, Agapetus zdetronizował patriarchę Anthimusa, monofizytę, zastępując go mnichem-kapłanem Menasem. Agapetus interweniował także w różnych kwestiach doktrynalnych na synodzie, którego pragnęło wielu przełożonych zakonnych, apelując do biskupa Rzymu. Agapetus zachorował jeszcze w Konstantynopolu i tam zmarł w 536 r. Jego szczątki natychmiast przewieziono do Rzymu i pochowano w Bazylice św. Piotra. Zostawił siedem listów.

AGATA (zm. 250) Imię Agaty wpisano 5 lutego w Mart. hier., Kalendarz Kartaginy, Sakramentarz Gregoriański, kalendarze mozarabskie i Synaksarion Konstantynopola. Poświęcono jej różne kościoły: w Rzymie św. Agaty Gotów; przy Via Aurelia, in fundum Lardarium, kościół zbudowany przez papieża Symmachusa (498-514); Grzegorz Wielki ufundował klasztor pod wezwaniem św. Maksyma i Agaty w Palermo, a relikwie świętego zdeponowano u św. Szczepana na Capri. Akty jej męczeństwa (BHL 133) nie mają żadnej wartości historycznej.

AGATHANGELOS (Agat′angełos) (VI w.) Pseudonim autora kroniki (Patmowt'iwn Hayoc') o nawróceniu Ormian przez św. Grzegorza Oświeciciela. Autor podaje się za sekretarza króla Tiridatesa (ok. 320 r.) i naocznego świadka wydarzeń. Tekst jest jednak późniejszy (ok. 490?), jak pokazują jego anachronizmy i sprzeczności. Z oryginału ormiańskiego sporządzono dość stare (VI w.?) tłumaczenie greckie, na którym opierają się różne przeróbki i krótsze wersje na język grecki i języki wschodnie.

AGATON, papież (678-681) Urodzony na Sycylii, następca Donusa (676-678) i konsekrowany 27 czerwca 678 r. Wkrótce po jego wyborze wygasła autonomia kościoła Rawenny, która została zapoczątkowana w roku 666 przez biskupa Maurusa (z inicjatywy cesarza Konstansa II), a kontynuowany przez jego następcę Teodora. W roku 679 Agathon zwołał sobór rzymski, aby ponownie zatwierdzić Wilfrida na biskupa Yorku, wygnanego przez króla Northumbrii (Mansi 11, 179). Wysłał także arcykantora Jana (opata św. Marcina w pobliżu Bazyliki św. Piotra) do Anglii, aby promował szerzenie chorału gregoriańskiego i rzymskiego porządku liturgicznego. Agaton przychylił się do prośby cesarza Konstantyna IV Pogonatosa (wysłanej do jego poprzednika Donusa w 678 r.) o wysłanie pełnomocników do Bizancjum w celu rozwiązania kwestii monotelitów z patriarchami Konstantynopola i Antiochii. Papież zwołał w tym celu drugi sobór w Rzymie w 680 r., potwierdzając potępienie monoteletyzmu i mianując delegatów na konferencję w Konstantynopolu. W obecności 150 ojców, delegatów papieskich i cesarza (który przewodniczył sesjom) konferencja była prawdziwym i właściwym soborem ekumenicznym - szóstym, Konstantynopolem III, znanym również jako Trullo I - który zarejestrował ostateczne odrzucenie monoteletyzmu , pojednanie Rzymu ze Wschodem i szerokie uznanie władzy papieskiej (Mansi 11, 666). Agathon zmarł przed zakończeniem soboru, 10 stycznia 681 r. Mamy dwa jego listy do cesarza w sprawie dyotelizmu, stanowczo potwierdzone przez Rzym i przeznaczone do narzucenia Kościołowi powszechnemu. Jego trzy listy do kościoła angielskiego zaginęły; kolejne cztery są fałszywe.

AGATHONICE i towarzysze (zm. 161/180).Biskup Carpus, diakon Papylus i dobrowolna męczennica Agathonice zmarli w Pergamonie 15 kwietnia nieznanego roku - za panowania Marka Aureliusza (161-180), według niektórych, którzy opierają swoje poglądy na Euzebiuszu z Cezarei (HE IV, 15,48) i pod Decjuszem (250) według tych, którzy opierają się na łacińskich Dziejach Męczenników. Martyrologie często mylą swoje nazwy: w Dziejach Apostolskich zawsze nazywa się Papylus "Pamphylus". Istotę oryginalnych Dziejów Męczenników można prawdopodobnie odtworzyć z tekstu wspólnego dla redakcji greckiej i łacińskiej. Późne wersje cytują Agathodorusa jako towarzysza Agathonice.

AGATONIK z Tarsu (V w.) Fikcyjny autor zbioru krótkich tekstów pierwotnie napisanych w języku greckim, które przetrwały jedynie w języku koptyjskim w jednym kompletnym rękopisie i kilku fragmentarycznych rękopisach. Oryginał powstał w kręgach ewagryjskich na początku V w. i został poprawiony i rozszerzony w trakcie transmisji w języku koptyjskim. Korpus zawierał (1) traktat przeciwko antropomorfitom (wersja koptyjska z Białego Klasztoru została zmieniona na korzyść antropomorfizmu); (2) spór z "Justinem Samarytaninem" na temat zmartwychwstania ciała; (3) spór ze "Stratonicusem z Cylicji" na temat różnych argumentów, zwłaszcza opatrzności; (4) "przeprosiny" za niewiarę. Prace te są interesujące przede wszystkim jako dokumentacja dużych i małych problemów, które były przedmiotem dyskusji w V wieku. Egipskie kręgi monastyczne, które można znaleźć u Palladiusa lub Jana Kasjana, ale z trudnością można je znaleźć w tekstach sporządzonych bezpośrednio przez mnichów.

AFRYKA

I. Podział administracyjny - II. Chrześcijaństwo - III. Zniknięcie starożytnego chrześcijaństwa - IV. Archeologia - V. Archeologia najnowsza.

I. Podział administracyjny. Afryka to nazwa nadana przez Rzymian obszarom znajdującym się pod kontrolą Kartaginy w czasie wojen punickich. Od I w. AD administracja cywilna została podzielona na trzy regiony: (1) Prokonsularna Afryka, która rozciągała się od ołtarza Filenów do Annaby/Konstantyna i podlegała władzy prokonsula wyznaczonego przez Senat, ze stolicą w Kartaginie; (2) Numidia, oddzielona od Afryki Prokonsularnej w roku 37 n.e., mniej więcej odpowiadająca regionowi Konstantyna i rządzona przez legata III Legionu Augusta, stolica Lambaesis; (3) Mauretania, okupowana w roku 40 ne, która rozciągała się aż do Atlantyku, ale była podzielona na dwie prowincje cesarskie, Caesariensis, stolicę, Cezareę (Cherchel) i Tingitanę, stolicę Tingis (Tanger). Wydaje się, że rzymska okupacja Mauretanii ograniczała się do pasa przybrzeżnego, a lokalne dynastie pozostały nienaruszone aż do inwazji Wandalów. Reforma Dioklecjana (284-305) zmodyfikowała te podziały administracyjne. Od tego momentu diecezja cywilna Afryki składała się z następujących prowincji: (1) Trypolitania, od Cyrenajki do Jeziora Trytona (Chott el Djérid); (2) Byzacena, od jeziora Tryton do Horrea (Hergla); (3) Afryka prokonsularna, od Horrei do Thabraca (Tabarka w Tunezji); (4) Numidia, podzielona na Cirtensis ze stolicą Cirta (później Konstantyn) i Militaris ze stolicą Lambaesis; (5) Mauretania Sitifensis, stolica Sitifis (Sétif); (6) Mauretania Caesariensis, stolica Cherchel. Rząd cywilny każdej prowincji został powierzony praesom zależnym od wikariatu Afryki, rząd wojskowy do praepositus limitum pod rządami hrabiego Afryki Mauretanii Tingitany został włączony do diecezji hiszpańskiej.

II. Chrześcijaństwo. W powyższe ramy administracyjne włączyło się chrześcijaństwo.

1. Pochodzenie chrześcijańskie. Istnieją dwie przeciwstawne teorie: niektórzy uważają, że chrześcijaństwo afrykańskie przybyło ze Wschodu przez Egipt i Libię, inne zaś przez Rzym. Argumenty nie wydają się decydujące dla żadnej z teorii: równie dobrze mogła to być kombinacja wpływów. Najwcześniejsze wiarygodne informacje pochodzą z końca II w. n.e. Kościół afrykański był wówczas dwujęzyczny: w Passio Perpetuae przemawia męczennik . Wydaje się, że wizje Saturusa zostały pierwotnie spisane po grecku; nieco wcześniej Tertulian opublikował swoje najwcześniejsze traktaty w języku greckim, późniejsze były wersje łacińskie. Jednakże od roku 180 Dzieje Scylitanów męczenników były pisane po łacinie. Mniej więcej z tego samego okresu pochodzi łacińska wersja Listów św. Pawła, a nieco późniejsza wersja Biblii. Po ok. 250 Cyprian z Kartaginy posługiwał się oficjalną wersją Biblii w języku łacińskim, której pozostał wierny. Na uwagę zasługują także czyny i namiętności męczeństwa Cypriana (257-258), Jakuba i Marianusa (259), Lucjusza i Montana (259), Maksymiliana (295) (Bonosus i Maksymilian, męczennicy), Marcellusa ( 298), męczenników Abitiny, Feliksa z Thibuca i Krispiny (304), które należą do najlepszych tekstów łacińskich tego gatunku. Afryka była także kolebką wielkiej łacińskiej literatury chrześcijańskiej Tertuliana (II-III w.), Cypriana (zm. 14 września 258) i Augustyna (zm. 28 sierpnia 430). 2. Rady. Cyprian wspomina dwa sobory sprzed swoich czasów: Agrypinusa (ok. 220 r.) w sprawie chrztu heretyków i drugi, który odbył się za poprzednika Cypriana Donata z Kartaginy i doprowadziło do obalenia Privatus, biskupa Lambaesis . Za czasów Cypriana było ich siedem. Najważniejsze z nich to ta z maja 251 r., która rozstrzygnęła kwestię lapsi podczas prześladowań Decjusza oraz ta z 1 września 256 r. , który nakazywał powtórny chrzest heretyków i schizmatyków, wbrew zwyczajowi rzymskiemu; W soborze wzięło udział 87 biskupów, a akty zostały zastrzeżone .Akty soborów po Cyprianie dotarły do nas poprzez średniowieczne zbiory kanoniczne . Szczególnie poważny problem donatyzmu, schizmy wywołanej prześladowaniami Dioklecjana, został rozwiązany w roku 411 podczas debaty konferencyjnej, której akty zostały opublikowane. Dokumenty te są doskonałym odzwierciedleniem życia Kościoła i chrześcijańskiego ludu Afryki. 3. Rozprzestrzenianie się chrześcijaństwa. W przypadkach, w których zachowały się akty soborowe z podpisami uczestniczących w nich biskupów, możemy uzyskać wyobrażenie o geograficznym i chronologicznym rozprzestrzenianiu się chrześcijaństwa w kraju. Sobór Agrypinusa, ok. 220, zgromadziło 70 biskupów; Na Soborze w dniu 1 września 256 r. obecnych było 87 osób. biskupów było ponad 130, jak wykazał Y. Duval; w okresie maksymalnego rozpowszechnienia się chrześcijaństwa było ich około 600. Stolice biskupie były podzielone geograficznie w bardzo nierówny sposób: było ich więcej we wschodnich prowincjach, coraz mniej w kierunku zachodnim i na wyżynach. Niemniej jednak na południe od Tunezji i Konstantyna istniały niektóre diecezje: Capsa, Tamallula, Vescera (Biskra).

III. Zniknięcie starożytnego chrześcijaństwa. Mówi się, że chrześcijaństwo całkowicie zanikło pod wpływem najazdu arabskiego, ale tak nie było. Nawet po całkowitym zajęciu Ifriquiya (ok. 700 r.) przetrwały ośrodki chrześcijańskie: słynny kalendarz łaciński z Synaju, pochodzący z X w. rękopis jest afrykański; ostatni łaciński napis chrześcijański w Kairouan pochodzi z 1076 r.; w tym samym stuleciu papieże utrzymywali stosunki z pięcioma biskupami afrykańskimi; aw 1192 r. Kartagina nadal figuruje w Liber Censuum Kościoła rzymskiego. Były to jednak ostatnie przebłyski pierwotnego chrześcijaństwa.

IV. Archeologia. W IV w. dzisiejszy Maghreb został podzielony na kilka prowincji: Trypolitanię, Bizacenę i Afrykę właściwą, wywodzącą się ze dawnej Afryki Prokonsularnej, Numidię (na początku IV w. na krótko podzieloną na dwie części), Mauretanię Sitifiensis i Mauretania Caesariensis. Mauretania Tingitana była częścią diecezji cywilnej Hiszpanii. Granice kościelne częściowo pokrywały się z granicami prowincji: do Numidii kościelnej, oprócz prowincji cywilnej, zaliczały się także miasta dawnej prowincji prokonsularnej od Hippo Regius do Tebessy, przechodzące przez Calamę, Madaurę i Thubursicu Numidarum. Pomimo obecności wczesnochrześcijańskiej - potwierdzonej Dziejami Męczenników nieznanego miasta Scillium oraz Perpetui i Felicitas, a także dziełem Tertuliana i Cypriana, a nawet znaną ze środka liczbą biskupów z III w. we wschodniej części kraju oraz w Numidii (ok. 70 r.) - brak pewnych dowodów archeologicznych sprzed IV w. W szczególności żadnej z prosto sformułowanych inskrypcji w Kartaginie nie można z całą pewnością przypisać III w. To samo dotyczy Hadrumetum (Sousse), gdzie katakumby były używane w IV (lub V) wieku, o czym świadczą mozaiki nagrobne. Cenny dokument (Gesta apud Zenophilum), będący relacją z procesu, który odbył się w 320 r., podaje najstarszą wzmiankę o kościele: kustosz prowadzący śledztwo w Cirta (Konstantyna) w czasie prześladowań 303 r. udał się ad domum in qua christiani conveniebant, znajdując tam biskupa i część duchowieństwa, bibliotekę, triclinium z doliami i orkami; następnie udał się do domów czytelników. Inskrypcja w Ałtawie (309) wspomina o bazylice Dominiki oraz o memoriach ku czci nieznanych skądinąd osób; motto wskazuje, że istniała tam mensa Ianuari martiris. Dostrzegamy tu związek pomiędzy pomnikiem męczennika a kościołem, a niewątpliwie także miejscem pochówku. Najstarszy zachowany pomnik związany z kultem męczenników znajduje się jednak w Tipasa. Na zachodniej nekropolii odkopano ogrodzenie, ograniczone od wschodu portykiem, pod którym znajdują się murowane łóżka umieszczone nad grobowcami, z których jedno wspomina męczenników Rogatusa i Vitalisa. W pobliżu znaleziono epitafium męczennika Wiktoryna (zm. 315?). W pobliżu znajdują się także groby niektórych biskupów miasta, których później pochowano w sedem pulchram przez ich następcę Aleksandra. W bazylice, w której pochowany jest biskup, zachowała się mensa na bankiet pogrzebowy, co daje wyobrażenie o znaczeniu tych obrzędów w afrykańskim społeczeństwie chrześcijańskim. Mozaika znaleziona niedawno na zachodniej nekropolii, ale w pewnej odległości od bazyliki, potwierdza siłę tych tradycji, którym na próżno sprzeciwiał się Augustyn z Hippony. Napis tam brzmi: (Christo Deo) pax et concordia sit convivio nostro. Dzięki kazaniam Augustyna znane są niektóre miejsca w Kartaginie, w których zachowała się pamięć o Cyprianie; zmarł w ager Sexti i został pochowany na terenie Macrobio Candidiano. W każdym miejscu znajdowały się mensy, na których na początku V w. sprawowano synaxis eucharystyczną; Victor of Vita odnosi się do dwóch bazylik w każdym z tych miejsc. Mozaika (2 poł. IV w.) znaleziona w Tebessie zawiera imiona męczenników - Heradiusa, Zebboka, Donata, Secondianusa, Victorianus, Publicia, Meggen - niewątpliwie towarzyszy św. Kryspiny. Nad nimi wzniesiono (koniec IV lub początek V w.) salę trybolatową, dołączoną do odrestaurowanej w XIX w. wielkiej bazyliki męczeńskiej. Stare odkrycie mówi nam o pięcionawowej bazylice El Asnam - castellum Tingitanum: w zachodniej kontrapsydzie nawy inskrypcja podaje datę: kamień węgielny położono w 285 roku prowincji, 324 ery chrześcijańskiej. Jednak dopiero na przełomie IV i V w. odnaleziono wystarczająco liczne i dokładne pozostałości archeologiczne, aby dać nam wyobrażenie o architekturze chrześcijańskiej, co być może wyjaśnia także niedostatek starszych dokumentów. W każdym razie wyjaśnia początek Kościoła afrykańskiego - którego żywotność potwierdzają konflikty pomiędzy "katolikami" i "donatystami" - oraz rozwój miast, którego archeologia zaczęła już ukazywać skutki, tj. przebudowy domów ozdobionych mozaikami. Badanie tego późnego okresu w Afryce utrudnia fakt, że pracujący w Maghrebie nie uznawali zasadniczej konieczności datowania bazylik i domów; lub raczej brak wykopalisk stratygraficznych w połączeniu z innymi utrzymującymi się uprzedzeniami uniemożliwiły dokładne datowanie. Na przykład dopiero niedawne badania J. Christerna w Tebessa obaliły datowanie sanktuarium na erę bizantyjską. I odwrotnie, wiele budynków uważanych za stare może pochodzić z późniejszych czasów, nawet z V wieku, i uważa się je za okres mniej aktywny ze względu na obecność Wandali; oznaczałoby to jednak zapomnienie, że Wandalowie byli arianami i nic nie potwierdza poglądu o regresji przed ponownym podbojem Bizancjum. Wręcz przeciwnie, apitale zachowane w meczetach Tunisu i Kairouanu - obecnie badane przez N. Harraziego - sprawiają wrażenie prowincji otwartej na wymianę ze Wschodem przez cały V-VI w., zarówno przed podbojem, jak i po nim. Podobnie to, co niewiele można dostrzec w handlu ceramiką i towarami przewożonymi w amforach, prowadzi do hipotezy o bardzo złożonej sieci wymiany w całym regionie Morza Śródziemnego. W tę architektoniczną historię wpleciona jest historia poszczególnych wspólnot chrześcijańskich z ich różnymi składnikami, a także historia miasta - ponieważ większość znanych zabytków znajdowała się w miastach - historia gospodarcza i historia rozwoju technicznego. W miejscach, w których można prześledzić topografię miasta w całości lub w wystarczającym zakresie, znajdujemy dużą liczbę kościołów, zarówno na terenach zamieszkałych, jak i na peryferyjnych nekropoliach. W Thamugadi (Timgad) znajdują się co najmniej trzy bazyliki wraz z baptysteriami: jedna w centrum kolonii Trajana; kolejny bardzo blisko pierwotnych murów, na północnym zachodzie; i trzeci nieco bardziej na peryferiach, ale nadal w strefie zamieszkanej. Jeśli chodzi o bazyliki grobowe, to wzniesiono je bardzo daleko od miasta na zachód, przy drodze Lambaesis i na południe. Nie zawsze było to oddzielenie miejsca umarłych od miejsca żywych szanowano jednak: od 378 r. w północno-zachodniej dzielnicy Sétif, w tym samym okresie, gdy budowano domy, w dwóch bazylikach znajdowały się pochówki datowane na rok prowincjonalny. W Sufetula (Sbeitla) w V w. pochówków dokonywano na terenie przylegającym do pierwotnej katedry; podobnie w Hippo Regius (Hippo, dziś Annaba), w mieście niedaleko forum i w Haidra. O istnieniu licznych kościołów miejskich świadczy się w innych miastach poza Kartaginą, gdzie odnaleziono różne bazyliki (niektóre bardzo blisko siebie, jak w Dermech) i gdzie wiadomo, że miasto było podzielone na regiony (co najmniej 6); w konsekwencji, podobnie jak w Rzymie, obok biskupa znajdowało się duchowieństwo regionalne, co wcale nie było zaskoczeniem w stolicy i głównym mieście Afryki rzymskiej. Nawet w pozornie mniejszych miastach, takich jak Oued Rhezel (7), H. Seffan (4) czy H. Bou Hadef (5), zidentyfikowano różne kościoły. W Cuicul (Djemila) głównym zabytkiem jest niewątpliwie kompleks biskupi z dwiema bazylikami, ale w pierwotnej kolonii znajduje się także trójnawowa bazylika osadzona w bloku domów. Odkrycie baptysterium obok bazyliki nie dowodzi, że jest to katedra, choć niewątpliwie tak jest w przypadku Hippo Regius, gdzie miejską bazylikę utożsamiano z kościołem Augustyna. Odkopano tylko jedną z bazylik tego miasta, w której znajduje się dom duchowny - starszy dom, który zachował się z perystylem - oraz chrzcielnica. W V w. chowano więc ludzi w budynkach kościelnych. Niektóre chrzcielnice odnajdywano także na obrzeżach strefy miejskiej, jak w bazylice martyralnej w Tebessie, lub w pewnej odległości od miasta, jak w Hergli czy w pobliżu Kelibii. Wobec braku wykopalisk naprawdę nie rozumiemy dobrze, w jaki sposób wspólnoty chrześcijańskie lokowały swoje kościoły miejskie. W Timgad jedna z bazylik zbudowana jest na dwóch przecznicach miejskich i oddzielającej je drodze. W Hippo Regius kupiono i zburzono dom, a do nowej konstrukcji ponownie wykorzystano jedynie mozaiki podłogowe; w tym samym czasie zakupiono także sąsiedni dom. W Mactar w zachodniej części łaźni znajdowała się bazylika: w jej bocznych ścianach zachowało się podwyższone frigidarium. Podobnie, według świadectwa Quodvultdeusa, świątynia Caelestis została ponownie wykorzystana do budowy chrześcijańskiego sanktuarium w Kartaginie; Ponownie wykorzystano także używaną świątynię w Sbeitli, baptysterium umieszczono w celli, a trójnawową bazylikę zajmującą część portykowego dziedzińca. Coś podobnego rozwinęło się w Thuburgo Maius, na dziedzińcu świątyni w Tipasa i w Jebel Oust: tam baptysterium ponownie znajduje się w celli świątyni, nad jaskinią, z której gorące źródło zasilało łaźnie na niższym poziomie. Ciekawy szczegół chrześcijańskiej topografii miejskiej pojawia się w okresie bizantyjskim. Kiedy budowano forty, czasami w murach budowano małą bazylikę jako oratorium dla garnizonu. Miało to miejsce w Ammaedara (Haidra) i Timgad. W tym ostatnim obszarze na lewo od absydy znajdowało się małe chrzcielnica. Wczesny zespół biskupi w Sbeitli posiada trójnawową bazylikę, zorientowaną z północy na południe, niewątpliwie ze względu na działkę nabytą przez kościół. Od zachodu znajdowała się chrzcielnica, prostokątna przestrzeń ograniczona portykiem, z pomieszczeniem z chrzcielnicą pośrodku. W połowie IV w. do budowli tej dobudowano kolejną pięcionawową bazylikę, przy ścianie samego baptysterium. Wybudowano wówczas nową chrzcielnicę, na południe od głównej absydy tego nowego budynku, pod koniec V lub na początku VI w. Bardziej spektakularny jest kompleks biskupi w Tipassa: na skalistym klifie z widokiem na morze, naprzeciwko wzgórza świątynnego, gdzie znajdowało się forum i gdzie zginął miejscowy męczennik Salsa, znajduje się siedmionawowa sala, której główna nawa ma szerokość 14 metrów. Na północ od absydy znajduje się chrzcielnica, w pobliżu łaźni i być może także domu biskupiego. Kompleks biskupi w Cuicul położony jest wysoko w opuszczonej części miasta, dominując nad jednym z cieków wodnych graniczących z obszarem zamieszkałym i drogą do Cirta. Zestawione są ze sobą dwie bazyliki, jedna trójnawowa, zwrócona w kierunku północnym - której mozaiki podarowali członkowie najznakomitszych rodów miasta pod koniec IV lub na początku V w., druga pięcionawowa (i niewątpliwie trybuna), których mozaiki są stylistycznie nowsze. Od wschodu, obok apsyd, strome obniżenie terenu pozwoliło na zbudowanie długiego korytarza na poziomie niższym niż nawy boczne, od którego wychodzi szereg półkolistych i kwadratowych pomieszczeń. Wydaje się, że krypta ta jest współczesna najstarszym mozaikom; być może właśnie tam miały zostać pochowane ciała iusti przeorów, o których mówi inskrypcja Kreskoniusza. Na północny zachód od trójnawowej bazyliki znajduje się okrągła baptysterium z okrągłym korytarzem otaczającym pomieszczenie centralne, z basenem osłoniętym baldachimem. Podłogę tej części środkowej pokrywają mozaiki z motywami marynistycznymi, natomiast w obejściu znajduje się wiele dekoracji geometrycznych. Jedną z budowli datowanych z większą pewnością jest bazylika Tebessa, miejsce pielgrzymek niewątpliwie zbudowane na cześć męczenników miasta, Kryspiny i towarzyszy. Zespół pomników wyznacza prostokątne ogrodzenie; na podwyższonym podium umieszczono trójnawową bazylikę, co jest zjawiskiem niezwykłym; przylega do niej pomieszczenie trybolatu, w którym zapewne znajdował się grobowiec świętego. Przed schodami prowadzącymi do sanktuarium ozdobne baseny odzwierciedlały portyki otaczające fasadę bazyliki. Monumentalne łuki wejściowe, jakość kamieniarstwa, dekoracje wsporników podtrzymujących wysokość naw bocznych - wszystko to wywarło wrażenie na pielgrzymie. W narożniku zagrody znajdowała się przyczepa kempingowa do schronienia zwierząt, a na tarasie przyczepa kempingowa dla ludzi. Pewnym jest, że budowla pochodzi z pierwszych lat V w., o czym świadczy jakość wykonania zarówno kamienia, jak i mozaik, a także wysiłek włożony w upiększenie czczonego sanktuarium. W przypadku budynków, które wyrosły w pobliżu katedr, takich jak budynki martyrologiczne lub większość innych budynków kościelnych, zwykłym planem była bazylika. Jak mówi Augustyn, oblongam habeat quadraturam ateribus longioribus, brevioribus frontibus sicut pleraeque basilicae construuntur (Quaest. in Hept. 2,177). Budynki mają jedną nawę (Thibilis) lub trzy, czasem pięć (Dermech w Kartaginie, Feriana, la Skhira); często półkolista absyda jest usytuowana pośrodku naw bocznych, według planu znanego już w Maghrebie, w bazylikach cywilnych Tipassa i Leptis Magna. Czasami w nawach bocznych kościoła znajdują się trybuny, zachęcające do porównania z bazylikami cywilnymi tych samych miast. Od IV i V w. korzystano więc z planów i elewacji bardzo powszechnych w architekturze urzędowej. W zależności od miasta lub dzielnicy wymiary są różne: od 61 na 45 metrów w bazylice maiorum w Kartaginie lub 52 na 45 metrów w Tipassie, wymiary zazwyczaj zmniejszają się 46/22 w Theveste, 41/ 18 w Sétif, 37/18 w Hippo Regius). W tych bazylikach absyda jest zawsze podniesiona, czasami o kilka stopni ponad poziom nawy, z wyjątkiem niektórych budynków, jak w Thibilis lub oratorium twierdzy w Timgad, gdzie tył absydy zajmują miejsca dla duchownych. W części podwyższonej nawy boczne oddzielone są od nawy głównej kolumnami, czasem podwójnymi (co w niektórych przypadkach sugerowało istnienie trybunów); w innych przypadkach do podparcia trybunów potrzebne były filary lub kolumny wsparte na filarach. Odkrycie niektórych fragmentów pozwala na rekonstrukcję układu łuków nad podporami. Nad nimi wznosi się ściana z oknami, jak pokazuje mozaika grobowa Tabarki, lub galeria trybun (Tebessa, Tigzirt). Absyda, o ile możemy sądzić, była przykryta półkopułą, której przykłady doskonale zachowały się w Le Kef i Dar el Kous, z pięknym regularnym murem. W innych miejscach zapadnięte na ziemię fragmenty pozwalają przypuszczać, że była to absyda ze sklepieniem kolebkowym. Częściej nawa zdaje się być pokryta warkoczami, jak w Lemellef, gdzie opis Optatus przedstawia napastników usuwających dachówki, aby zrzucić je na wiernych, którzy się tam schronili. Jest to również przedstawione na mozaice Tabarki. Istnieją pewne dowody na istnienie sklepień bocznych, jak na przykład w Trypolisie, w nawie. Istnieją również budynki zadaszone w bardziej skomplikowany sposób. W swojej końcowej fazie bazylika I Bulla Regia z pewnością posiadała kopuły na każdym końcu nawy: jedną nad baptysterium, drugą nad ołtarzem. Bazylika VI w Sbeitla, poświęcona męczennikom Silvanusowi i Fortunatowi, jest bizantyjska; jej nawę przykrywała pośrodku kopuła. Trzeci budynek kopułowy, również bizantyjski, znajduje się w Iunce (Macomades minores): w rozległej bazylice III łączy się bazylika i plan krzyża, co wyraźnie wyrażają się na zewnątrz trzema apsydami i być może kontrapsydą. Wydaje się zatem, że podbój Bizancjum przyniósł ze sobą odnowę architektury afrykańskiej, przynajmniej w niektórych obiektach. W wielu bazylikach od IV w. ołtarz umieszczano w nawie głównej, przed absydą (El Asnam) lub pośrodku (Sétif, Timgad). Mozaiki bazyliki w Tebessie sugerują prezbiterium od wschodu przed absydą, przeciwchór przy ołtarzu od zachodu i łączący je korytarz; tak było od początku, bo później korytarz został zlikwidowany. Noël Duval przestudiował ten układ liturgiczny, a także kontrapsydy i przeciwchóry częste w wielu bazylikach. Większość z nich powstała w wyniku przekształceń w V (El Asnam) lub VI w. (Haidra I i II, La Skhira I). W niektórych przypadkach dopiero układy naprzeciw pierwotnej absydy nasuwają przypuszczenie, że istniał ołtarz - lub ołtarz wtórny - używany w tym samym okresie co ołtarz główny (Mactar II i IV, Sbeitla II, Haidra I, La Skhira I). Czasami składa się w nim relikwie, lecz zdarzają się przypadki, gdy kontrapsyda pełniła wyłącznie funkcje pogrzebowe. Z badań, zwłaszcza Haidry i Sbeitli, wynika, że ustalenia liturgiczne zmieniały się z biegiem czasu; trudno jest ustalić spójną ewolucję chronologiczną. W niektórych przypadkach cała nawa lub większa jej część była zarezerwowana dla duchowieństwa, albo dlatego, że chór łączył korytarz z częścią przeciwną (Tebessa, Iunce III), albo dlatego, że cancelli całkowicie zamykało nawę (Mactar IV, Thala II, Sbeitla II w drugiej fazie). Wierni w tym przypadku byli zamknięci w nawach bocznych i na trybunach, gdzie one istniały. Wiele bazylik ma ciekawy układ liturgiczny: krypta pod główną absydą, a czasem pod jednym z bocznych pomieszczeń. Wydaje się, że tak jest w przypadku pomieszczenia dobudowanego na wschód od bazyliki Sétif przed 389 r., a także bazyliki na starym mieście Cuicul, gdzie absyda osiowa była bardzo podwyższona, a okna umożliwiały widok na grobowiec w osi krypty, do której wchodziło się nawami bocznymi. Inne przykłady krypt pod absydą i jej przybudówkami znajdują się w Timgad i Tiddis. Pod główną absydą bazyliki El Asnam znajdowała się także krypta, lecz nie wiadomo, czy należała ona do IV w. faza. Odmienny układ odnotowano w Henchir Seffan, gdzie w nawie przed absydą odnaleziono kryptę podzieloną trzema rzędami filarów. Warto zwrócić uwagę na inne rozwiązania o nietypowych planach pięter, jak boczna absyda bazyliki Sétif zwrócona w stronę wschodu, naprzeciw miejsca ołtarza (przed 389 r.), czy analogiczny układ wielkiej zachodniej bazyliki Timgad, czy też pomieszczenie tribolatu pod podwyższoną nawą w Tebessie, niewątpliwie ku czci męczenników. Do wielu z tych bazylik - miejskich i podmiejskich - dołączone są chrzcielnice, których położenie jest jednak bardzo zróżnicowane: w pobliżu wejścia lub umieszczone z boku; jeszcze lepiej, w aneksie absydy; za nim i na jego osi (Mactar III, Sabratha I, La Skhira I) lub po jednej stronie (Leptis Magna I). Kształty również są bardzo zróżnicowane: prosty prostokątny pokój bez dekoracji poza basenem, czasami zwieńczony baldachimem; pomieszczenie w kształcie absydowej bazyliki; obszar w kształcie krzyża jak w Sabratha I (VI w.); pokój czteropłatkowy w Tigzirt; okrągły jak w Cuicul. W Dermechu (Kartagina) do baptysterium dobudowano małą bazylikę z relikwiarzem. Basen chrzcielny różni się także planem i wysokością: może być zrównany z ziemią lub otoczony niskim murkiem, jak w Timgad (bazylika południowo-zachodnia), gdzie schody pokryte są mozaiką. Prosty prostokąt, sześciokąt lub okrąg, w VI w. stały się polilobatami. remonty lub nowe budowy. Otaczające stopnie - czasem tylko z dwóch stron - umożliwiają zejście do basenu. Baptysteria często znajdują się w pobliżu łaźni, które wydają się współczesne. Dziś mamy bardzo ograniczone pojęcie o dekoracji tych bazylik: znane są głównie mozaiki podłogowe i niektóre fragmenty dekoracyjne wyrzeźbione w kamieniu. Mozaiki ścienne, dekoracje malarskie czy sztukaterie zniknęły niemal bez śladu. Bazylika Tebessy posiada bardzo jednorodną dekorację mozaikową, zasadniczo geometryczną w nawach bocznych i nawie. Niektóre kapitele kolumnowe zostały ponownie wykorzystane; inne są niewątpliwie dziełem tych samych artystów, którzy wykonali dekoracje na kolumnach podtrzymujących belki dachowe (zwoje, rozety, ryby). Bardzo często znana jest tylko dekoracja podłogi. Najstarszym (?) może być ten obejmujący pięć naw bazyliki El Asnam motywami geometrycznymi (zwłaszcza gwiaździstymi). Miejsce, w którym znajduje się ołtarz, wyznaczają pędy winorośli i kiść winogron zawieszone między dwiema kolumnami. W przęśle lewej nawy bocznej w pobliżu miejsca poświęcenia, datowanego na 324 r., umieszczono labirynt. Bardzo jednorodna jest także podobna posadzka pokrywająca trzy nawy bazyliki północnej kompleksu biskupiego Cuicul: nazwiska darczyńców wpisano w środek każdego motywu. W bazylice Aleksandra z Tipassy do motywów geometrycznych - bardzo podobnych do motywów katedry - dołączone są bardzo piękne napisy pisane wielkimi literami, przypominające o pracy biskupa lub zapraszające wiernych do dawania jałmużny na pamiątkę męczenników oraz panel ozdobiony rybami. W bazylice Rusguniae w jej najwcześniejszej fazie podłogę nawy pokrywały mozaiki przedstawiające morze, rybę, trzodę i pasterza. Tym sielankowym i morskim wizerunkom towarzyszyły inskrypcje. Wydaje się, że podłogę bazyliki stopniowo pokrywały mozaiki, co odnotowano również w budynkach przeznaczonych do pochówków. Z biegiem lat dodano epitafia, wypełniając przestrzeń: w jednej z bazylik w Sétif grobowce wahają się od 389 do 429, z inskrypcją dodaną w 471. Inskrypcje dodano także w bazylice niedaleko Kelibii lub w Tabarka; podobnie też w Hippo Regius, choć tam sytuacja jest bardziej skomplikowana, gdyż z jednej strony zachowano mozaiki wcześniejszego domu, a z drugiej strony lewej nawie bocznej nadano jednorodną dekorację, w której później umieszczono nagrobki, niektóre pod mozaikami i innymi, na które wskazuje marmurowy nagrobek. Podłogi niektórych bazylik zostały w całości pokryte płytami chodnikowymi, jak w kościele Melleus w Haidra. W płycie chodnikowej wyryto napisy nagrobne, dokumentujące pochówki w budynku. W epoce bizantyjskiej najczęściej występowała dekoracja mozaikowa, geometryczna lub inspirowana motywami roślinnymi (Sabratha); być może eksponowany jest tylko prostszy smak ozdobny i bardziej powściągliwa paleta kolorów, jak w Bulla Regia czy Dermech. W bazylice Hergla znajdują się panele geometryczne i inne ze scenami myśliwskimi; zwierzęta są umieszczone między kolumnami i na progu pięcionawowej bazyliki w Cuicul. Kolejnym elementem dekoracyjnym jest kamieniarka, prawie zawsze z lokalnego wapienia. Dekoracja ta często ogranicza się do kapiteli, które w niektórych regionach są bardzo stonowane, w formie wywodzącej się z języka doryckiego. Czasami, jak w Tipassie lub w mauzoleum Menynxa, kapitały są przewijane; częściej wywodzą się z języka korynckiego, jak w Tebessie. Tradycja rzemiosła rozkwitła w Tebessie na przełomie IV i V w., czego dobrym przykładem są kapitele i akta Henchira Faraouna. Podobne stylistycznie były warsztaty Feriana (Thelpte) i Sbeitla. Mniej wrażliwe na formy klasyczne są filary Meskiana (Ksar el Kelb?), Zoui, Khenchela i Henchir Seffan. Importowano także kapitele marmurowe, zwłaszcza ze Wschodu, z liśćmi akantu: kłujące, z drobnymi, ząbkowanymi listkami (czasem ze zwierzętami pod liczydłem, innym razem nabrzmiałe lub rozwiewane przez wiatr), kapitele z medalionami itp. Handel marmurem na terenie całego okresu Morze Śródziemne nie było nowością w późnej starożytności: udokumentowano je już od Augusta w Cherchel i w innych miejscach na wybrzeżu, jak na przykład handel sarkofagami z II-III w. n.e. Tych ostatnich wydaje się jednak mniej licznie w Maghrebie niż w innych regionach Zachodu, i to nie tylko ze względu na istnienie w pobliżu Kartaginy warsztatów, które obrabiały kamień z Chemtou (w Tebessa). Stosowanie dekoracji mozaikowych o tematyce geometrycznej lub figuratywnej na grobowcach może wyjaśniać rzadkość dekoracji reliefowych. Przykłady zachowane w Sétif, Tabarka i Kelibia oraz w Tenes, Tipassa, Sertei i Hippo Regius w rejonie Enfidy dają bardzo dokładne wyobrażenie o mozaikach grobowych: istotnymi elementami są napis, a obok niego dekoracja, geometryczna, z motywem ptaków lub roślin. Czasami przedstawia się zmarłego. Rzadziej pojawia się wzmianka o jego fachu (np. łódź w Tabarka), scena polowania lub obraz zapożyczony ze ST: Daniel wśród lwów w Sfax; trzech Żydów w piecu w Tipasa. Jest bardzo niewiele danych, na podstawie których można datować taką dekorację (lub same pomniki) na okres pobizantyjski. Niemniej jednak kilka tekstów sugeruje konstrukcje takie jak bazylika grobowa zbudowana przez księcia Tigisis w latach 641-668 na południowej nekropolii Timgad lub castrum ("obóz") w regionie Batna za Tyberiusza Konstantyna lub Konstantyna IV, czy też wieża w Lemsa za cesarza Maurycego. Mniej szczęścia mamy do budynków sakralnych i dopiero liczne przeróbki konstrukcji liturgicznych pozwalają myśleć o długotrwałym użytkowaniu bazylik. Można to wnioskować także z faktu, że inskrypcje nagrobne w En Ngila, Ain Zana czy Kairouan świadczą o wspólnotach chrześcijańskich aż do początków XI w. Również fragmenty rękopisów liturgicznych zachowane na Synaju lub wspólnot uznanych w Jebel Nefusa pomijają szybki zanik tradycji chrześcijańskich, tym bardziej, że inwazja arabska nie dotknęła prowincji, w których życie miejskie uległo regresowi. Zniknięcie tak wielu rzymskich miast z pewnością nie rozpoczęło się w VII wieku. sytuacji: pewien rodzaj archeologii jest odpowiedzialny za negatywną interpretację tej fazy przejściowej w stronę średniowiecznego Maghrebu. W każdym razie wiele pozostaje do zrobienia, aby zrozumieć ewolucję, która zdeterminowała transformację regionu.

V. Archeologia najnowsza. Badania przeprowadzone w ciągu ostatnich dwudziestu lat nad chrześcijańską starożytnością Afryki, w szczególności te dotyczące archeologii chrześcijańskiej, doprowadziły - dzięki pracom takich uczonych jak Béjaoui, Ghalia, Kadra i innych, których badania przypominają Févriera i Duvala - do poznania dużej liczby budynków kościołów chrześcijańskich, wyjaśniając ramy historyczno-religijne obszarów wiejskich i dając lepsze poznanie struktury chrześcijaństwa w najbardziej odległych obszarach Afryki. W istocie uwaga skupiła się na dużej liczbie afrykańskich biskupstw znanych już z listy uczestników konferencji w Kartaginie w 411 r. - słynącej z debaty pomiędzy katolikami i donatystami - która stworzyła wstępne ramy dla dowodów dotyczących diecezji opartych na w Saltus, Fundi i Villae. Ramy te zostały potwierdzone przez nowe odkrycia dotyczące zwłaszcza kościołów wiejskich, których populacja wydaje się być skupiona w prowincjach Proconsularis i Byzacena. Ośrodki wiejskie pełniły dynamiczną funkcję zarówno na poziomie gospodarczym, jak i religijnym, odgrywając zasadniczą rolę w szerzeniu wiary i lokalnej kontroli władzy kościelnej w sporach doktrynalnych. Te kościoły wiejskie, niewiele różniące się stylistycznie od kościołów miejskich, powstały w odpowiedzi na realną potrzebę cura animarum wobec ludności chłopskiej, rolnej i obszarniczej zamieszkującej tereny rolnicze oraz wciąż zamieszkałe tereny starych miast. Dopiero odkrycia epigraficzne dają jednak wiarygodniejsze wzmianki o bazylikach, baptysteriach, sanktuariach męczeńskich i cmentarzach zidentyfikowanych na terenach wiejskich oraz o stolicach biskupich wciąż nieposiadających stałej lokalizacji. W tym sensie odkrycia archeologiczne w Tunezji cieszyły się dużym zainteresowaniem: wiejskie kościoły zostały odkryte przez Ghalię w Saadat Mornissa, w regionie Mateur, ok. 60 km (37 mil) od Kartaginy i w pobliżu starej Rucumy (która wysłała biskupa na sobór w Kartaginie w 256 r.), przez Bejaoui w Ben Saâdane (z baptysterium), przez Khanoussi w Henchir Bechouk i w Ain el Assila, z rozległy cmentarz. W Segermes odkryto kościół, około 1 km na zachód od znanych już kościołów. Podłoga trójnawowego budynku w całości pokryta jest mozaikami o motywach geometrycznych i roślinnych. Od południowego zachodu do budynku przylega chrzcielnica z basenem chrzcielnym w kształcie krzyża, później prostokątnym. W regionie Hammamet, na północ od dawnej prowincji Byzacena, uzyskano nowe informacje z wykopalisk w kościołach w Sidi Jedidi, zidentyfikowanych przez Beschaoucha w starożytnym Asadi. Na północnych i południowych obrzeżach obszaru miejskiego znajdowały się dwa obszary kultu, które przeszły całkowitą przebudowę w okresie bizantyjskim w wyniku przerwy, którą dane chronologiczne przypisują prześladowaniom Wandali. Pierwszy kościół, na północy, jest jednym z dwóch należących do grupy biskupów; konstrukcja wymagała zatem dużej przestrzeni, która była dostępna tylko na obrzeżach miasta. Podłoga budynku i baptysterium w całości pokryta jest mozaikowymi panelami. Całość dopełnia system dodatków rozmieszczonych przy fasadzie oraz wokół dziedzińca poprzedzającego wejście. Na pogrzebowy charakter budowli wskazuje umieszczony przy południowej ścianie kościoła sarkofag, nawiązujący bądź do kultu męczeńskiego, bądź do pamięci biskupa. Podczas rekonstrukcji przeprowadzonej w czasie podboju bizantyjskiego pierwsze dwie kratownice nawy pomyślano jako autonomiczny pomnik, z grobowcami doskonale zorganizowanymi na planie centralnym i oznaczonymi płytami chodnikowymi lub mozaikami. Baptysterium zbudowano na rzucie krzyża, przy czym południowe ramię zajmowało przestrzeń zarezerwowaną zazwyczaj dla jednej z zakrystii. Niewykluczone, że pogrzebowe poświęcenie pierwszego kościoła doprowadziło do budowy drugiego w grupie biskupiej, przeznaczonego do bardziej powszechnego użytku. To wznosi się o 15 m. Na wschód; społeczność lub jednostka korzystała przy swojej budowie z izolowanego domu, który częściowo zachował swoją funkcję domową, produkcyjną. Pomiędzy obydwoma budynkami zbudowano także budynki gospodarcze, w których znajdował się piec, tłocznia oliwek i młyn na zboże. Dla kościoła, być może pobożnego, po południowej stronie obszaru miejskiego zidentyfikowano dwie fazy okupacji: z jednej strony pierwszą, przed V w., w której zamierzono jedynie funkcję pogrzebową, jak np. mozaiki nagrobne księdza Cyprianusa i prostego laika Feliksa. Natomiast w fazie drugiej, w VI w. lub początków okresu bizantyjskiego, pierwszorzędne znaczenie mają mozaiki pokrywające nawę: centralny korytarz prowadzący do słupa liturgicznego kościoła ozdobiono panelami zawierającymi dekoracje kraterów i winorośli, rajskie sceny z palmami i ptakami zwróconymi ku sobie . Szczególnie bogatą dekorację posiadało pierwsze przęsło, naprzeciw absydy, z płytą chodnikową z anonimową dedykacją wyrażającą oddanie, otoczoną wysadzanymi klejnotami krzyżami. Kościoły te wydają się wskazywać na funkcjonalne zróżnicowanie kościołów chrześcijańskich w mieście. Podobne do Sidi Jedidi jest niedawne odkrycie w Afryce Prokonsularnej w Ad Aquas, na północ od Hammam Lif, trójnawowego kościoła z chórem i chrzcielnicą za absydą, zbudowanego w V wieku. wzdłuż osi ulicy, która umożliwiała dostęp do szeregu oficyn, których układ sugeruje identyfikację z jakąś horreą, jak w Demnie koło Kélibii. W Chott Menzel Yahia odkryto także wiejski kościół z baptysterium, a na terenie starożytnego Pupput odkryto wiele nowych mozaik grobowych. Miasto Haidra (starożytna Ammaedara) pozostaje uprzywilejowanym miejscem badań wiedzy o procesie chrystianizacji miast Maghrebu. Tutaj francusko-tunezyjskie wykopaliska ponownie otworzyły badania nad bazyliką III, zbudowaną w obrębie cytadeli przy zewnętrznych ścianach; zbadano inny budynek na wschód od cytadeli, być może bazylikę chrześcijańską, chociaż jedynym pewnym świadectwem na ten temat jest inskrypcja nagrobna niejakiego Gemellina z epoki bizantyjskiej. Najważniejszym odkryciem jest pomnik chrześcijański (1993), który został zinterpretowany jako sanktuarium z czasów bizantyjskich. Na planie prostokąta podzielonego na różne obszary mogłaby to być kaplica, położona na południe od cytadeli, na odcinku starożytnej drogi łączącej Ammaedarę z Thelepte. W każdej części pomnika odnaleziono wiele epitafiów, m.in. Fl. Kreskoniusz, datowany na czwarty rok panowania Justina II (568-569) oraz zapis o złożeniu relikwii świętych Sebastiana i Izydora. W Haidra, przy tej samej drodze, odkryto co najmniej pięć innych kościołów z towarzyszącymi im baptysteriami, w ośrodkach rolniczych z tłoczniami oliwek: "El Gousset, Henchir el Khima i Henchir el Khmira". W dwóch z sześciu rozpoczęto nowe wykopaliska kościoły Thelepte. W Sbeitla (starożytna Sufetula) do badań Duvala nad kościołem zbudowanym nad świątynią dodano nowe prace: odkryto nowe mozaiki nagrobne z inskrypcjami. W przypadku innego pięcionawowego kościoła wzdłuż południowo-zachodniej ściany Kapitolu zidentyfikowano co najmniej dwie fazy okupacji; interesujący jest także tzw. kościół Serwusa, z kilkunastu epitafiami. Na tym samym obszarze, na zachód od Sbeitla, w miejscu zwanym Kasr el Guellal, zbadano kościół, który został zbudowany w centrum ważnego miejsca produkcji terra sigillata, gdzie znajduje się wiele tłoczni oliwek. Podłoga absydy w całości pokryta jest mozaiką geometryczną. Zespół wczesnochrześcijański w Kasr el Baroud (miejsce utożsamiane ze starożytnym statio Thamaguta, a zatem nie wiejskie), odkopany przez Bejaoui w latach 1988-1991, składa się z zespołu biskupiego z bazyliką cmentarną i kościołem katedralnym z baptysterium. Odkryto ponad 50 mozaik nagrobnych z IV-V w. aż do okresu bizantyjskiego. Wielu z nich należy do duchowieństwa, jak wyjątkowy Milicus, biskup i sygnatariusz konferencji w Kartaginie w 411 r. jako przedstawiciel biskupa Thagamuta, oraz niektórzy monachi, co prowadzi Bejaoui do wysunięcia hipotezy o istnieniu klasztoru . Duval w to wątpi, przypominając, że tytuł ten nosili także duchowni niezrzeszeni we wspólnocie. W Henchir Errich, wśród sklepów z ceramiką, szkłem i metalem, zbadano kościół z chrzcielnicą, której misa chrzcielna ma taką samą formę jak w Sbeitla i Thamaguta, co sugeruje, że wszystkie są dziełem jednego regionalnego sklepu. Sugeruje to także formuła wotywna na mozaice w baptysterium, wspominająca o bardzo rzadkiej w Afryce pracowni mozaikarzy: Ex officina magistri Bictoriana et Victorini / Nartalus et Gallus votum solv(erunt). Odkryto inne kościoły: w Henchir Snab z czworoboczną misą chrzcielną, w El Ouara i w Henchir el Ounaissia, gdzie odkopano część nawy, być może przeciwchór, którego podłogę ozdobiono mozaikami z okresu bizantyjskiego. Wskazania chronologicznego, jako terminus post quem, dostarcza motto diakona Lucilianusa, datowane na rok 491 i ponownie użyte w ścianie. Często powracający plan ikonograficzny przedstawia zespół chrzcielny usytuowany za absydą. Plan ten jest powszechny aż do okresu bizantyjskiego, np. w Henchir Sokrine niedaleko Leptis Minus (Lemta), gdzie do boków apsydy przylegają dwie przestrzenie, połączone korytarzem za prezbiterium; pomiędzy nimi znajduje się chrzcielnica, dostępna z przedsionka poprzez osiowe wejście za absydą. W tym przypadku brak (jak dotąd) grobów biskupich poddaje w wątpliwość charakter ecclesia Cathedralis tej trójnawowej budowli, miejsca wyróżniającego się także bogactwem mozaik. Większe zainteresowanie, na które Duval często wyrażał nadzieję, wzbudziły także dobudowane budynki i budowle przy katedrach lub proste kościoły, które ukazują dobrze zorganizowane życie kościelne z kompetencjami finansowymi, organizacje pomocy biednym (matricula), miejsca zakwaterowania pielgrzymów (ksenodochia) i seminaria dla formacji duchownych (tzw. monasteri), domus episcopalis i same podwójne kościoły, które dla Duvala są wynikiem ewolucji grupy biskupiej. Odkrycie w Mahrine (region Thuburbo Maius) wiejskiego kościoła z obejściem w kształcie pierścienia, wzniesionego na terenach prywatnych w drugiej połowie VI w., ponownie otwiera pytanie o pochodzenie i datę wprowadzenia planu obejścia w Afryce, często w związku z dwoma symbolicznymi biegunami budynku kościoła, baptysterium i martyrium, oraz w odpowiedzi na potrzebę dotarcia wiernych lub pielgrzymów do miejsc kultu. Obecnie hipoteza o bezpośrednim wpływie północnych Włoch (region Adriatyku) wydaje się akceptowana. Innym elementem architektonicznym, który wydaje się wprowadzony późno, jest plan kołowy lub sześciokątny przyjęty w przypadku niektórych przybudówek do kościoła: uważa się, że funkcje tych przybudówek pełniły funkcję chrzcielną lub męczeńską, lub obie, jak Février sądzi o baptysterium dużej w kościele La Skira, w którym prawdopodobnie znajdował się relikwiarz związany z kultem męczeńskim. Interesujące wydarzenia nastąpiły po badaniach Yvette Duval na temat loca sanctorum w Afryce: w pobliżu Makthar Ben Baaziz odkrył inskrypcję w celli pogańskiej świątyni, prawdopodobnie ponownie wykorzystywanej jako kaplica chrześcijańska: Hic memoria s(an)c(ti) Petri et Pauli, gdzie termin memoria mógł odnosić się do zaginionego relikwiarza, który byłby przechowywany w budynku. Taka też musi być interpretacja odkrycia w pobliżu bazyliki IV Sbeitli fragmentu epigraficznego wspominającego relikwie apostołów Piotra i Pawła. W kaplicy przy kościele El Gousset odkryto kilka anonimowych relikwiarzy; na datę powstania wskazuje inskrypcja z roku 521, w której wzmiankowana jest 26. rocznica panowania króla Wandali Trasamundo. Badania archeologiczne nie ograniczały się do kościołów, ale obejmowały także cmentarzyska, takie jak to badane w pobliżu Berrouaghia w 1982 r. - częściowo splądrowane, z grobowcami pokrytymi płytkami wspartymi na małych blokach kamiennych otaczających groby. Uważa się, że jest to cmentarz chrześcijański, choć nie odnaleziono na nim wyraźnie chrześcijańskich inskrypcji ani symboli. Sarkofagi odkryto w sąsiedztwie Draa-er-Rahou w Tebessa, a także groby osób pochowanych w trumnach lub w szatach z kapturem. Takie sytuacje są często powiązane z ponownym wykorzystaniem elementów jako mensy w zdobionym prostokątnym kamieniu, co ujawnia trwałość chłodni aż do późnego okresu. Interesujące badania przeprowadził Bonacasa Carra na cmentarzysku Sabrathy, w kompleksie wczesnochrześcijańskim na północ od teatru; Cmentarz w kształcie litery L, całkowicie wyłożony kwadratowymi płytami chodnikowymi z żółtego marmuru, był połączony z atrium kościoła wąską ścieżką od północy, natomiast od południa schody prowadziły do Decumano Massimo. Uczony stawia hipotezę, że w tę część zespołu wczesnochrześcijańskiego można było włączyć całe koryto drogi i zaadaptować je do nowej funkcji cmentarza. Pochówek Teodora, datowany na VI w., świadczy o użytkowaniu tych terenów nawet po podboju bizantyjskim. Krytyczny przegląd i dokładne dalsze badania stały się motywacją do badań na znanych już obszarach miejskich. Duval ponownie rozpoczął badania nad niektórymi podwójnymi bazylikami Afryki Północnej: Djemila, Sbeitla, Bulla Regia i samą Sabratha, gdzie we wspomnianym wcześniej kompleksie chrześcijańskim na północ od teatru główny kościół i pierwotna baptysterium wykorzystywały część ścian kościoła kąpiele. Bonacasa Carra odrzuca hipotezę Warda-Perkinsa i Goodchilda, którzy ograniczenie powierzchni wcześniejszych łaźni przypisywali drugiej fazie kościoła; przypisuje go fazie pierwotnej, datując zespół na koniec IV w., a ponadto uważa, że zespół ten był wcześniej katedrą. Duval nie odrzuca hipotezy, jakoby bazyliki mogły być powiązane z donatystami. Odnowiono także badania zespołu włosko-tunezyjskiego w Uchi Maius, obejmujące inwentaryzację inskrypcji i elementów architektonicznych przypisywanych kościołowi na obszarze niektórych współczesnych budynków. Misja archeologiczna Ennabli doprowadziła do szczegółowych badań bazyliki na terenie "supermarketu" w Kartaginie, w pobliżu wzgórza Byrsa. Ostatnia faza budowli, z dwiema absydami, pięcioma nawami i baptysterium, pochodzi prawdopodobnie z początku VI w. W strefie Bigua na wschód od wzgórza Odeon odkopano także zespół klasztorny.

AETHILWALD (zm. po 705) Nie mylić z Aethelbaldem, królem Mercji. Aethilwald był uczniem Aldhelma. Kiedy Aethilwald był opatem Malmesbury w latach 675-705, wysłał Adelmo list (Ep. ad Aldhelmum), który zawierał niewielki zbiór pięciu kompozycji poetyckich w ośmiu sylabach (Carmen Aldhelmo datum; Carmen de transmarini itineris peregrinatione ad Wihtfridum; Oratio ad Deum; Carmen w Aldhelmum; komisja Ad Hovam); zostały one później błędnie włączone do dzieł Bonifacego. Adelmo natomiast napisał Aethilwald (Ep. ad Aethilwaldum), zachęcając go do odrzucenia przyjemności kultury świeckiej i zapraszając do poświęcenia się wyłącznie lekturze sakralnej i rozmowom religijnym.

AETIUS Flawiusz (ok. 390-454) Urodzony w Durostorum w Mezji; zakładnikiem najpierw Alarica, potem Hunów. W 425 r. przybył z nimi do Włoch, namawiając ich później do opuszczenia terytorium Włoch. Był przybyłym i magister militum w Galii (425-432) oraz trzykrotnie konsulem na Zachodzie: 432, 437, 446. Potężny generał na dworze w Rawennie, w 435 r. został patriciusem i magister utriusque militiae, wygrywając kilka zwycięstw nad barbarzyńcami; przez jakiś czas był najpotężniejszym człowiekiem w pars occidentalis imperium. Poeta Merobaudes napisał o nim panegiryk. Aetius był przynajmniej formalnie katolikiem: jego żona Pelagia była katoliczką , a jego syn Gaudentius został ochrzczony

AETIUS z Antiochii (zm. ok. 365) Syryjczyk, skromnie urodzony, ale o znacznych zdolnościach intelektualnych, obeznany w sztukach wyzwolonych i teologii, w latach 355-365 Aetiusz był głównym przedstawicielem radykalnego arianizmu (anomoizmu). Początkowo działał w Antiochii, gdzie biskup Euzebiusza Leontius wyświęcił go na diakona; i był zaprzyjaźniony z Cezarem Gallusem. Zmuszony do opuszczenia miasta z powodu powszechnych protestów, został tam wezwany w 357 r., kiedy Eudoksjusz zastąpił Leoncjusza. Jako zdolny dialektyk, podobno zmusił Bazyliego z Ancyry i Eustacjusza z Sebaste do milczenia w publicznym sporze; w wydarzeniach z lat 358-360 był jednak wielokrotnie oskarżany i uroczyście potępiony na Soborze w Konstantynopolu (360), kiedy Konstancjusz II chciał uderzyć na czołowych radykalnych arian i homoiousianów, opowiadając się za tendencją bardziej centrową. Odwołany z wygnania za czasów Juliana (362), który był dla niego szczególnie serdeczny ze względu na pamięć swego brata Gallusa, wraz ze swoim uczniem Eunomiuszem ponownie podjął głoszenie doktryny anomojskiej, organizując odrębny Kościół w opozycji do umiarkowanych Arianizm Eudoksjusza i Euzojusza; on sam został konsekrowany na biskupa. Sokrates znał różne listy Aecjusza do Konstancjusza i innych; Epifaniusz mówi nam, że napisał 300 rozpraw doktrynalnych i przepisuje jedną z nich, Syntagmat, na temat Boga zrodzonego i niezrodzonego. Poprzez ciągłe stosowanie procedur dialektycznych, zwłaszcza hipotetycznych sylogizmów i dylematów, Aetiusz utrzymuje w tym dziele, że Bóg, wyższy niż jakakolwiek przyczynowość, jest także ponad pokoleniem; i jeśli "niezrodzony" wskazuje na jego naturę, pojedyncza boska natura nie może być jednocześnie niezrodzona i zrodzona. Zatem Syn, ponieważ został zrodzony, nie może uczestniczyć w istocie, a tym samym w boskości Ojca. Anomojską formułę wiary przypisuje się Aetiusowi i Patriciusowi z Nicei, podsumowaną w Kronice aleksandryjskiej zwanej Historia acephala 4,36-77: chociaż jej autentyczność jest niepewna, bardzo dobrze odzwierciedla, zarówno pod względem terminologicznym, jak i treściowym, zasadnicze cechy charakterystyczne anomoizmu Aecjusza i Eunomiusza

AETIUS z Konstantynopola (V w.) Prezbiter kościoła w Konstantynopolu (V w.) jest prawdopodobnie autorem Laudatio Iohannis Baptistae, panegiryku na temat Jana Chrzciciela, ogłoszonego w święto narodzin świętego.

AERIUS (300-375) Prezbiter i asceta Pontu. Choć był towarzyszem Eustacjusza, współpracował z nim w organizacji i szerzeniu życia monastycznego oraz powierzono mu kierownictwo hospicjum Sebaste, Aerius pokłócił się z nim po tym, jak Eustatyusz został mianowany biskupem Sebaste (ok. 357), być może z powodu rozczarowania faktem, że sam nie został wybrany. Epifaniusz obszernie donosi o swoim nauczaniu (Haer. 75): chciał równości między biskupami i kapłanami, ponieważ byli powołani do pełnienia tych samych funkcji i obaj byli wyświęcani przez nałożenie rąk; twierdził także, opierając się na 1 Kor 5,7, że obchodzenie Wielkanocy jest dla chrześcijan pozbawione sensu, a praktyka postu powoduje powrót do judaizmu: kto chce pościć, może to czynić, ale w wybrane przez siebie dni i nie według własnego uznania. do ustalonych dni; w końcu nie uznał wartości modlitw i ofiar za zmarłych. Augustyn (Haer. 53) przytacza opinię niektórych, że Aerian należy zaliczyć do Enkratytów i Apostoliców, gdyż dopuszczali do komunii tylko tych, którzy praktykowali wstrzemięźliwość i absolutne ubóstwo. Według Filastera powstrzymywali się od spożywania mięsa

ADOPCJONICI Współcześni uczeni używają tego imienia w odniesieniu do monarchistów, którzy uważali Chrystusa za zwykłego człowieka, przyjętego za Syna Bożego za jego zasługi (łac. adoptiani to bardzo późne określenie). Teodot z Bizancjum ("Garbarz") nauczał tej doktryny w Rzymie pod koniec II w. n.e. Twierdził, że Jezus był człowiekiem narodzonym z Dziewicy z woli Ojca i żył jak inni ludzie, choć bardziej pobożnie, tak że podczas chrztu w Jordanie zstąpiła na niego gołębica, aby zaznaczyć danego mu ducha Bożego, zwanego " wyższego Chrystusa". Dopiero od tego momentu Jezus Chrystus zaczął czynić cuda. Niektórzy adopcyjni umieszczali przebóstwienie Jezusa w tym momencie, inni po zmartwychwstaniu. Swoją doktrynę oparli na fragmentach ewangelii (i w ogóle biblijnych), z których można było wywnioskować, że Jezus był tylko człowiekiem: Pwt 18,15; Mt 12:31; Jn 8:40. Uczeń Teodota, również imieniem Teodot, pochodzący z Bizancjum, zwany "bankierem", podkreślił czysto ludzki charakter Jezusa, twierdząc, że Melchizedek był boską mocą większą niż Chrystus, stworzony na jego obraz na podstawie Hbr 5 :6. Adopcjonizm został ponownie podjęty w Rzymie w latach 230-250 przez Artemona, który, jak się wydaje, nie wprowadził żadnych innowacji w stosunku do Teodota; raczej podkreślał tradycyjny charakter swego nauczania, twierdząc, że sięga ono czasów apostołów i utrzymywało się w Rzymie aż do pontyfikatu Wiktora, przy czym Zefiryn na początku III w. psuł prawdę innowacjami. Bardziej rozwinięte formy adopcji zaproponowali Paweł z Samosaty (ok. 260-270), z którym wiązany był Nestoriusz, oraz Fotyn z Sirmium (poł. IV w.). Marcellusa z Ancyry, który pełnił rolę cechy łączącej Pawła i Fotyna, w zasadzie można również uznać za adopcjonistę. Starożytni uważali adopcję za herezję typu żydowskiego i kojarzyli ją z ebionizmem, ponieważ adopcyjni, podobnie jak Żydzi, nie uznawali boskiego charakteru Chrystusa, redukując go do zwykłego człowieka.

ADEODAT (372-389/391) Naturalny syn Augustyna i jego bezimienny towarzysz od 14 lat. Urodzony w Kartaginie w 372 r. , Adeodat towarzyszył rodzicom do Thagaste, Kartaginy, Rzymu i Mediolanu. Kiedy jego matka wróciła do Afryki, pozostał z ojcem i babcią Moniką . Po nawróceniu ojca udał się z nim do Cassiciacum i choć był bardzo młody, brał z nim udział w dysputach filozoficznych . Został ochrzczony wraz z ojcem przez Ambrożego w dniach 24-25 kwietnia 387 i był obecny przy śmierci Moniki w Ostii Tyberyjskiej . Wracając do Afryki, w Thagaste przyłączył się do tych, którzy podążali za Augustynem w doświadczeniu wspólnego życia . Był tam rozmówcą swego ojca w dialogu De magistro; myśli w nim wyrażone są jego przemyśleniami, gdy miał 16 lat. Zmarł w latach 389-391 (zanim jego ojciec został księdzem). Obdarzony wielką dobrocią i niezwykłą inteligencją, budził podziw, a nawet zdumienie Augustyna, który miał jeszcze bardziej niezwykłe dowody swoich darów: horrori mihi erat illud ingenium

ADEODAT I (lub Deusdedit), papież (615-618) Zastąpił Bonifacego IV (608-615) 19 października 615 r., pięć miesięcy po śmierci swojego poprzednika. Powód długiego wakatu był zwyczajny: konieczność, a czasem trudność uzyskania aprobaty cesarskiej. Pochodzący z Rzymu Adeodat przewodził miastu i kościołowi w wciąż trudnych czasach, zwłaszcza dla Włoch, które były zdominowane przez Longobardów i dotknięte klęską głodu. LP podaje o nim tylko dwie informacje: przekazał część dóbr od mnichów duchowieństwu świeckiemu i upoważnił księży do odprawiania dwóch Mszy św. w dwóch różnych kościołach (a może dwóch Mszy dziennie w tym samym kościele: tekst nie jest jasny). Adeodat był pierwszym papieżem, który pozwolił na upiększanie własnego pogrzebu. Zmarł 8 listopada 618 roku i został pochowany w bazylice św. Piotra.

ADEODAT II, papież (672-676) Pochodzący z Rzymu, mnich w klasztorze św. Erazma na wzgórzu Caelian. Został następcą Witaliana I i konsekrację przyjął 11 kwietnia 672 r. Niewiele wiadomo o jego pontyfikacie. Ogólny klimat polityczny tamtych lat charakteryzował się krwawymi walkami wewnętrznymi w Bizancjum i ciągłą ekspansją Arabów w Azji i Afryce. Adeodat w dalszym ciągu zwalczał monoteletyzm. Udzielił także przywileju zwolnienia do klasztorów św. Marcina z Tours i św. Piotra w Canterbury.

ADIABEN Region pomiędzy górnym i dolnym Zabem, na wschód od rzeki Tygrys, podbity przez Trajana w 116 r., stając się rzymską prowincją o nazwie Asyria, ale wkrótce odzyskany przez Persów. W I w. stało się także królestwem żydowskim pod panowaniem królowej Heleny (zm. 50), która przeszła na judaizm , której synowie Monobazus II i Izates II zostali pochowani w Jerozolimie. Nie ma dokładnej wzmianki o wprowadzeniu chrześcijaństwa na te tereny (której znaczna część według źródeł przyjęła judaizm), przypisywanej św. Marii, uczniowi Addaja. Ten ostatni, według Kroniki Arbeli (fałszerstwo napisane w 1907 r.), miał być pierwszym ewangelizatorem: dokument okazał się jednak niewiarygodny . Obecność Żydów ułatwiła szerzenie się chrześcijaństwa. W każdym razie w czasie prześladowań Szapura II (309-379) większość mieszkańców stanowili chrześcijanie, jak zaświadcza Sozomen (HE 2,12,4: PG 67, 965). Według tradycji asyryjskiej pierwszym biskupem był Pkidha (104-114), konsekrowany przez Mari, a jego następcą zostali Semsoun (120-123), Izaak (135-148) i inni. W II w. Tacjan (zm. ok. 180 r.) pochodził z Asyrii i był uczniem Justina Męczennika w Rzymie. Data pierwszego biskupa w Arbela (współczesne Irbil) nie jest znana, chociaż w tym czasie biskup rezydował w pobliżu Hazza. Wraz z biskupem Papą (310-317) Arbela został stolicą metropolitalną kraju i zajął piąte miejsce po stolicy głównej Seleucji-Ktezyfonu, stolicy królestwa Sasanidów. Biskup Jan ([Iohannon] zm. 343) poniósł męczeńską śmierć, podobnie jak jego następca Abraham (zm. 345): region, teatr wielu bitew - dopiero w 446 r. zginęło męczeństwo bardzo wielu chrześcijan z Adiabeny - również przeżywał rozkwit Wspólnoty Nestoriańskie i Jakobickie, które zbudowały liczne klasztory. Pewien Daniel brał udział w synodach w latach 410 i 424. Bezimienny biskup Adiabene uczestniczył w synodzie Akacjusza w roku 486, mniej więcej w czasie, gdy w regionie przyjęto monofizytyzm. Przybycie Arabów (poł. VII w.) zapoczątkowało okres największego rozwoju regionu, zwłaszcza artystycznego (źródła podają powstanie wielu obiektów sakralnych, zwłaszcza klasztornych, w VII i VIII w.), poprzez przenikliwość polityczna metropolity Iso'yahb III: w tym czasie Adiabene cieszyła się względnym spokojem, aż do przeniesienia stolicy metropolitalnej do Mosulu (826/827) pod rządami metropolity Isho'bar Nun (ok. 823-829). Diecezja Arbela miała biskupów aż do XVI w., lecz wzmianki o stolicy Adiabene i samym regionie, odtąd powszechnie znanym jako Asyria, stawały się coraz rzadsze: do najważniejszych miast należały Arbela (stolica), Hadita i Hazza, dwie ostatnie są także stolicami biskupimi. Spośród licznych budynków sakralnych wspomnianych w źródłach, zwłaszcza klasztornych, na uwagę zasługują klasztory Mar Yonan Niewolnika, Margana (diecezja Haditha, VIII w.) i Bet Qoqa (VII w.), których miejsce prawdopodobnie zidentyfikowano w pobliżu wioska Mulla Omar.

ADIMANTUS Manichejczyk (III w.) Jeden z trzech najbliższych uczniów Mani. W Contra adversarium legis et prorokarum (II, XII, 41) Augustyn z Hippony podaje, że nazywał się także Addas, imię ucznia Maniego znane nam z Dziejów Archelausa, co identyfikuje go jako apostoła Manicheizm do Scytii. Zarówno to, jak i pismo manichejskie w języku środkowoperskim mówią, że Addas (lub Addai) był czczony za swoje pisma i że został wysłany przez Maniego w celu wykonywania pracy misyjnej (w Egipcie, według tego ostatniego źródła). Chiński tekst nazywa go Ato. Według oryginalnych tekstów w języku koptyjskim i irańskim dotarł do Tygrysu (Al Madail) i Nilu (Aleksandria). Jego książka Przeciw Mojżeszowi i innym prorokom skłoniła Augustyna do napisania Contra Adimantum Manichaei discipulum (ok. 394), w którym bronił ST i krytykował manichejską interpretację biblijną. Faust z Milevis identyfikuje Adimantusa jako najważniejszego po samym Manim nauczyciela manichejskiego: solo nobis post patrem nostrum Manichaeum studendo (jedyny nauczyciel, jakiego mamy po naszym ojcu Mani, godny naszej uwagi - Augustyn, Contra Faustum I,2); Faustus sic miratur Adimantum ut ei solum praeferat Manichaeum (Faustus paises Adimantus tak bardzo, że preferuje się od niego tylko Maniego - ibid., VI,6). Wskazywałoby to, że Manichei discipulum należy rozumieć dosłownie: Adimantus był jednym z dwunastu uczniów Mani.

ADDAI (lub Addaeus) Przypuszczalnie był jednym z 72 uczniów Pana. Według tradycji syryjskiej Addaj został wysłany przez Judę Tadeusza lub Tomasza, aby ewangelizować miasto Edessę. Pochodzi z Paneas (Cezarea Filipowa). Dla niektórych uczonych, podążając za tradycją grecką i łacińską, Addai (lub Addaeus) mógł wskazywać na samego apostoła Judę Tadeusza, jednego z Dwunastu, który rzekomo został wysłany jako misjonarz do Edessy na prośbę Jezusa, który otrzymał list króla Abgara V. Sedno historii, z pewnością apokryficznej, kryje się w narracji Euzebiusza , który relacjonuje korespondencję pomiędzy Jezusem a królem Abgarem V; zarówno apokryficzne Dzieje Tadeusza, jak i Doktryna Addaja (lub Addaeusa) zostały zaczerpnięte z relacji Euzebiusza. Bohaterem narracji jest Addaj, czyli Tadeusz (według Euzebiusza), często utożsamiany z apostołem Judą Tomaszem. Doktryna Addaja wyszła na jaw dzięki publikacji rękopisu syryjskiego podobnego do tego opisanego przez Euzebiusza, którego autorem miał być Labubna, syn Sennaka. Różnice w stosunku do narracji Euzebiusza, która obejmuje jedynie korespondencję i niektóre czyny apostoła, są oczywiste: Pan nie odpowiada na list pisemnie, lecz ustnie, a za faktycznego autora tekstu uważa się Annaniasza, posłańca Abgara, a przynosi ze sobą autoportret Jezusa. Wysłanym misjonarzem nie był Tadeusz, ale Addaj. Druga część Doktryny dotyczy misjonarza Addaja (lub Addaja, jednego z 72) w Edessie: konsekracji kapłanów, chrztów, cudów, przemówień, ustanowienia Kult chrześcijański, budowanie kościołów itp. Uwzględniono także historię odkrycia prawdziwego krzyża przez Protonice, matkę cesarza Klaudiusza (scena, którą odnajdujemy w historii św. Heleny), której obecność służy karaniu Żydów za zabicie Chrystusa. Relacja kończy się śmiercią Addaja i jego następstwem: jego uczeń Aggaj zostaje zabity przez syna Abgara, który pozostał niewierzący; jego następcą został Palut, wyświęcony przez Serapiona z Antiochii, co jest godne uwagi, ponieważ łączy kościół w Edessie z kościołem rzymskim. Tekst podaje również, że Serapion został wyświęcony przez Zefiryna, biskupa Rzymu; Doktryna ma w ten sposób na celu podkreślenie legalnej sukcesji kościoła w Edessie. Dokument z pewnością powstał po 384 r., tj. po Pielgrzymce do Egerii, która donosi o istnieniu liter, ale nie ikony Pańskiej - a więc od końca IV do początków V w. Niezależnie od tego wielu uczonych zgadza się co do starożytności tradycji ewangelizacji Edessy, sięgającej jeszcze czasów apostolskich; inni datują go na koniec II wieku. Ikona jest ważna w bizantyjskiej tradycji doktryny: przeniesienie wizerunku Edessy nadal obchodzone jest 16 sierpnia. Doktryna dotarła do nas w języku syryjskim, ormiańskim, greckim, łacińskim, słowiańskim, koptyjskim i arabskim. Wspomniane powyżej Dzieje Tadeusza (jednego z Dwunastu) są greckim rozwinięciem Doktryny, z inną organizacją materiału. Kościół syryjski wspomina Addaja i nawet dziś Juda Tadeusz jest czczony 14 maja i 18 października. Ormianie kultywują także pamięć o Addaju, twierdząc, że został on zamordowany przez Sanatruka, siostrzeńca Abgara. Innym źródłem w tradycji chrześcijańskiej odwołującym się do imienia Addaja jest anafora eucharystyczna apostołów Addaja i Mariego. Jedna z trzech syro-wschodnich anafor kościoła chaldejskiego, używana także przez nestorianów i malabarczyków. Napisany w języku syryjskim wyróżnia się wśród tego typu dokumentów liturgicznych brakiem opisu instytucji, wyjątkowego wśród anafor; jest to także najstarsza modlitwa eucharystyczna używana w kościołach wschodnich. Według niektórych badaczy można ją datować na III wiek. i jest ściśle powiązana z anaforą św. Piotra Apostoła III, także z tego okresu; pierwotna forma jest jednak trudna do ustalenia, ponieważ rękopisy syryjskie, które do nas dotarły, są bardzo późne. Wyróżnia się także wyraźną obecnością śladów liturgii hebrajskiej; w rzeczywistości jest wzorowany na łatwych do zidentyfikowania żydowskich błogosławieństwach.

ADAMITAE (Adamani) Heretycka sekta, której członkowie uważali się za prawdziwych Adama i Ewę, a ich kościół za prawdziwy raj. Przyrównani do kretów spotykali się nago w starannie ogrzewanych pomieszczeniach (Epifaniusz, Haer. 52). Postawiono hipotezę utożsamiającą ich z grupą Karpokratów, o której wspomina Klemens Aleksandryjski (Strom. III,2), którzy praktykowali wspólność dóbr i rozwiązłość seksualną, lecz Augustyn twierdzi (Haer. 31) wyrzekli się małżeństwa, utrzymując, że nie istniałaby, gdyby ich przodkowie nie zgrzeszyli i gdyby Adam nie zjednoczył się z Ewą

ADAMNAN (lub Adomnán) (zm. 704) Święty (święto 23 września); urodzony w Drumhone w Irlandii, ok. 624, opat Iony w Szkocji po 679. Krewny św. Kolumbana, założyciela, którego biografię napisał, czerpiąc zarówno ze wspomnień własnych, jak i cudzych (PL 88; wyd. A.O. Anderson - M.O. Anderson, Londyn 1961 ). Narzucił gminie rzymski system datowania Wielkanocy. W latach 679-688 napisał także trzy księgi De locis sanctis , oparte na wspomnieniach pielgrzyma - galijskiego biskupa Arculfa, który przebywał na Wschodzie i w Rzymie - oraz innych źródłach (Hieronim, Sulpicius Severus, Juvencus): dzieło to było źródłem Bede, którego De locis sanctis jest kompilacją dzieła Adamnana. Kanony opublikowane przez L. Bielera (The Irish Penitentials, Dublin 1963) mają wątpliwą autentyczność. Adamnan mógł być autorem scholii do Eklog Wergiliusza (ok. 700?). Adamnan cieszył się wielkim prestiżem w Irlandii i u króla Alfryda z Northumbrii. Oprócz wspierania więźniów i kobiet, pomagał przybliżyć kościół celtycki do zwyczajów rzymskich, na który został nawrócony w 688 r. przez Ceolfritha.

ADAMANTIUSZ Bohater dzieła greckiego w 5 księgach Dialog o prawdziwej wierze w Boga, poczynając od Filokalii uważanej za Orygenesa i przetłumaczonej z łaciny przez Rufinusa z tym przypisem. Dialog ma charakter kompilacji, zawierającej duże zapożyczenia z dzieł Metodiusza z Olimpii. Tłumaczenie Rufina różni się nieco od tekstu greckiego, który do nas dotarł i zawiera dodatki brzmiące na wzór Orygenesa zarówno pod względem tonu, jak i treści. W obliczu utrzymującej się niepewności co do charakteru i daty powstania tekstu pierwotnego, czy ok. 300 lub później Konstantyna, jedynym ustalonym faktem wydaje się być to, że Dialog jest tekstem żywym, dostosowanym do potrzeb IV w. zarówno w sensie pro-, jak i anty-Orygenesa. Sprawę dodatkowo komplikuje fakt, że Euzebiusz z Cezarei w Przygotowaniu do Ewangelii cytuje długi fragment O wolnej woli Metodego, o którym z pewnymi zmianami wspomniano w Dialogu, przypisując go jednak dziełu O materii autorstwa tajemniczy Maksym, który żył pod rządami Septymiusza Sewera, stawiając w ten sposób problem możliwego źródła przed samym Metodiuszem. Dialog przeciwstawia ortodoksyjnego Adamantiusa dwóm Marcjonitom, zwolennikowi Bardesanesa i dwóm Walentynianom. W końcu pogański Eutropiusz, arbiter sporu, daje zwycięstwo Adamantiuszowi i nawraca się na wiarę katolicką. Dialog jest ważnym źródłem historii gnostycyzmu.

Adam i Ewa

I. Egzegeza patrystyczna - II. Ikonografia - III. Apokryfy.

I. Egzegeza patrystyczna. Do starotestamentowych apokryfów zaliczają się: (1) Życie Adama i Ewy (po łacinie), zawarte także w Apokalipsie Mojżesza (w języku greckim, ormiańskim i słowiańskim), gdzie dodano relację Ewy o pokusie i upadku. Do tego Życia nawiązuje gruzińska Księga Adama i niektóre fragmenty koptyjskie. (2) Walka Adama i Ewy z Szatanem (etiopski i arabski): z pewnością pismo chrześcijańskie z II w., napisane przy użyciu materiałów żydowskich i skupiające się na pochówku Adama na Golgocie. Orygenes i pseudo-Atanazy znali to źródło. (3) Jaskinia Skarbów (syryjski, arabski, etiopski, częściowo grecki) z opisem stworzenia Adama i Ewy na wzór Walki, historią ich potomków aż do Melchizedeka oraz podsumowaniem historii świata od śmierci Sema do śmierci Chrystusa. Dzieło to, napisane w języku syryjskim (IV w.) i wyraźnie inspirowane chrześcijaństwem, podobnie jak Walka, czerpało z powszechnych źródeł żydowskich. (4) Testament Adama (syryjski, arabski i etiopski). Niektóre fragmenty tego dzieła, napisane przed V w., sięgają oryginalnej późnożydowskiej Księgi Adama. (5) Osiem ksiąg Adama (ormiańskich): pisma chrześcijańskie przetłumaczone z ok. IV w. n.e. Greckie oryginały. (6) Księga Synów Adama, znana dopiero w V w. n.e. dekret pseudogelazjański. (7) Księga Adama lub Ghinzy (Skarb): święta księga Mandejczyków. Niektóre jej elementy sięgają być może początków ery chrześcijańskiej, jednak książka jest silnie antychrześcijańska i antyascetyczna; Adam i Ewa nie odgrywają w nim istotnej roli. (8) Apokalipsa Adama: pismo gnostyckie, II lub początek III w., umieszczone na piątej pozycji Kodeksu V , skomponowane na wzór apokalipsy żydowskiej, silnie synkretyczne, podsumowanie dla nowicjuszy lub niewtajemniczonych doktryny sekty wywodzącej się od Seta (Sethians). Epifaniusz wspomina o "gnostyckich" autorach Apokalipsy A. , ale nie mówi, czy sam widział to dzieło. Pierwsze chrześcijańskie wzmianki o Adamie i Ewie, poza apokryfami i NT, znajdują się w Klementu Rzymskim. W Dialogu z Tryfonem Justin Męczennik pisze, że Adam był obrzezany (19); że jego ciało stało się mieszkaniem duszy przenikniętej Bogiem (40); Słowa Boga: "Uczyńmy" (Rdz 1,26) skierowane były do Jego Słowa (62); Adam nie dożył 1000 lat (81); dziewicze narodzenie Chrystusa zostało przepowiedziane przez wyjście Ewy z żebra Adama (84); Potomkowie Adama dostali się pod władzę śmierci (88,94); Bóg nie zapytał Adama, gdzie jest, bo nie wiedział. Meliton z Sardes, podążając za Barnabą, obwinia samego Adama za upadek i parafrazuje Rdz 1-3. O zbawieniu Adama zobacz także Ody Salomona (14) i Ewangelię Nikodema. Tacjan wydaje się być jedynym, który odmawia Adamowi zbawienia . List do Diogneta w swym zakończeniu, złożonym z entuzjastycznych obrazów, stwierdza: "Ewa nie daje się już zwieść, lecz pozostając dziewicą, głosi swoją wiarę" (12,8), co jest mylącym przybliżeniem Justyna (Dial. 100, 100, 8). 5), Ireneusz i Tertulian . Teofil z Antiochii, ok. 180 w Ad Aut. przedstawia Adama jako niewinnego młodzieńca w raju , ani jako całkowicie śmiertelny ani całkowicie nieśmiertelny, chociaż stałby się nim dzięki swoim zasługom (2,27); szczegółowo opisuje historię Upadku aż do Seta . Teodot Walentynian oferuje dobrze usystematyzowaną i uporządkowaną koncepcję Adama . Ireneusz z Lyonu odnosi się do gnostycznego wyzwania w Adv. hej. (księgi 3-5) oraz w Wykazie wiary apostolskiej: Adam i Ewa są dziełem dobrego Boga, który od początku widzi ostateczny koniec ich potomków. Młodzież obdarzona wolnością, zwiedziona, ale nie zniszczona, wychowana przez Boga na nowo przez potomstwo, udoskonalona w Chrystusie, nowym Adamie - dla Ireneusza przodkowie oznaczają powszechność planu zbawienia. Tertulian podejmuje tę kwestię, wyjaśniając w swojej charakterystycznej chrześcijańskiej łacinie wszystko, czego o Adamie i Ewie uczy Biblia grecka lub co zostało odziedziczone od apologetów lub komentatorów Pisma, takich jak Justyn i Ireneusz. Cyprian nigdy nie wymienia imienia Ewy; jego nieliczne aluzje do niej nigdy nie są przychylne ; Adam natomiast ma dla niego realne znaczenie. Czerpiąc z różnych sugestii Klemensa Aleksandryjskiego, Orygenes proponuje niezwykle spójną interpretację tego tematu: jego Hom. Rdz 1,12-15 komentuje historycznie i alegorycznie Rdz 1:26 i 2:7 ("Mówimy, że duch jest męski, a dusza żeńska"). We wszystkich jego homiliach na temat Księgi Rodzaju, Rdz 2,7 jest cytowany tylko w tym fragmencie, w 1,13, właśnie po to, aby wykluczyć, że "na obraz" można zastosować do "wzoru ciała". W Peri Archon przywołuje się Rdz 1:26, aby opisać los ludzkości z eschatalogicznej perspektywy. Wtchnienie Boga w Rdz 2,7b odróżnia uczestnictwo wszystkich ludzi w Ojcu od udziału samych świętych w Duchu Świętym . Adam i Ewa, "jedno ciało" (Rdz 2,24), są alegorią jedności Chrystusa, Słowa i Ciała. Dobrze podkreślono symboliczne aspekty grzechu Adama i Ewy . W nawiązaniu w IV wieku Atanazy, Apolinary i Hilary przywiązują dużą wagę do Adama i Ewy w ich doktrynie zbawienia. Ambroży czerpie inspirację z Bazylii. Grzegorz z Nyssy, O stworzeniu człowieka, transponuje cały komentarz do Rdz 1,26; 2:7 itd., na język filozoficzny swoich czasów. Efrem Syryjczyk oferuje liryczną i mistyczną parafrazę historii Gen (Hymn Raju). Grzegorz z Nazjanzu poświęca fragment Karm. (2,1,45) do grzechu pierworodnego. Do tego tematu powraca także w innym miejscu: słaba Ewa wciągnęła Adama w grzech chciwości; z młodzieńczym pośpiechem dążyła do przebóstwienia. Jan Chryzostom podkreśla miłosierdzie Boga wobec Adama, natomiast patrzy na Ewę jedynie z perspektywy Upadku. Katechezy Teodora z Mopsuestii gromadzą wiele refleksji na temat Adama i Ewy. W V w. postacie Adama i Ewy odgrywają rolę w wielu problemach wywołanych kryzysem pelagijskim

II. Ikonografia. Cykl pierwszych rodziców w ikonografii wczesnochrześcijańskiej jest zwykle przedstawiany w czterech scenach: stworzenie, upadek, nadanie symboli pracy i wygnanie z Edenu. Do tego dochodzi epizod hipogeum przy Via Dino Compagni w Rzymie (unicum), w którym Adam i Ewa ukazani są w postawie smutku wraz z Kainem i Abelem, którzy zdają się zmierzać w ich stronę (Ferrua, pl. 95). Stworzenie . Znanych jest tylko siedem przykładów: sześć rzeźb i obraz; ten ostatni, pochodzący z hipogeum Aureliusza w Rzymie, jest najstarszy (ok. 230-240) i obecnie uległ zniszczeniu; czasami utożsamia się ją ze sceną stworzenia człowieka przez demiurga . Najbardziej kompletną sceną jest tzw. sarkofag dogmatyczny , ok. 340, który przedstawia Trójcę, Ewę ukazaną w chwili stworzenia jako mniejszą oraz Adama śpiącego po wyjęciu mu żebra. Upadek . Wśród licznych przykładów najstarszym jest prawdopodobnie baptysterium Dura Europos (sprzed 256 r.). Adama i Ewę przedstawia się zwykle obok drzewa, z wężem owiniętym wokół pnia - czasami nie pokazuje się gada , prawdopodobnie dlatego, że w momencie wystąpienia pokusy uznano go za zbędny ; zakrywają swoją nagość liśćmi lub rękami. Choć od początku scena została opracowana w taki sposób, aby przetrwała, w większości przypadków zasadniczo niezmieniona , to jednak różnorodność postaw Adama i Ewy wydaje się odzwierciedlają chęć autorów lub mecenasów, nawet w najwcześniejszych przykładach, aby bardziej szczegółowo wyrazić cały epizod Upadku. W konsekwencji, w zależności od aktu, w którym ukazani są Adam i Ewa, poza momentem po grzechu (tj. zakryciem się Adama i Ewy) zauważa się: pokusę, akt, na którym polegał Upadek (Ewa zbieranie, trzymanie lub zjedzenie owocu; Adam bierze owoc i wkłada go do ust; Adam i Ewa pozornie zbierają owoc, oboje z prawymi rękami wyciągniętymi w stronę drzewa), Adam oskarża Ewę, a być może Ewa z kolei oskarża węża. Chronologicznie, w kontekście Upadku rozumianego jako dokonany występek, Adam oskarżający Ewę ukazany jest od pierwszych dziesięcioleci III w. (Cimitile - z drzewem i wężem: Chierici, il. 7; Neapol, katak. św. Januarego: Fasola, il. 15), akt upadku na początku IV w. , Ewa obwiniająca węża w pierwszej tercji IV w. oraz pokusa z mniej więcej połowy tego samego stulecia . Inne elementy zaczynają pojawiać się około IV w. przykładami, aby wzbogacić podstawowe sformułowanie sceny: symbole pracy, czyli baranek i ciernie , Logos, czyli Pan. Czasami elementy te występują razem, jak np. w kadzi. kolekcja. Należy zaznaczyć, że niektóre pomniki, ze względu na postawę Adama i Ewy, nie mieszczą się w omawianych dotychczas kategoriach Upadku. Na sarkofagu Velletriego z wczesnego okresu konstantyńskiego Ewa zakrywa się lewą ręką; Adam nie jest zakryty, ponieważ jego lewa ręka spoczywa na ramieniu Ewy, podczas gdy on trzyma jej prawą rękę w swojej (dextrarum iunctio?). W połowie IV w. fresk w hipogeum przy Via Latina w Rzymie, drzewo jest pokazane, a obok niego Adam i Ewa; oboje zakrywają się lewą ręką, prawą ręką "obojętnie wzniesioną" ku niebu (Ferrua, Un nuovo Cubeolo, il. 9). Na stole rzymsko-ostianskim, ok. 400, Adam i Ewa zakrywają się prawymi rękami, lewe ręce unoszą otwartą dłonią. Scena Upadku ma oczywistą wartość symboliczną: zawierała koncepcję felix culpa, która uczyniła odkupienie koniecznym. Nie rozumiano tego oczywiście w sensie powrotu ludzkości do materialnej sytuacji ziemskiego raju, ale jako duchowe odrodzenie natury ludzkiej. Nadanie symboli pracy. Scena ta dotyczy wyłącznie rzeźby i opiera się na ustalonym schemacie: pośrodku znajduje się Logos w tunice i paliuszu, przekazujący kłosy Adamowi prawą ręką , a owce Ewie po lewej stronie. Adam i Ewa, popełniwszy już grzech, zakrywają swoją nagość. Scena pojawia się ok. 30 wyrobów rękodzielniczych rzymskich i prowincjonalnych, wszystkie datowane na pierwszą połowę IV w. W niektórych przypadkach, prawdopodobnie dla podkreślenia wagi wydarzenia, symbole pracy są wyrzeźbione u stóp Logosa, a także w jego rękach . Przedstawienia wyraźnie ukazują konsekwencje grzechu: owce i kłosy wyraźnie wskazują na materialny stan ludzkości po Upadku; uszy, czyli praca na roli, i owce, czyli tkanie (główne zajęcia starożytnego życia) wskazują na pracę, na którą człowiek jest skazany, aby przetrwać na ziemi. Scenę tę można uznać za wizualną reprezentację Rodzaju 3:17. Wygnanie z Edenu. Nieco rzadki w sztuce wczesnochrześcijańskiej, realizuje schemat bardzo wierny fragmentowi biblijnemu: Pan w tunice i paliuszu zwraca się do Adama i Ewy, którzy mają wkrótce przejść przez bramę raju. Scena przedstawiona ok. połowa IV w. w Rzymie w hipogeum przy Via D. Compagni , na sarkofagu Lota i prawdopodobnie w tzw. kaplicy Wyjścia w El-Bagawat . De Bruyne utrzymuje, że epizod ten wyrzeźbiono także na tzw. sarkofagu Balaama : jeśli to prawda, byłby to z pewnością najstarszy egzemplarz. Adam i Ewa pojawiają się także na przedmiotach z kości słoniowej (dyptyk z końca IV w. we Florencji, gdzie Adam pojawia się nago w Edenie), ze szkła , w VI i VII w. kodeksy (Genesis of Vienna [Upadek]: Hartel-Wickoff, pl. 1; Cotton Bible [Bóg przedstawia Ewę Adamowi i pokusę]: Lethaby, pl. 69; Ashburnham Pentateuch [Adam i Ewa po wygnaniu z Edenu]: Gebhardta, tablica 3). Symbolicznie cykl Upadku przywołuje przyczynę i początek odkupienia, potwierdza nieśmiertelność duszy ludzkiej i nawołuje wiernych do przestrzegania prawa Bożego. Wydaje się, że to ostatnie rozważanie w szczególny sposób wpisuje się w scenę nadawania symboli pracy i w scenę wygnania, w której uwypuklają się skutki grzechu.

III. Apokryfy. Osoby i losy pierwszych rodziców wzbudziły duże zainteresowanie zarówno ze strony Żydów, jak i chrześcijan (ortodoksyjnych lub heretyków). Istnieje wiele prac na ten temat, którego istnienie jest potwierdzone przez Talmud, ST i NT apokryfy, pisarzy kościelnych - Ps. Dekret Gelazjana wielokrotnie cytuje pisma przypisywane Adamowi - i wreszcie pisarzy bizantyjskich (George Syncellus, Cedrenus). Pisma o Adamie i Ewie oraz ich potomkach istnieją w językach greckim, łacińskim, arabskim, ormiańskim, koptyjskim, etiopskim, gruzińskim, słowiańskim i innych. Są one wymienione w obszernej literaturze CAVT i opisane przez Denisa (patrz bibliografia). To ogromne dzieło można podzielić na trzy części: (1) Życie Adama i Ewy i jego pochodne; (2) dzieła cyklu Adama; (3) działa na pierwszych potomków Adama i Ewy.

1. Życie Adama i Ewy (LAE), zwane przez Tischendorfa Apokalipsą Mojżesza, zostało prawdopodobnie napisane w języku hebrajskim lub aramejskim; z dwóch różnych istniejących wersji - greckiej i łacińskiej - grecka wydaje się bliższa oryginałowi; LAE istnieje również w całości w języku ormiańskim, gruzińskim, rumuńskim i słowiańskim oraz we fragmentach w języku koptyjskim i arabskim. Autor był prawdopodobnie greckim Żydem; dzieło powstało w I-II w., a być może później, w II-IV w. Niektóre fragmenty dzieła zdają się wskazywać na wpływy chrześcijańskie. Szczególnie pomocne w rekonstrukcji pierwotnego Życia są następujące wersje LAE: grecka , łacińska , paleosłowiańska i gruzińska; fragmenty wersji koptyjskiej; i ormiańska Paenitentia Adae. Dzieło opisuje życie Adama i Ewy po wygnaniu z raju oraz zawiera opis grzechu pierworodnego opowiedzianego przez Ewę. Obaj są pochowani w pobliżu raju. Niektóre wersje LAE zawierają historię drzewa krzyża świętego.

2. Wiele tekstów całych i fragmentarycznych należy do cyklu Adama. Do najważniejszych z nich należy Jaskinia Skarbów, napisana w języku syryjskim przez nestorianina ok. 500, opierając się na chronologii Juliusza Afrykańskiego. Mamy wersję syryjską i arabską; istnieją także wersje w języku etiopskim, gruzińskim (Księga Nemroda) i koptyjskim (fragmenty). W Jaskini znajduje się streszczenie historii świętej: stworzenie świata, grzech i śmierć pierwszych rodziców (1-6), patriarchowie przed potopem (7-19), Abraham i Mojżesz (20-34), sędziów i królów (35-41), powrót z wygnania (43-44) i historia Jezusa Mesjasza (44-54). Jaskinia Skarbów wywarła głęboki wpływ na literaturę chrześcijańską i często była włączana do innych dzieł, np. Kronik syryjskich, Apokalipsy ps.-Metodego i literatury ps.-Klementynki; wpłynęło to także na wielkanocną legendę o trzech mędrcach itp. Do innych ważnych tekstów fragmentarycznych zalicza się Testamentum Adae, fragmenty zachowane w różnych językach i wersjach; Walka Adama, w czterech księgach, dzieło chrześcijańskie przypisywane Epifaniuszowi z Salaminy, napisane w V-VI w. Podobnie jak Jaskinia Skarbów, która miała wpływ na to dzieło, jest ona podsumowaniem świętej historii aż do pojawienia się gwiazdy przed magami. Tytuł pochodzi od opisu opisanych w nim pokus Adama i Ewy. Decretum (ps.) Gelasianum wspomina o Paenitentia Adae (5,6,2). Vita Adae jest wspomniana w Kronice George′a Syncellusa. Testamentum dei Protoplastarum cytowane jest przez Anastazjusza Synajczyka. Liber de filiabus Adae jest cytowany w Decretum Gelasianum (5,4,7). Istnieją wersje w różnych językach Apokalips Adama (np. Nag Hammadi, kodeks V), którymi posługiwali się gnostycy (np. Setowie lub barbarzyńcy, o których mówił Epifaniusz): Evangelium Evae (cytowane przez Epifaniusza i używane przez Setów) oraz zespół tekstów o Adamie i Ewie w języku ormiańskim, gruzińskim i słowiańskim, do których zaliczają się De Adami kompozycja et nomine, Historia Adae et nepotorum eius, De chirographo Adae, Mors Adae, Historia paenitentiae Adae et Evae i wiele innych pism na temat Adama i Ewy, których lista znajduje się w CAVT. Ciekawe legendy o Adamie można odnaleźć także w apokryfach chrześcijańskich: w Liber Bartholomaei de resurrectione czy w Responsiones Ioannis pochodzenia katarskiego. Według Dziejów Piłata (patrz część III: Zejście do piekła) Adam i Ewa zostali zbawieni przez Chrystusa, gdy ten zstąpił do piekła - scena ta jest często przedstawiana na ikonach.

3. W księgach poświęconych pierwszym potomkom Adama autorzy szczególnie interesowali się dwiema postaciami, Abelem i Setem. Zachowane są Vita Abel, napisane przez Symmachusa (syryjski); Historia occissionis Abel (ks. Kopt.); Historia Abel et Cain, filiorum Adae (ormiański i gruziński); oraz dwie prace ormiańskie na temat Abla (CAVT 46-50). Hipolit cytuje Parafrazę di Set używaną przez Setów; pisma na temat Seta znajdują się w pismach Nag Hammadi (Secundus Tractatus Magni Seth i Tres kolumnyae Seth [oba w kodeksie VII] oraz Intelligentia Noreae uxoris Seth [kodeks IX]). Również Prophetia Set ; Liber Seth w języku syryjskim, teraz zaginiony; Evangelium Seth w języku ormiańskim i gruzińskim oraz Liber Seth w języku słowiańskim; Liber apocryphus nomine Seth, Mons Victorialis, którego łaciński skrót znajduje się w hom. 2 Opus imperfectum w Matthaeum (V w.); w języku syryjskim Opowieść o Trzech Królach (IV w.), która między innymi opowiada historię mędrców, pojawienie się gwiazdy nad Górą Zwycięstwa (w której znajdowała się Jaskinia Skarbów) i chrzest mędrców (CAVT 51-59). Legendy o Adamie były bardzo popularne w różnych kulturach chrześcijańskich: ormiańskiej, irlandzkiej, słowiańskiej, etiopskiej (Cuda G.), w kulturze żydowskiej, a także w kulturze islamskiej: Koran często wspomina Adama.

AKTY SOBORU W CEZAREI Znane są cztery wersje aktów tego rzekomego Soboru w Cezarei z dnia Wielkanocy: wersja A, opublikowana przez Baluze′a ; wersja B, Iohannes Noviomagensis; wersja C, wyd. Muratori ; oraz wersja D, autorstwa A. Wilmarta, Analecta Reginensi. Akty miały powstać ok. połowa VI w. , lub na początku VI w. w Afryce , natomiast najnowsza wersja powstała w Hiszpanii . Akty te zależą od Traktatu racjonalnego Paschae i są także cytowane przez Bedę (De tempum racjonone).

AKTY I KANONY, KONCYLIARNE

I. Pochodzenie i rozmnażanie - II. Autorytet kanoników.

Łaciński termin kanon, zapożyczony z języka greckiego, pierwotnie miał wiele znaczeń, co doprowadziło do jego późniejszego znaczenia prawa, normy, zasady oceny lub zachowania. Od IV w. coraz częściej używano go w znaczeniu decyzji soborowych. Terminem tym określano także dekretały papieskie i nie, moi, cesarskie edykty dotyczące spraw kościelnych.

I. Pochodzenie i rozmnażanie. Sobory afrykańskie - najbardziej zaawansowane technicznie w starożytności chrześcijańskiej, zwł. te zwane przez Aureliusza z Kartaginy (391-428) - pozwalają zaobserwować powstawanie i rozprzestrzenianie się kanonów. Proces ten musiał przebiegać mniej więcej tak samo w przypadku rad innych prowincji w tym samym okresie: (1) po pierwsze, prezydent proponował zgromadzeniu, zawsze w pierwszej osobie, do zatwierdzenia środki, które wydawały się wymagane przez okolicznościach, zarówno własnych, jak i tych zasugerowanych przez Ojców. W ten sposób przestrzegane były dwie podstawowe zasady zgromadzeń soborowych: hierarchia uczestników i jednomyślność decyzji. Z czasem rygorystyczny protokół tych procedur wydaje się stopniowo zmniejszać, do tego stopnia, że prezydent nie rozważał już sugestii Ojców po ich poprawieniu i ulepszeniu, ale bezpośrednio zabiegał o akceptację Soboru; jeszcze później odkładał nawet sprawozdanie i czasami, zakładając jednomyślność, odpowiadał w pierwszej osobie w imieniu wszystkich. Te minimalne zmiany, które zaszły z biegiem czasu, ukazują żywotność i spontaniczność zgromadzeń soborowych, gdzie opieka duszpasterska liczyła się bardziej niż formalności prawne, nie popadając jednak nigdy w anarchię. (2) Tak uchwalona norma kanoniczna musiała zostać udostępniona zainteresowanym, a zwłaszcza wszystkim biskupom odpowiednich regionów, aby mogli ją zastosować w swoich kościołach. Sobory afrykańskie wyraźnie mówią, że tradycja ustna odegrała w tym ważną rolę (Breviarium Hipponense, rozdz. 2: Ut ordinatis episcopis vel clericis prius placita concilii conculcentur ab ordinatoribus eorum... [w sprawie święceń biskupów lub duchownych, zgoda w związku z ich święceniami należy najpierw skonsultować się z radami…]). Taka była praktyka w Afryce aż do VI w., czego przykładem jest lokalny zwyczaj czytania na początku każdego soboru obszernych wyciągów z uchwał poprzednich soborów. Zwykle także delegaci prowincjalni (legati per turmam) powracający do swoich stolic zabierali ze sobą krótką relację z aktów soborowych, którą prymas musiał następnie powiadomić miejscowych biskupów. Nie mamy aktów pierwszych soborów; od jednych soborów mamy taką czy inną decyzję, od innych jakieś kanony. Od V w. mamy także zapis interwencji niektórych rad. Zapisy soborowe w pewnym stopniu można uznać za dzieło poszczególnych redaktorów, zazwyczaj kogoś bliskiego prezydentowi.

II. Autorytet kanoników. Decyzje soborowe najwyraźniej były wiążące dla biskupów biorących udział w zgromadzeniu lub reprezentowanych na nim. Ich podpis pod aktami stanowił ich przyrzeczenie; od tego momentu wszelkie naruszenia podlegały karze. Sobory afrykańskie zagroziły ekskomuniką tym, którzy łamią ich prawa; list synodalny Arles (314) zaleca wszystkim przestrzeganie jego decyzji; sobory Gangry i Laodycei grożą ekskomuniką tym, którzy nie przestrzegają kanonów. Pomimo braku dobrze określonej teorii reprezentacji, zasada władzy kościelnej była dobrze przestrzegana. Z tego okresu pochodzi także pewne rozwiązanie problemu rozbieżności kanonów między sobą, zarówno w kwestiach doktrynalnych, jak i dyscyplinarnych. Św. Augustyn proponował zastosowanie dwóch kryteriów: (1) hierarchia soborów - sobór powszechny ma pierwszeństwo przed lokalnym; oraz (2) czas - nowsza decyzja może unieważnić wcześniejszą. Ze swojej strony papiestwo oparło władzę soboru na swojej wspólnocie ze stolicą rzymską . W istocie autorytet kanoników zależał od ich odbioru przez same wspólnoty chrześcijańskie i włączenia ich do zbiorów kanonicznych.

AKROSTYCH Poezja, w której pierwsza litera każdej strofy, wersetu lub słowa oznacza słowo lub przesłanie. Prostą formą akrostychu jest wiersz abecedarian, którego wersety i strofy rozpoczynają się od liter alfabetu, w kolejności od a do z. W wierszach abecedariańskich litery alfabetu niekoniecznie są pierwszą literą strofy - czasami służą do odróżnienia jednej strofy od drugiej. Wiersze abecedariańskie, najczęściej spotykane w starożytnej i średniowiecznej literaturze chrześcijańskiej, były nie tylko łatwe do zapamiętania, ale także świadczyły o pomysłowości kompozytora. Wiersze abecedariańskie różnią się od akrostychów, w których pierwsza litera każdego wersetu lub strofy łączy się, tworząc imię, słowo lub werset. Akrostychy są powszechne w inkantacjach, kulcie zmarłych, poetyckich wyroczniach i arkanach. Wśród akrostychów dobrze znany jest hymn do Dionizego . Święta literatura hebrajska zawiera ważne przykłady. Lamentacje Jeremiasza skomponowane są na wzór poematu abecedariańskiego: w pierwszym, drugim i czwartym rozdziale Lamentacji na początku poszczególnych strof zastosowano formę alfabetyczną; w trzeciej litera alfabetu powtarza się trzykrotnie w każdej strofie. W przekładach LXX i łacinie nie zachowano formy alfabetycznej. Ta procedura literacka w jej urzekających, parentycznych, hymnalnych i wzmacniających pamięć cechach jest dobrze ugruntowana. Używali go gnostycy do badania zgodności pomiędzy literami alfabetu greckiego, zaczynając od końców ciała ludzkiego i podążając za jego poszczególnymi członkami. W starożytnej i średniowiecznej łacińskiej literaturze chrześcijańskiej posługiwał się nimi (1) Augustyn w Psalmus contra partem Donati i Traktacie. w Joannem 10, 12, przede wszystkim w celu ułatwienia zapamiętywania; (2) Commodian, Instrukcje I, 35; De ligno vitae et mortis II, 15; (3) Sedulius, w hymnie A solis ortus cardine; (4) Hilary z Poitiers, w hymnach Ante saecula qui manes i Fefellit saevam; (5) Fulgencjusz z Ruspe, w hymnie Domine Redemptor noster; (6) Venantius Fortunatus, w hymnie poświęconym biskupowi Leontiusowi Agnoscat omne saeculum; (7) Beda, w hymnie na uroczystość świętych apostołów Piotra i Pawła Apostolorum gloriam; (8) Paulin z Akwilei, w hymnie pokutnym Ad caeli clara non sum dignus sidera. W średniowieczu tematyka została poszerzona o: pochwałę Mediolanu (ok. 740 r.); przekleństwa pod adresem Benevento za zdradzieckie pojmanie cesarza Ludwika II (ok. 871); duchowny wenecki występujący przeciwko pretensjom patriarchatu Akwilei (845). Do grupy wierszy abecedariańskich należy także hymn Akatyst.

AKTYSTA Członkowie jednej z najbardziej skrajnych sekt, na jakie w pierwszej połowie VI w. podzielił się egipski monofizytyzm. Actistetae uważali ciało Chrystusa nie tylko za niezniszczalne - jak twierdzili Aphthartodocetae, za Julianem z Halikarnasu - ale "niestworzony" (Tymoteusz z Konstantynopola, PG 86, 44), eliminując w ten sposób wszelkie rozróżnienie między człowieczeństwem a boskością Chrystusa. Ich rzecznikiem był niejaki Amoniusz

AKOLUTIA Ma to samo znaczenie w liturgii bizantyjskiej, co łaciński termin ordo, ritus i wskazuje na całość rubryk regulujących sprawowanie kultu Bożego, udzielanie sakramentów, odmawianie godzin kanonicznych, przygotowanie chleba i wina przed Mszą św., pomoc umierającym, obrzędy pogrzebowe itp. W interpretacji tego terminu profanacyjne greckie znaczenie "podążać", "iść z tyłu" szybko przeszło do "podążania" pod względem moralnym, duchowym i religijnym sens. Różne znaczenia można wyrazić w następujący sposób: podążać za dyskursem, rozumieć, podążać za czyjąś opinią lub osądem, dostosowywać się . W ST, użyte w znaczeniu negatywnym, jest to termin techniczny wskazujący na odstępstwo i pogaństwo , utożsamiając to z cudzołóstwem: Izrael podąża za swoimi kochankami, a zapomina o małżonku. W sporze o Baala słowo to odnosi się do Jahwe i dotyczy wyboru między pójściem za Baalem a Jahwe . Jer 2:2, idealizujący relację między Izraelem a Jahwe podczas czterdziestu lat na pustyni, przypomina, że Izrael szedł za Jahwe z miłością i uczuciem. W ST słowo to zostało użyte z pewną niechęcią ze względu na jego bałwochwalczy wydźwięk, przywodzący na myśl pogańskie procesje za ich wizerunkami. Poza kontekstem religijnym zachowuje opisowe, świeckie znaczenie ucznia, który towarzyszy swemu panu jako prawdziwy i właściwy sługa. Chociaż Filon opowiadał się za klasycznym zwyczajem , rabinizm podtrzymał jego związek z naśladowaniem Jahwe. W NT może oznaczać naśladowanie zewnętrzne, na wzór tłumu , ale częściej odnosi się do ucznia, który zostawia wszystko, aby podążać za Mistrzem, ściśle z Nim związany żywotną relacją. To "pójście" stawia ucznia w ślady Mesjasza, wprowadzając go w zbawienie oferowane przez Jezusa (Łk 9,61). Z częstego powtarzania się formy werbalnej (90 razy w NT), zwłaszcza u synoptyków, wyłaniają się wymagania naśladowania Chrystusa wraz z typologią tego, kto za Nim podąża. Przed Wielkanocą Chrystus w towarzystwie wybranej przez siebie grupy uczniów (Mk 1,16-20 i ust.; Mk 3,16 i ust.) przemieszcza się od wsi do wsi, głosząc nowinę o królestwie Bożym. Do tej grupy zalicza się 72 anonimowych uczniów, anonimowych rozumianych jako określenie, a nie cecha określająca ich uczniostwo (Łk 10,1-12). Trzecią grupę stanowi tłum, który podąża drogą, ale nie podąża on we właściwym tego słowa znaczeniu. Przyjęcie stylu życia Jezusa oznaczało jeszcze przed Wielkanocą wyrzeczenie się tego, co posiadane i zabranie podnieść swój krzyż . Podążanie za Jezusem jest radykalne; w odniesieniu do poszczególnych osób termin ten ma brzemienną treść i oznacza powołanie do zostania Jego uczniami ; wiąże się to także ze zerwaniem z żydowskimi zwyczajami i pobożnością, z prawem i rodziną . W nielicznych wzmiankach u Jana - 17 w całej ewangelii - aż 16 odnosi się do uczniów ; J 6,2 mówi o tłumie, który szedł za Nim ze względu na dzieła, których dokonywał. Do tego, co opisano u Synoptyków, dodaje się zasadę słuchania , chociaż Filip jest powołany do naśladowania Jezusa . W J 12,24-26 następuje spojrzenie na krzyż i Piotr otrzymuje informację, że w swoim czasie będzie podążał tą samą drogą co Pan . Po Wielkanocy Jezus ponownie powołuje Piotra, który wyparł się bycia Jego uczniem , aby poszedł za nim , co zakończy się śmiercią; uczeń, którego kochał Jezus, został już wprowadzony w naśladownictwo po Wielkanocy . W teologii Johaniny zjednoczenie z Jezusem i naśladowanie pokrywają się: kto idzie za Nim jako "światłem świata", nie "będzie chodził w ciemności", ale będzie miał "światło życia" i zostanie zbawiony . Przyjąć Jezusa i Jego Słowo oznacza przyjąć Tego, który Go posłał . Przyjęcie Jezusa, typowa janowska forma naśladowania, oznacza w istocie akt wiary, słuchanie słowa Chrystusa . Obraz Dobrego Pasterza dobrze to ukazuje: zna on swoje owce, które słuchają Jego głosu i idą za Nim . W NT, z kilkoma wyjątkami, celem naśladowania nie jest Bóg, lecz ziemski Jezus i Chrystus zmartwychwstały. Naśladowanie Chrystusa w Ojcach jest argumentem, który od samego początku miał zaskakujący rozwój. Używa się go zarówno w sensie etymologicznym "naśladować", ze wskazanymi już niuansami noematycznymi, jak i w sensie duchowym i sensie świadectwa, aby wyrazić koncepcję naśladowania i asymilacji Chrystusa. Tutaj podamy jedynie wskazanie licznych przypadków jego użycia. Klemens Rzymski ustanawia, na odległość, etyczną konfrontację pomiędzy prawdą, drogą, którą należy podążać (Kor. 35,5) i przykazaniami Pana (Kor. 40,4). Chrześcijanie kierują się lokalnymi zwyczajami społeczności, w której żyją, ale ich sposób życia jest godny podziwu i niezwykły (Ad Diog., 5,4). W Testamencie Aszera 6,1 przestrzeganie przykazań Pana w prawdzie jest tym samym, co bycie spójnym. Dla Ignacego to, co cierpi od żołnierzy, którzy go strzegą, jest szkołą stawania się pełniejszym uczniem Chrystusa (Ad Rzym. 5,1.3), naśladowania Go poprzez umieranie i zmartwychwstanie wraz z Nim . Naśladowanie obejmuje koncepcję bycia coraz bardziej uczniem i naśladowcą Chrystusa. U Ireneusza z Lyonu naśladuje się Boga lub Jego Słowo i tradycję apostolską. Człowieka nauczono podążać za Bogiem bez ograniczeń wynikających z prawa . Zbawiciel, światło oświecające i źródło chwały , zbawia tego, kto za Nim podąża . Pan (Chrystus), przekraczając ropedeutyczne przykazania Mojżesza, objawił Boga jako Ojca i nauczył ludzkość postępować zgodnie z Jego Słowem . Autentyczne naśladowanie ma tylko jednego prawdziwego mistrza, a jego słowa są regułą prawd. Duch Boży daje zbawienie w oparciu o wiarę w jedynego Boga i podążanie za Jego Słowem . Chrystus, obecny w proroctwach i symbolach ST, wyobrażał i przepowiadał przyszłe wydarzenia, wychowując lud obu przymierzy do posłuszeństwa Bogu, życia jako obcy w świecie i podążania za Słowem Bożym . Element wiary charakteryzuje życie Abrahama, czyniąc go wzorem dla wierzącego, który podąża za Słowem; w ślad za Słowem staje się obcokrajowcem na ziemi, aby stać się jego współobywatelem . Słuchając świadectwa apostołów, spotyka się prawdę . U Klemensa Aleksandryjskiego pojęcie "naśladować" oddaje się zarówno w formie czasownika avkoluqew, jak i w formie czasownika e;pomai; oba są bardzo częste. Jeśli chodzi o związek to należy podtrzymywać za pomocą Logosu, mówi, że wielu nie zadało sobie pytania, czy powinni "naśladować" kogoś, za kim i w jaki sposób. Jaki jest Logos, takie musi być życie wiernych, aby móc podążać za Bogiem, który od początku wszystko prowadzi bezpośrednio do właściwego celu . Koncepcję tę wyraża się jeszcze inaczej: ten, kto jest posłuszny Panu i wiernie "postępuje" za danym przez Niego proroctwem, stanie się w końcu obrazem mistrza, "bogiem" poruszającym się w ciele; oczywiście ci, którzy nie podążają za Bogiem, dokądkolwiek On prowadzi, nie osiągną tych wyżyn . Mądry chrześcijanin "idzie za Bogiem" mądrze, trzymając się prawdy ; towarzyszy mu, przestrzegając Jego przykazań , które są wieloma drogami do zbawienia . Naśladowanie Chrystusa jest "zbawieniem". Podążanie za Bogiem prowadzi do upodobnienia się do Niego Określeniem droga , która prowadzi do nieba, Klemens wyraża uzewnętrznienie swojej wizji, że cała ludzkość jest w drodze do Boga. Z tą ideą wiąże się koncepcja "towarzyszenia" lub "podążania za Panem" . Czasami droga nazywana jest jedną, drogą wiary i wiedzy , ale to jest także królewski . Istnieją różne drogi, właściwe dla ludzi i dla poszczególnych osób, którymi jesteśmy prowadzeni do Boga . W leksykonie Orygenesa termin "naśladować" rozciąga się od najbardziej oczywistego i ogólnego znaczenia "naśladować". naśladować" do pełniejszego znaczenia podążania za wolą Boga, naśladowania Chrystusa i słuchania Jego słowa. w przykładzie rynek reklamowy. Naśladowanie to nie tylko naśladowanie Mistrza, ale także dźwiganie Jego krzyża aż do męczeństwa, co jest najdoskonalszym obrazem Tego, który swoją krwią odkupił ludzkość. Krzyż (zaparcie się siebie) i naśladowanie są drogami do osiągnięcia wiecznego zbawienia, ku któremu Chrystus jest przewodnikiem kroczącym naprzód. Naśladowanie Chrystusa jest wyborem radykalnym, wymagającym wyrzeczenia się siebie i wyrzeczenia się swojego przeszłego życia aż do ukrzyżowania z Nim . Punktem wyjścia do tak drastycznej decyzji jest objawienie Ojca, że Chrystus jest sprawiedliwością, świętością, mądrością, pokojem, prawdą, drogą, która prowadzi do Niego i prawdziwego życia . Oprócz znaczenia następstwa i dróg życia , dla Grzegorza z Nyssy avkolouqi,a oznacza, w sposób negatywny, konsekwencje grzechu pierworodnego: wygnanie ludzkości z raju, zniszczenie piękna stworzenia i ciągły grzech. Pozytywnie oznacza drogę powrotu do pierwotnego błogosławieństwa (w. 12), stopniowe zbawienie i ubóstwianie osoby uważnej na przykazania Boże . Jan Chryzostom wielokrotnie posługuje się obrazem Chrystusa idącego przed nami, aby ułatwić nam drogę i pokazać, że można przestrzegać przykazań (De fut. vitae ben.: PG 65, 351; zob. Augustyn, Sermo 141, 4) . Naśladowanie Chrystusa ma silną konotację ascetyczną u Hieronima, który ideał oderwania się od własności podsumowuje imperatywem: "Podążajcie nago za Chrystusem nagim" oraz "Podążajcie nago za Chrystusem". Zbawiającego Pana" .

ACILIUS SEVERUS (zm. po 326) Pochodzący z Hiszpanii Acilius był prefektem pretorianów Galii (12 grudnia 322-23 stycznia 324) i konsulem zwyczajnym wraz z Wettiuszem Rufinusem (323); prawa wydane pod jego konsulatem są zachowane w Kodeksie Teodozjańskim (Codex Theodosianus). Był prefektem Rzymu od 4 stycznia 325 do 13 listopada 326. Laktancjusz poświęcił mu dwie księgi swoich Listów.

ACOEMETAE lub Akoimetoi (bezsenni) Wspólnota monastyczna w Konstantynopolu, założona ok. 425 autorstwa św. Aleksandra (Acoemete), wędrownego mnicha z archipelagu greckiego powiązanego z kręgami mesalskimi. Wspierany przez lud, mnichów (św. Hypatiusz) i cesarzową Pulcherię, Aleksander wielokrotnie zmieniał miejsce zamieszkania, umierając ok. 1500 r. 430 w Gomon na azjatyckim wybrzeżu Bosforu w pobliżu Morza Czarnego. Jego następca Jan przeniósł się do położonego bliżej miasta Eirenaion. Najsłynniejszy hegumen, św. Marcellus, dał pierwszych mnichów w klasztorze Studite w 463 roku. Cechą charakterystyczną acoemetae była ciągła modlitwa liturgiczna, występująca na przemian w trzech grupach (greckiej, łacińskiej i syryjskiej?). Ich liturgia, ale zwłaszcza biblioteka i kultura, wywarły ogromny wpływ. Z łatwością stawiali opór swoim arcybiskupom i przez długi czas sprzymierzyli się z Rzymem w obronie Chalcedonu. Ostatecznie stali się podejrzani z powodu obrony Trzech Rozdziałów, których znaczenie straciło po roku 534.

ACHILLEUSZ (pierwsza połowa V w.) W 419 r., w następstwie rywalizacji w kościele rzymskim pomiędzy papieżem Bonifacem I a jego (ostatecznie nieudanym) uzurpatorem Eulaliuszem, dwór w Rawennie wydelegował Achilleusza do odprawienia ceremonii wielkanocnych w Rzymie (30 marca), ponieważ obaj uczestnicy zostali odesłani z miasta przez władze cywilne. Achilleus zbudował w Spoleto extra moenia kościół pod wezwaniem św. Piotra, na wschód od miasta, przy Via Flaminia, składając tam relikwie apostoła. Skomponował pieśni dla kościoła, z których zachowały się cztery; dwa z pewnością należą do niego i wywyższają prymat Piotra, który jest sędzią na ziemi i dozorcą w niebie.

ACHOLIUSZ (zm. 383) Biskup Tesaloniki. Ochrzcił cesarza Teodozjusza (380). W sporze ariańskim kierował się ściśle ortodoksyjną i zachodnią linią i brał udział w soborze w Konstantynopolu (381). W dwóch listach (Ep. 5-6) z tej okazji Damazy napomina Acholiusza i innych biskupów macedońskich, aby wybrali człowieka, który będzie sprzyjał pokojowi w wyborze biskupa Konstantynopola i szanował kanon nicejski zabraniający biskupom zmiany diecezje. Acholiusz był obecny na synodzie w Rzymie (382).

ACILIUS GLABRIO (ok. 40 - ok. 95) Swetoniusz podaje, że Domicjan kazał spalić Aciliusa Glabrio, konsula w 91 r., wraz z innymi senatorami i członkami wysokiej rzymskiej arystokracji, quasi molitores rerum novarum (jako wynalazcy nowych rzeczy - Dom. 10,2). Dio Kasjusz łączy to oskarżenie z oskarżeniem postawionym Flaviusowi Clemensowi i jego żonie Flavii Domitilli: ateizm i żydowskie zwyczaje, dodając, że zwycięsko walczył z lwem, co wzbudziło podejrzenia o magię . Baronius i Ruinart uważają, że oskarżenia te sprowadzają się do oskarżenia o bycie chrześcijaninem i że śmierć konsula (w 95 r.) była męczeństwem. Jednak rzekoma sympatia wobec Żydów (lub chrześcijan) mogła być jedynie pretekstem, aby Acilius Glabrio nie był uważany za męczennika. W 1888 r. De Rossi próbował ugruntować chrześcijaństwo konsula za pomocą epigrafów acyliańskich w tzw. hipogeum Acilii w katakumbie Pryscylli, gdzie faktycznie pochowany jest Acilius Glabrio. Pierwsze znaleziska z całą pewnością chrześcijańskie w tej części katakumb datowane są jednak dopiero na III/IV w., a nie na I, a teksty nie przedstawiają Aciliusa Glabrio jako chrześcijanina. Wniosek De Rossiego pozostaje zatem hipotezą.

ACHEIROPOIETA od avceiropoi,htoj = "nie uczyniony rękami ludzkimi", synonim avceiro,plastoj( avceiro,grafoj( avceiroteuktoj. Platon definiuje avceiropoi, htoj jako świat idee, tj. prawdziwy świat, a avceiropoi,htoj zaczęło oznaczać prawdziwy lub wieczny . Jako termin techniczny avceiropoi,htoj oznaczało "cudowny, nie stworzony ręką ludzką", i odnosiło się do wizerunków Chrystusa, Marii lub świętych, które nie zostały stworzone przez człowieka.W starożytnej Grecji wierzono, że niektóre symulakry, takie jak Palladium z Troi i Ateny, Artemida z Taurydy, Artemida z Efezu i Serapis z Aleksandrii, zostały zesłane z nieba przez Zeusa (diopeth,j). Do najważniejszych chrześcijańskich acheiropoieta zalicza się wizerunek Chrystusa z Kamuli w Kapadocji (przeniesiony do Konstantynopola w 574 r.) i obraz z Edessy. wizerunek Kamulii odnalazła Hypatia, dla której widzenie Chrystusa było warunkiem jej wiary.Acheiropoietos z Edessy ma bardziej niejasną historię: Chrystus podobno wysłał list ze swoim portretem do króla Abgara Uchama (Eus., HE 1,13, zaświadcza, że list pochodzi z tekstu syryjskiego w Edessie), zawierającego obietnicę wysłania ucznia, aby go uzdrowił. Według późniejszej legendy za malarza uważano Ananiasza. Uważa się, że obraz w cudowny sposób odeprzeł atak Persów na Edessę (544). Legenda, która pojawiła się w 944 r., kiedy acheiropoietos wywieziono do Konstantynopola, szczegółowo opisuje historię obrazu. Chrystus przedstawiony jest jako cierpiący, z brodą i długimi włosami, co znamy z kopii przechowywanych obecnie w Laon, Rzymie i Genui, które dotarły do nas ze średniowiecza. Do innych acheiropoieta należy Chrystus, o którym wiadomo, że istniał w Memphis w VI wieku; Chrystus z Sancta Sanctorum na lateranie; oraz Weronika Św. Piotra w Rzymie, wzmiankowana w IX w. (tj. zasłona z wizerunkiem cierpiącego Chrystusa). Odcisk całego ciała Chrystusa znajduje się na Całunie Turyńskim, czczonym od VII w. W tym samym stuleciu zaczęto czcić niektóre acheiropoieta Madonny. Najwcześniejsze wzmianki dotyczą kościoła w Diospolis (Lydda) w Palestynie: jedna wersja mówi, że obraz został stworzony przez Dziewicę dotykającą kolumny, inna, że powstał wyłącznie dzięki Jej woli.

ACHILLAS (zm. 312) Biskup Aleksandrii, św. Święto 7 listopada. Następca Piotra od końca 311 do czerwca 312. Wcześniej kierował szkołą w Aleksandrii (Eus., HE VII, 32,30). Poświęcił Ariusza na kapłaństwo, przebaczając swoje współczucie dla Melitian. Następca Aleksandra

ACHILLAS (zm. po 324) ariański ksiądz. Zwolennik Ariusza, pojawia się w dokumentach pierwszego sporu ariańskiego; w szczególności jest on wymieniony w liście wysłanym przez Aleksandra, biskupa Aleksandrii, do episkopatu katolickiego w roku 319 , bezpośrednio po Synod Aleksandrii w 318 r.; Aleksander wyszczególnił w nim zarzuty stawiane herezjarsze i jego towarzyszom oraz opowiedział o początkach herezji ariańskiej. Achillas podpisał wyznanie wiary skierowane przez Ariusza do Aleksandra Aleksandryjskiego w 320 r. W liście tego ostatniego z 324 r. do Aleksandra, biskupa Bizancjum lub Tesaloniki , Achillas jest cytowany jako jeden z przywódców herezji.

ACHAJA Rzymsko-bizantyjski okręg administracyjny, stolica Korynt, siedziba prokonsula (Brandis, 193-194, Mommsen, 233-234, Vailhé, Leclercq, Bon, 2, Konidaris, 44-54). Na początku VI w. Achaja obejmowała Peloponez; wschodnia Grecja aż do Termopili włącznie; Eubea; wyspy Zatoki Sarońskiej i Argolickiej; Cythera, Zacinthus i Kefalonia wśród wysp Jońskich; Scyros, Lemnos i Imbros na północnym Morzu Egejskim . Znana także jako Hellas (Konidaris, 54-72, Koder-Hild, 50-54), była przyłączona do diecezji Macedonii, ze stolicą Tesaloniki, siedzibą Praefectus praetorio per Illyricum . Za Teodozjusza I cały region był politycznie częścią imperium wschodniego. W drugiej połowie IV w. Achaja doświadczyła najazdów Gotów., co skutkuje czasową depopulacją . V i VI w. pomniki świadczą jednak o znacznej gęstości zaludnienia i dobrobycie gospodarczym; W Synekd?mos Hieroklesa znajduje się 79 miast. Wraz z przekształceniem administracji bizantyjskiej w tematy (themata) pod koniec VII w., prowincja Achaja została podzielona na temat Hellady, stolicy Teb i Peloponezu ze stolicą w dalszym ciągu Korynt. Region ten wszedł częściowo w okres zapomnienia już w połowie VI w., a jego kompletność przypadła na początek VII w. (w tym zniszczenia spowodowane trzęsieniami ziemi, wyludnienie w wyniku epidemii, najazdy arabskie i okupacja słowiańska). Pierwsze wspólnoty chrześcijańskie pochodzą z epoki apostolskiej (patrz Ateny; Korynt). Założenie kościoła na Eginie datuje się także na czasy apostolskie . Istnienie kościoła Lacedemone (Sparta) zostało potwierdzone w 170 r. . Według tradycji patrystycznej założenie kościołów w Patras i Tebach również datuje się na czasy apostolskie. Twierdzenie, że doczesne szczątki apostoła Andrzeja przechowywane są w Patras, a apostoła Łukasza w Tebach, datowane są na początek V w. . Z czasów apostolskich, zgodnie z wiarygodną tradycją, pochodzi także konstytucja kościoła maratońskiego, który rozprzestrzenił się po całym włościach Attyki. Chrześcijaństwo szybko rozprzestrzeniło się w Achai w IV w. (Konidaris, 418-430), rozwijający się także w pobliżu miast (Ateny; Korynt). W Atenach kulty starożytne przetrwały do trzeciej dekady VI w. Z powodu najazdu gotyckiego w IV wieku w Olimpii nie odbywały się już igrzyska olimpijskie. Chrześcijaństwo poczyniło wielkie postępy w zdobywaniu regionu w połowie V w., kiedy to zaczęło okupować i przekształcać starożytne sanktuaria: Eleusis, Delfy, Epidauros, Olimpię i Delos. Chrześcijaństwo w dalszym ciągu musiało jednak konkurować z religiami Wschodu w Achai, zwłaszcza z kultami egipskimi i judaizmem. Kościelnym centrum Achai był Korynt, stolica metropolitalna i miejsce spotkań lokalnych synodów. Jako prowincja wschodniego Illyricum, Achaja podlegała kościelnej jurysdykcji Rzymu. Życie chrześcijańskie pierwszych wieków było bardzo aktywne. Gnostycy działali na tym obszarze (patrz Karpokraci), a miasta odwiedzał Orygenes; niemniej jednak w sporze o Wielkanoc Achaja poszła za Kościołem rzymskim, z którym nawiązała stosunki od I w. n.e. Achaja była również odporna na arianizm. Zależność kościelna od Rzymu trwała do 732 lub 733 (w sprawie biskupów Achai, zob. Bon, 8-9; Konidaris, 515-522). Po II w. chrześcijaństwo stało się na ziemiach greckich mało znane i bardzo słabo udokumentowane; biskupi rzadko uczestniczyli w soborach, a w Nicei było tylko pięciu biskupów z Achai i Tesalii. Pozostałości wczesnochrześcijańskie można znaleźć zarówno w miastach, jak i na wsi, zwłaszcza w miastach wymienionych przez Hieroklesa i we wszystkich starych posiadłościach attyckich. Jednym z najstarszych dokumentów chrześcijańskich z Achai wydaje się być epitafium Aurelii Zosimy w Elidzie. W Methonis cmentarz wykuty w skale jest podzielony na pomieszczenia z siedzeniami i "katedrami" na posiłki dla zmarłych, a jego groby - arcosolia, grobowce wykopane w ziemi, jeden z baldachimem przymocowanym do skały ze wszystkich stron - przypominają sobie podobne cmentarze w południowych Włoszech i na Sycylii . Najważniejsze budynki wczesnego kościoła znaleziono w Koryncie i Atenach. Najstarszą znaną, sprzed połowy V w., jest bazylika w Epidauros, posiadająca pięć naw i transept . Kolejna połowa VI w. pięcionawowa bazylika znajdowała się przy Filiatrze z Tryfilii (Pallas, Vanaskafh,, 177-194). Bazyliki zwykle miały trzy nawy rozdzielone kolumnadami (np. bazylika Sicyon), bardzo rzadko rzędami filarów, jak bazyliki Cranaeum (patrz Korynt), Eleutheris (Stikas, VAnask) VEleuq ), 48-52) i Clausium. Rzadkie są także bazyliki z nawami poprzecznymi: Epidauros, Lechaeum i Cranaeum, Boios w dzisiejszej Mariolacie (Pallas, pon. 19) i Clausium. Nawa poprzeczna, czyli transept bazyliki Clausium, ma apsydę na każdym końcu (stąd bazylika trójaspadaowa); wydaje się, że wpłynęła na niego architektura Epiru, podobnie jak bazylika Mariolaty. Bazyliki z drewnianymi dachami i trójdzielnymi, trójapsydowymi prezbiteriami zaczynają pojawiać się w VI w. (bazylika akropolu w Sparcie: Sotiriou, VAnaskafai,, 107-118; dla datowania: Vocotopoulos, Parathrh,seij, 273-282). Charakterystyczne dla bazylik Achai - z wyjątkiem Koryntu - jest położenie ambony, umieszczonej n.p.m.

ACEDIA W Vita Antonii i u Orygenesa termin avkhdi,a zachowuje swoje klasyczne znaczenie: zaniedbanie, obojętność , ale towarzyszą mu terminy, które wskazują na jego ewagryjskie znaczenie: tchórzostwo (deili,a), przygnębienie (kath,feia), smutek (lu,ph) itp. Wydaje się, że Ewagriusz z Pontu był pierwszym, który utożsamił demona acedii z "demonem południa" , malując żywy obraz mnicha, który ulega acedii . W języku koptyjskim termin ten jest tłumaczony jako pehloped [zniechęcenie], w języku syryjskim jako qutâ' re' yânâ [przygnębienie ducha]. Później użyto łacińskiego terminu taedium, ale Kasjan zachował greckie słowo ak?dia . Trudno wskazać różnicę pomiędzy acedią a smutkiem (lu,ph) na liście ośmiu grzechów głównych. Wschodnia tradycja monastyczna wyróżnia ją poprzez podkreślenie szczególnej okoliczności: zgodnie z definicją Ewagriusza acedia wiąże się ze stanem życia anacherity i przeciwstawia się wytrwałości w celi i życiu samotnym.

ACEFALI Heretycy monofizyci. W 482 r. cesarz Zenon wydał Henotikon , aby zakończyć kontrowersje wśród katolików i monofizytów formułą dogmatyczną, która ze względu na brak precyzji odwołuje się do formuł chrystologicznych z Nicei i Konstantynopola i pośrednio potępia Soboru Chalcedońskiego - miał na celu zjednoczenie całego chrześcijaństwa w jednym wyznaniu wiary chrystologicznej. Dokument, choć jest politycznym arcydziełem, zamiast zachęcać do jedności chrześcijan, pogłębiał podziały: episkopat wschodni przyjął dekret cesarski pod groźbą wygnania, zaś ortodoksi nie tolerowali ukrytego potępienia Soboru Chalcedońskiego ani milczenia w sprawie Tom Leona. Monofizyci zbuntowali się przeciwko samemu Piotrowi Mongusowi - także monofizycie, którego Zenon i Akacjusz, patriarcha Konstantynopola, zamierzali mianować na biskupa Aleksandrii po śmierci ortodoksyjnego Tymoteusza Salofaciolusa (czerwiec 482) - tworząc w ten sposób odrębną partię. Tych bardziej sztywnych monofizytów, którzy odrzucając przyjęcie Henoticonu przez Piotra Mongusa (patriarchę Aleksandrii, 482-490), nie pozostawali w komunii z żadnym z pięciu patriarchatów, nazywano avke,faloi, "bez patriarchy" (choć nie bez biskupów, gdyż w ich szeregach zawsze byli biskupi) i zapoczątkowała pierwszy zauważalny rozłam wśród przeciwników Soboru Chalcedońskiego. Głównym przedstawicielem acephali był mnich Sewer, któremu udało się pozyskać dla swoich towarzyszy w herezji przychylność Anastazjusza (491-518), następcy Zenona, do tego stopnia, że w 511 roku Tymoteusz, kapłan należący do acephali, , otrzymał katedrę w Konstantynopolu po detronizacji Macedoniusza, który przyłączył się do Henotikonu. W 512 roku sam Sewer został wybrany na patriarchę Antiochii. Pomimo zdobycia patriarchalnych katedr, acephali nadal nazywano tą nazwą. Ich herezja zjednoczyła autonomicznych monofizytów Egiptu, Syrii i Palestyny, gdzie zdecydowana większość mnichów i ich archimandrytów była acefalami. Do IX w. doszło do rozmnożenia sekt monofizyckich, które omawiali Efrem z Antiochii (VI w.), Eulogiusz z Aleksandrii (VII w.), Jan z Damaszku i Teodor Studyta (VIII - IX w.).

ACEZJUSZ (zm. po 325) Nowacjanista, biskup Konstantynopola. Uczestnik Soboru Nicejskiego (325 r.), podpisywał się pod jego postanowieniami, ale nie chciał się pogodzić z katolikami. Powtarzając swoje rygorystyczne stanowisko w sprawie grzechu apostazji wobec Onstantyny, cesarz miał wykrzyknąć ironicznie: "Acesjusz, weź drabinę i sam wejdź do nieba!"

AKATYST Hymn, poemat bez siedzenia, zawsze nazywany tym imieniem, ponieważ śpiewa się go lub recytuje na stojąco (tzn. nie siedząc, acathistus, gr. akathistos), w akcie czci dla Dziewicy. Niektórzy uważają, że nazwa wzięła się stąd, że śpiewali ją po raz pierwszy księża i ludzie stojący całą noc. Należy do grupy pieśni alfabetycznych (Akrostych). Liturgia bizantyjska recytuje cztery strofy podczas komplety pierwszych czterech piątków Wielkiego Postu; cała piosenka jest śpiewana w piątek wieczorem lub w sobotę rano piątego tygodnia. Śpiewa się ją także na prośbę wiernych podczas klęsk żywiołowych. Złożony z 24 strof, bogaty w postacie i obrazy poetyckie, rozwija wątki związane ze Łukaszową relacją o zwiastowaniu (Łk 1,26-36) oraz z Mateuszowymi epizodami mędrców i ucieczki do Egiptu (Mt 2). Pierwsze 12 strof interpretuje wydarzenia zapisane w dzieciństwie Jezusa, a ostatnie 12 wylicza dobrodziejstwa wcielenia i dzieła zbawienia, w którym uczestniczy Maryja. Struktura literacka jest jednolita: po pierwszej i wszystkich strofach nieparzystych, każda poświęcona tematowi, następuje litania do Dziewicy, która w zamierzeniu anonimowego autora miała być bardziej pomysłowym i poetyckim przedstawieniem tematu poruszanego w poprzedniej strofie. Nawet strofy kończą się aklamacją "Alleluja", którą potrafią śpiewać wszyscy z wyjątkiem Heroda (strofa 10). Synaxarion (PG 92, 1348-1354) podaje, że hymn ten śpiewali duchowni i lud, aby uczcić wyzwolenie Konstantynopola w roku 626 spod oblężenia Persów i Awarów. Zapisuje także niezwykłe wyzwolenie Konstantynopola z oblężenia arabskiego pod rządami Konstantyna IV Pogonatosa (677-678) i Leona III Izauryjczyka (718). Wzmianka w Synaksarionie podana jest jako historyczny powód obchodzonego wówczas święta liturgicznego, nie podaje jednak autora ani daty powstania. Anonimowy autor żył najprawdopodobniej w V w. i ukazuje zależność w strofach 1, 2 i 15 od Homilii o Matce Bożej Bazylego Seleuckiego (zm. po 468). Obecna tendencja do przypisywania go Romanusowi Melodusowi (koniec V w.-560) lub jednemu z jego naśladowców nie spotkała się z konsensusem. Gdyby było wiarygodne, że został on skomponowany i zaśpiewany dla uczczenia wyzwolenia Konstantynopola w roku 626 z oblężenia połączonych armii perskich i awarskich, wszyscy autorzy, których działalność literacka poprzedzała tę datę, zostaliby wykluczeni z rozważań. W swojej obecnej formie wydaje się nawiązywać do innych oblężeń Konstantynopola przez Arabów, za Konstantyna IV (677) i Leona III (718); prawdopodobnie powinien być datowany na lata 677-718.

AKLAMACJE, Liturgiczne Aklamacje liturgiczne to krótkie formuły odmawiane przez zgromadzenie w odpowiedzi na czytania, napomnienia lub modlitwy wypowiadane przez szafarzy. Mogą być odpowiedzią na pozdrowienie kapłańskie (Et cum Spiritu tuo) lub na litanie (Kyrie eleison w wezwaniach Gelazjańskich). Jedną z najważniejszych aklamacji liturgicznych jest "Amen", które przeszło do liturgii chrześcijańskiej z synagogi. Według Justina Męczennika wyraża on zgodę zgromadzenia na modlitwę eucharystyczną odmawianą w jego imieniu przez przewodniczącego (1 Apol. 65, 3-4). "Amen" jest także głoszeniem wiary chrześcijanina, który przyjmuje Eucharystię; według Ambrożego: Non otiose dicis tu Amen, iam in Spiritu confitens quod accipies Corpus Christi. Cum ergo tu petieris, dicit tibi sacerdos Corpus Christi et tu dicis Amen, hoc est Verum. Quod confitetur lingua teneatfectus (Nie mówisz przyczynowo Amen, bo w istocie wyznajesz w Duchu, że przyjąłeś Ciało Chrystusa. Kiedy kapłan mówi do ciebie: "Ciało Chrystusa", mówisz: "Amen"; to znaczy: "To prawda". To, co wyznaje się językiem, nosi się w sercu (De Sacram. IV, 25: SC 25 bis, 116). Augustyn wyjaśnia znaczenie Amen w różnych homiliach (Serm. 272; 334; 362). Inną ważną aklamacją jest "Alleluja", opisane w Obj. 19:1-6 jako pieśń niebiańska i używane w liturgii rzymskiej jako aklamacja przy ewangelii, z wyjątkiem Wielkiego Postu. Reguła św. Benedykta (rozdz. 15) wskazuje, że pomijanie Alleluja w czasie Wielkiego Postu jest starożytną rzymską tradycją, której mieszkańcy Wschodu nigdy do końca nie zrozumieli. Możliwe, że w kontekście rzymskim aklamacja ta była uważana za paschalną i dlatego należy ją pomijać w okresie Wielkiego Postu. Sozomen (HE VII, 19: PG 67, 1475) naśmiewał się z kościoła rzymskiego za śpiewanie Alleluja tylko w Niedzielę Wielkanocną, podczas gdy Jan Diakon (Ep. ad Senarium 13: ST 59, 178) twierdzi, że śpiewano je przez cały okres Wielkanocy . Augustyn komentuje znaczenie Alleluja w wielu homiliach (Serm. 254; 256; 362). Deo gratias i Laus tibi, Christe to aklamacje następujące po czytaniach i Ewangelii. Wydaje się, że Deo gratias swoje pochodzenie zawdzięcza kulturze religijnej IV-VI w. Reguła św. Benedykta (rozdz. 66) nakazuje odźwiernemu odpowiedzieć Deo gratias pojawiającemu się gościowi. W odpowiedzi na deklarację czytelnika o zakończeniu czytania Deo gratias może być wyrazem uwagi ze strony zgromadzenia (Jungmann, Missarum Sollemnia, I, 537-538). Natomiast Laus tibi, Christe ma pochodzenie gallikańskie i inspirowane jest liturgiami Wschodu. We Mszy rzymskiej została ona wprowadzona jako aklamacja zgromadzenia w Ordo Missae z 1969 r.; poprzednio była wypowiadana tylko przez akolitę. Sanctus jest zasadniczo śpiewem i można go uznać za aklamację kończącą przedmowę i wprowadzającą kolejną część modlitwy eucharystycznej. Tertulian (De Orat. 3) wyjaśnia to jako zapowiedź naszego przyszłego zadania głoszenia chwały Bożej wraz z aniołami. Ściśle aklamacyjną częścią Sanctus jest jednak Hosanna in excelsis, która poprzedza i następuje po wersecie Benedictus qui venit, który został dodany do Sanctus za czasów św. Cezariusza (Serm. 72,2: CCL 103, 307 ), choć zgodnie z Konst. Apost. (VIII, 13) odmawia się go w chwili Komunii. Reforma Soboru Watykańskiego II wprowadziła aklamację po opisie instytucji w modlitwie eucharystycznej. Formuły są różne, ale inspirowane są Pismem (1 Kor 11,26) i skupiają się na tajemnicy paschalnej. Ta aklamacja anamnetyczna jest dziś jedną z najbardziej znanych aklamacji liturgicznych. Innym ważnym aklamacją jest Kyrie eleison, pozornie pochodzenia pogańskiego. Egeria (Itiner. 24) mówi o tym w związku z litaniami odmawianymi po Nieszporach w Jerozolimie. Konst. Apost. VIII, 6 umieszczają tę aklamację po czytaniach, jako odpowiedź ludu na litanie przed odesłaniem katechumenów. W liturgii syro-zachodniej, bizantyjskiej i ormiańskiej Kyrie eleison jest również używane zarówno we Mszy, jak i w oficjum, jako odpowiedź na ektenia, litanię, która następuje po czytaniach i przed małym wejściem procesja w kościele św. Msza bizantyjska. W liturgii rzymskiej Kyrie eleison było używane jako odpowiedź na deprecatio Gelasii, czyli litanie przypisywane papieżowi Gelazjuszowi. W Regule św. Benedykta litanie z odpowiedzią Kyrie eleison odprawia się w oficjum porannym i wieczornym, natomiast w pozostałych oficjach używa się Supplicatio litaniae, czyli Kyrie eleison, Christe eleison, Kyrie eleison oddzielone litaniami ( rozdz. 9, 12). Aklamacja Christe eleison ma pochodzenie zachodnie; Sam Grzegorz Wielki przyznał, że na Wschodzie była ona nieznana (Registrum, IX, Ep. 26: MGH Ep. 2, 59: PL 77, 956).

ABRASAX Imię "głowy niebios" lub najwyższego bóstwa w gnostycyzmie Basilidesa. Ireneusz (Adv. haer. I, 24,3-7) pokazuje, że imię to było uważane za równoważne, poprzez wartość liczbową jego liter, kombinacji 365 niebios, które w doktrynie Bazylidesa stanowią boski świat utworzony przez proces emanacji od niezrodzonego Ojca. Imię Abrasax pojawia się w formułach greckiego papirusu magicznego (GMP) oraz na wielu późnych klejnotach i intaglio, często razem z nazwą IAO, aby scharakteryzować różne typy postaci, zwykle ludzkie z głowami zwierzęcymi (kogut, lew itp.). . W związku z tym nazwą "klejnoty Abrasax" nadano tak zwanym klejnotom gnostycznym, noszącym różne symbole i inskrypcje, którym przypisuje się magiczne cele i znaczenie.

ABUNDIUS (lub Abundantius) z Como (zm. 489) Biskup Como, wybrany z pewnością przed 450 rokiem. Jego biograf nie jest przedkaroliński, ale powołuje się na starsze źródła , które przypuszczają, że pochodził z Tesaloniki, chociaż żaden współczesny dokument nie potwierdza tego twierdzenia; nie jest też pewne, czy dobrze władał zarówno łaciną, jak i greką , chociaż papież Leon Wielki wysłał go do Konstantynopola jako ambasadora przy Teodozjuszu II i Marcjanie, aby dostarczył Tomus ad Flavianum (Leon Wielki, odc. 69-71); powrócił w 451 r. W tym samym roku złożył swój podpis pod swoim listem synodalnym metropolity do papieża. Abundius otrzymał kolejny list od Teodoreta z Cyrrhus (PG 83, 1492). Jego święto przypada 2 kwietnia; Za rok jego śmierci tradycyjnie uważa się rok 489, chociaż nie ma na to pewnego dowodu. Został pochowany w St. Abundius w Como, jeśli znajdujące się tam epitafium jest jego (CIL 5, 5402). Inny Abundius, męczennik za Dioklecjana, był czczony w Rzymie (W. De Grüneisen, Sainte Marie Antique, Rzym 1911, 503-504; A. Amore, I martiri di Roma, Rzym 1975, 16-17).

ACACIANS Imię nadane biskupom wschodnim, którzy w wydarzeniach z lat 358-360 zajęli umiarkowane stanowisko między radykalnymi arianami a homoiousianami w sporze ariańskim, przejmując przewodnictwo od Akacjusza z Cezarei. Dziś są znani jako homoians (od homoios).

AKACJUSZ Wielu męczenników nosiło to imię. Pierwszym z nich był spowiednik za Decjusza, błędnie uważany za biskupa Melitene, który brał udział w soborze w Efezie (431), a później w soborze w Antiochii w Pizydii (BHG 2005-2006; Verzeichnis 49-50) . Drugi należał do grupy 10 000 męczenników ormiańskich ukrzyżowanych na górze Ararat, według przekazu z XII-XIII w. legenda, którą zaczęto przypisywać Anastazjuszowi Bibliotekarzowi (BHL 20-24; LCI 5, 16-21). Trzeci, według Symeona Metafrastesa, był setnikiem armii Kapadockiej, który zginął śmiercią męczeńską i został pochowany w pobliżu Bizancjum (BHG 13; BHO 20-21). Czwarty był jednym z 60 męczenników Jerozolimy zabitych przez Agareni, czyli Saracenów pod rządami Leona III Izauryjczyka (BHG 1217-1218). Pozostałe można znaleźć w BHG 1189, 1201-1208, 1432 i 2204.

ACACIUSZ z Berei (zm. ok. 433) Urodzony ok. 340 Akacjusz poświęcił się życiu monastycznemu i zyskał chwałę dzięki swoim cnotom ascetycznym. Korespondował z Bazylem z Cezarei i zachęcał go Epifaniusz, aby napisać Panarion. W ramach systematycznego planu zwiększania swojej władzy w Syrii, Meletiusz w 378 r. wyświęcił Akacjusza na biskupa Berei (Aleppo). Akacjusz uczestniczył wraz ze swoim metropolitą w Soborze Konstantynopola w 381 r., po czym został wysłany do Rzymu, do bezskutecznie szukają rozwiązania schizmy Antiochii. Jakiś czas po śmierci Meletiusza Akacjusz wyświęcił Flawiusza na biskupa Antiochii i za to został ekskomunikowany przez papieża Damazy; potępienie nie miało jednak żadnych praktycznych skutków. Początkowo był przyjacielem Jana Chryzostoma, różnice osobiste prowadziły do wrogości; jego zaciekły sprzeciw przyczynił się do upadku Jana. Był jednym z czterech biskupów odrzuconych przez Chryzostoma jako sędziowie na Synodzie Dębowym (403). W czasie starcia Nestoriusza z Cyrylem Aleksandryjskim był bardzo stary i nie brał udziału w Soborze w Efezie. Jednakże ze względu na wielki prestiż, jaki go otaczał, odegrał zdecydowaną rolę pośrednika między Cyrylem a Janem z Antiochii w dyskusjach, które doprowadziły do paktu o unii w 433 roku. Wkrótce potem zmarł. Z całej korespondencji, która musiała być obszerna, mamy tylko sześć listów dotyczących sprawy Nestorian, niektóre jedynie w tłumaczeniu łacińskim.

AKACIUSZ z Cezarei (zm. 365) Następca Euzebiusza w 340 r. jako biskup Cezarei (Palestyna) i spadkobierca antynicejskich i umiarkowanych tendencji swojego poprzednika, Akacjusz należał do głównych przedstawicieli Euzebiusza. Znajdujemy go w Serdica (343), a następnie w 357 na małym pro-ariańskim soborze zwołanym w Antiochii przez Eudoksjusza. Około roku 350 opowiedział się za wyborem Cyryla na biskupa Jerozolimy, ale później sprzeciwił się mu, bardziej ze względu na jurysdykcję kościelną niż doktrynę, i kazał go obalić. W kryzysie lat 358-359, zgodnie z planem Konstancjusza, poparł utworzenie partii umiarkowanej, wrogiej zarówno radykalnym arianom, jak i homoiousianom, która zadebiutowała formułą Sirmium z 22 maja 359 r. Na Soborze Seleucia (359) sprzeciwiał się homoiousowskiej większości, proponując kompromisową formułę definiującą Syna jako podobnego (homoios) Ojcu wedle Pisma. Choć pokonany i stanowiący mniejszość, jego kierunek polityczny i doktrynalny zwyciężył u Konstancjusza, który narzucił go swoim przeciwnikom. Był to szczyt wpływów Akacjusza; w roku 360 uzyskał wybór Meletiusza na biskupa Antiochii. W tym czasie rozpoczął się spór na temat Ducha Świętego, którego boski charakter zaprzeczał Akacjuszowi. Po śmierci Konstancjusza zmienił się układ sił i w 363 r. znalazł się on wśród tych, którzy wraz z Meletiuszem przyjęli homoousios w Antiochii; jednak w 364 r. do władzy wrócili proarianie, wspierani przez cesarza Walensa, a Akacjusz spokojnie dostosował się do nowego kierunku. Zmarł ok. 365. Hieronim (Vir. ill. 98), który wspomina swoją pracę na rzecz zachowania biblioteki Orygenesa, przypisuje mu Komentarz do Kaznodziei w 17 księgach i 6 księgach Zagadnień różnych, a także inne prace dotyczące różnych bliżej nieokreślonych tematy. Zachowany fragment wczesnego dzieła przeciwko Marcellusowi z Ancyry podkreśla temat Chrystusa jako obrazu Boga, czerpiąc z niego rozróżnienie dwóch boskich hipostaz, ale także ich bliskie powinowactwo i podobieństwo. Z wielkich dzieł egzegetycznych przytaczanych przez Hieronima pozostały jedynie fragmenty, które wykazują tendencję do dosłownej interpretacji Pisma Świętego.

ACACIUSZ z Konstantynopola (schizma akacka) (zm. 489) Patriarcha Konstantynopola od 471 do 489, podczas krótkiej uzurpacji Bazyliskusa (475-476). Akacjusz nie aprobował polityki promonofizyckiej cesarza i potwierdził swoje przywiązanie do Chalcedonu i Księgi Leona. Jednakże po przywróceniu Zenona na tron, w obliczu rozprzestrzeniania się i waleczności monofizytów, Akacjusz zalecał cesarzowi politykę kompromisu, co znalazło wyraz w publikacji Henoticonu (482). Dokument ten ponownie przedstawił podstawowe stanowiska teologii Chalcedońskiej, stwierdzając, że Chrystus jest współistotny (homoousios) Ojcu według Jego boskości i z nami według swego człowieczeństwa; w ten sposób Akacjusz potwierdził integralność człowieczeństwa Chrystusa, ale milczał na temat kontrowersyjnego terminu "natura". Również, potwierdzając wiarę nicejską (325) potwierdzoną w Konstantynopolu (381) i Efezie (431), milczał na temat Soboru Chalcedońskiego. Formuła ta, nie kontrastująca z podstawowymi ideami umiarkowanego monofizytyzmu, została przyjęta przez wielu, wśród nich monofizyckich patriarchów Piotra Mongusa z Aleksandrii i Piotra Fullera z Antiochii, i została narzucona innym biskupom w Wschód, pomimo sprzeciwu zarówno Chalcedończyków, jak i radykalnych monofizytów. Jednakże w Rzymie w roku 484 Feliks III, po bezowocnej rzymskiej misji do Konstantynopola, na mocy soborowej decyzji ogłosił, że Akacjusz został obalony i ekskomunikowany. W ten sposób rozpoczęła się tak zwana schizma akacjańska między Rzymem a Konstantynopolem, która trwała do roku 518, dopóki obowiązywał Henoticon, wraz z próbami pojednania cesarza Anastazego z Gelazjuszem (ok. 495) i Hormisdasem (515). ) nie powiodło się z powodu bezkompromisowości stolicy rzymskiej. Wraz z przystąpieniem Justyniana (518) Chalcedończycy odzyskali przewagę i tym razem wznowione negocjacje z Hormisdasem zakończyły się sukcesem (519). Jednym z warunków postawionych w tych negocjacjach było potwierdzenie potępienia Akacjusza, a jego nazwisko zostało usunięte z dyptyków.

ACACIUSZ z Melitene (zm. 438/449) Lektor kościoła Melitene w Eufratii, powierzono mu (ok. 384 r.) wychowanie św. Eutymiusza Wielkiego. Biskup Melitene przed 430 rokiem aktywnie działał i uczestniczył w soborze w Efezie (431), gdzie spotkał Nestoriusza i wygłosił homilię. Należał do delegacji biskupiej, której powierzono nauczanie Teodozjusza II w Chalcedonie i brał udział w święceniach Maksymiana z Konstantynopola. Wyznawca ultracyrylicy do tego stopnia, że niektórzy uważają, że jego doktryna zawiera "nasienie eutychizmu", i uczulony na jakiekolwiek pojednanie z Janem z Antiochii, w latach 433-436 prowadził krucjatę przeciwko Nestoriuszowi i dziełom Teodor z Mopsuestii i Diodor z Tarsu w korespondencji adresowanej do Cyryla z Aleksandrii (pierwszy z trzech listów wysłanych mu przez Cyryla jest bardzo ważny dla historii stanowiska doktrynalnego Cyryla), do ormiańskiego patriarchy Sahaka (którego odpowiedź możemy posiadają) i Ormianom. Zmarł ok. 438, na pewno przed 449. Czczony 17 kwietnia.

ACACIUSZ z Seleucji (zm. 496/497) Patriarcha Seleucji-Ktezyfonu w latach 484/5-496/7 Akacjusz znany jest z synodu, który odbył w Seleucji w 486 r., co zanotowano w Kronice Arbeli, 71 r. n.e.: "W drugim roku panowania Walasza, króla królów, catholicos Aqaq zaprosił, zgodnie ze zwykłym zwyczajem, wszystkich biskupów Wschodu na zwołany przez siebie synod". Z aktów - które zachowały się w stanie nienaruszonym, z podpisami prawie wszystkich biskupów Wschodu - widzimy, że synod ogłosił nestorianizm jako ortodoksję Wschodu, potępił inne doktryny teologiczne i zarezerwował celibat kościelny dla mnichów. W tekście znajduje się sześć listów wymienianych pomiędzy Akacjuszem i Barsaumą z Nisibis - podobnie jak Akacjusz, uczeń Ibasa z Edessy, następca biskupa Rabbuli i promotor w szkole Edessy tłumaczenia Teodora z Mopsuestii z greckiego na syryjski - przed schizmą w 475 r. Nestoriańskiej grupy szkoły z Edessy, która migrowała na wschód. Wydaje się, że źródła, zwłaszcza Bar Hebraeus, wyolbrzymiły antagonizm między Acaciusem i Barsaumą, tworząc niewiarygodne karykatury tej dwójki. Schizma, zaproszenie Narsai do Nisibisa przez Barsaumę za czasów Akacjusza oraz założenie szkoły Nisibisa i jej żarliwa działalność egzegetyczna są także odnotowane w Nestoriańskiej Kronice Arbeli, 69-70 K.: "Znana w Edessie był człowiekiem doskonałym, mar Ibasem, biskupem, który swoją pracą sprawił, że ortodoksja zatriumfowała. . . . Po jego śmierci zwyciężyli uczniowie kłamstwa. . . i wypędził z miasta wszystkich uczniów perskich. Wrócili na swoje ziemie i założyli tam wiele szkół. Barsauma z Nisibis zaprosił Narsai, słynnego lekarza, aby go odwiedził i zbudował wielką szkołę, w której uczestniczyło wielu braci; nieustannie kształcił wybitnych synów i lekarzy dla Kościoła. Wyjaśnił tam wszystkie boskie księgi, nie odbiegając w żadnym wypadku od nauki Egzegety", czyli Teodora z Mopsuestii, który cieszył się głębokim szacunkiem u Nestorian. Na przykład Nestorianin Barhadbshabba w swojej Sprawie założenia szkół wyraża entuzjazm dla niego, Acaciusa, Narsai i Barsaumy.

ABRAHAM z Natpar (zm. 570/575) Urodził się prawdopodobnie na początku VI w., w rodzinie chrześcijańskiej, we wsi Beth-Nathpar, Adiabene. Jego przodkowie byli męczennikami pod rządami Szapora II (309-379) za sprawą brata tego ostatniego, Ardashira II (379-383). Jeszcze jako młody Abraham poświęcił się życiu ascetycznemu, mieszkając w jaskini niedaleko swojej wioski. Według tradycji biograficznej trzy lata później udał się z pielgrzymką do Jerozolimy i odwiedził egipskich mnichów. Po tej (domniemanej) podróży powrócił do swojej jaskini, gdzie przebywał przez około trzydzieści lat, w tym czasie ukształtował kilku uczniów w życiu monastycznym: Izajasza, Elizeusza i Persa Hioba. Wizja skłoniła go do opuszczenia samotności i uczniów i przeniesienia się w północne góry, w rejon Bet-Dasen, z misją ewangelizacyjną. Jego głoszenie napotykało trudności, ale dokonane przez niego cuda nawróciły miejscową ludność, która przyjęła jego Boga i przyjęła chrzest. Mówi się, że jego zapał misyjny pchnął go do Azerbejdżanu , gdzie zmarł, najprawdopodobniej między 570 a 575 rokiem; jego grób stał się miejscem uzdrowienia. Jego ciało, będące przedmiotem sporu, zostało w nocy skradzione przez rodaków i uroczyście przeniesione do wiejskiego kościoła, gdzie zostało pochowane. Po kilku latach Hiob Pers, zamieniwszy jaskinię mistrza w klasztor, przeniósł tam ciało. Asyryjski Kościół Wschodu wspomina go w piąty piątek po święcie Poświęcenia jako założyciela klasztorów w regionie Adiabene. Brewiarz kościoła syro-zachodniego upamiętnia go 13 marca. Teksty zawierające mniej lub bardziej legendarne informacje z życia Abrahama kojarzą mistrza z jego uczniem Hiobem. Pierwsza znana nam biografia, obecnie zaginiona, powstała ok. 660 przez Sabrisho (zwanego Rostamem) z Hrem, wioski położonej w pobliżu rodzinnej wioski Abrahama, Bet-Nethpra. Inne znaczące źródła na temat jego powiązań z nestoriańskim monastycyzmem zasługują na dokładne przestudiowanie: niektóre informacje Isho′dnaha (Liber de castitate) na temat Abrahama zostały źle zinterpretowane przez niektórych uczonych, czyniąc go uczniem Abrahama z Kaszkaru (501-501-501-501). 586); lecz te same wczesne źródła, takie jak Liber Turris i Storia Nestoriana, w sposób wymuszony wiążą Abrahama z reformą monastyczną przeprowadzoną przez Abrahama z Kaszkaru. Działalność literacka Abrahama rozprzestrzeniła się bardzo szybko w świecie monastycznym: pod koniec VI w. jego uczeń Hiob przetłumaczył jego przemówienia (m?mr?) wraz z zasadami Abrahama z Kaszkaru na język Pahlavi; połączenie to, jak już zauważono na poziomie biograficznym, jest oznaką szacunku biorąc pod uwagę dwóch Abrahamów ze strony odradzającego się monastycyzmu Nestorian. Uznała Abrahama z Kaszkaru za reformatora dyscypliny monastycznej, a Abrahama z Nethpry za twórcę duchowości, która miała zostać niezwykle wzbogacona kilka dekad po jego śmierci poprzez spotkanie z tekstami ewagryjskimi. W ciągu dziesięcioleci następujących po połowie VII w. inny z jego rodaków, Henanisho, przedstawił na końcu Księgę Raju - wysoce udana praca w klasztorach Wschodu - "pytania", "przykłady" i "przemówienia" wybrane z pism Abrahama. Tradycja rękopisów dzieła Abrahama jest nieco problematyczna i zawiera fałszywe lub wątpliwe teksty; te, które można nazwać autentycznymi, są często anonimowe lub przypisywane innemu autorowi. W rzeczywistości, o ile tradycja rękopisów syro-wschodnich nie zawiera znaczących błędów, o tyle syro-zachodnia przyjęła pisma Abrahama, nieznacznie zmieniając nazwisko (Neptr?y?); pod koniec VIII w. część rozpowszechniała się pod nazwą Evagrius. Pisma monastyczne Abrahama wydają się dość archaiczne i zawierają najbardziej typowe cechy najstarszej syryjskiej literatury ascetycznej, zwłaszcza Aphraates i Liber Graduum. Jego teksty charakteryzujące się pewnym umiarem i oparciem na Biblii są pełne zarówno wyraźnych cytatów biblijnych, jak i aluzji.

ABRAHAM z Pbou (zm. ok. 580) Przełożony generalny klasztorów Pachomian pod rządami Justyniana (w szczególności rezydujący w głównym klasztorze w Pbou, obecnie Faw al-Qibli, w Tebaidzie). Abraham nie chciał trzymać się wyznania Chalcedonu. Wezwany do Konstantynopola ok. 560, odmówił poddania się woli cesarza i dlatego został zmuszony do opuszczenia swego klasztoru. Udał się do klasztoru Shenoute (region Atrib), aby skopiować Regułę Shenoutian, zakładając, zgodnie z tą regułą, nową wspólnotę monastyczną w Tberkjot (ar. Farshut), niedaleko Pbou.

ABRAHAM Wyznawca (zm. po 463) Kapłan ormiański, brał udział w synodzie w Artashat (450-451), który odrzucił rozkaz króla perskiego Jazdegerda II wydany Ormianom, aby przyjęli zaratusztrianizm. Był więziony w Persji i torturowany, a następnie zesłany do Mezopotamii wraz ze swoim towarzyszem, kapłanem Korenem, który tam zmarł (461). Uwolniony w 463 roku Abraham wrócił do Armenii. Według kontynuatora Elizeusza zmarł on w pustelni; według Łazarza z Pharp został konsekrowany na biskupa Bznunik (na północny zachód od jeziora Wan). Data jego śmierci nie jest znana. Kościół ormiański upamiętnia go wraz z Corenem 20 grudnia.

ABRAHAM z Efezu (Abrahamios) (VI w.) Arcybiskup Efezu ok. druga połowa VI w. Prawdopodobnie identyczny z opatem o tym samym imieniu wspomnianym przez Jana Moschusa (PG 87, 2956), założyciela dwóch klasztorów, jednego w Konstantynopolu i drugiego w Jerozolimie. Zachowały się dwie jego homilie: In annuntiationem i In festivitatem występująceus. Pierwsza zawiera polemiczną aluzję wobec Orygenesa (datowanego na lata 530-553), szczególnie ważną dla historii liturgii, gdyż stanowi najwcześniejszy dowód przeniesienia obchodów Zwiastowania z okresu przed Bożym Narodzeniem na 25 marca.

ABRAHAM z Harranu (Mezopotamia), biskup (IV-V w.) Abraham jest znany głównie z rozdziału o nim autorstwa Teodoreta z Cyrrhus w jego Historii Religiosa (Historia mnichów syryjskich). Abraham urodził się w diecezji Cyrrhus ok. środkowy IV w. Nie wiadomo, czy urodził się w rodzinie chrześcijańskiej, czy też sam nawrócił się na chrześcijaństwo. Znaczną część swojego życia spędził jako pustelnik na pustyni Chalcydyjskiej; w pewnym momencie jego wyrzeczenia tak pogorszyły jego zdrowie, że jego powrót do zdrowia uznano za cud. Następnie udał się z kilkoma towarzyszami do regionu Emesa (współczesne Homs), aby głosić ewangelię. Tamtejsi poganie, początkowo oporni, ostatecznie zostali przekonani jego miłosierdziem i surowością jego życia. Ponieważ nie chcieli nikogo innego poza nim na kapłana, przyjął święcenia kapłańskie. Po trzech latach Abraham próbował wrócić na pustynię, ale szybko został odwołany, tym razem na dobre, i postawiony na czele diecezji Harran. Cieszył się taką opinią świętości, że cesarz Teodozjusz II wezwał go do Konstantynopola, aby osobiście się z nim spotkać. Abraham zmarł tam ok. 422. Jego ciało zostało przewiezione z Konstantynopola do Harranu. Synaksarion Konstantynopola upamiętnia Abrahama 14 lutego; nie ma o nim wzmianki w kalendarzach syryjskich.

ABRAHAM z Kaszkaru (al-Wasit), hegumen (zm. 586) Po okresie nauki w szkole Nisibis i podróży do Egiptu na pustynię Scete i na górę Synaj, Abraham początkowo żył jako anchoryta, potem założona, ok. 570, słynny klasztor na Mt. Izla, niedaleko Nisibis, zwana także "Wielkim Klasztorem". Odegrał znaczącą rolę nie tylko w reformie monastycyzmu syro-wschodniego, ale także w jego szerzeniu: był odpowiedzialny za dziesiątki nowych fundacji założonych przez jego uczniów. W rzeczywistości po działalności Barsaumy z Nisibis i reformach catholicos Aqaq, perski monastycyzm znacznie się cofnął, zarówno pod względem ilościowym, jak i jakościowym, pozostawiając pole dla messalskiej propagandy. Abraham przyniósł bardziej zorganizowany monastycyzm, antymesaliański i silnie zakotwiczony zarówno w instytucjach, jak i teologii kościoła perskiego. Ułożone przez niego zasady przetrwały, choć zostały później zmodyfikowane z silniejszym akcentem doktrynalnym przez jego pierwszego następcę, Dadisho. Jemu można przypisać reformę eskima monastycznego, polegającą na wprowadzeniu korony klasztornej (subbara) w miejsce typowej dla mnichów monofizyckich aldy.

ABRAHAM z Bet Rabban (VI w.) Abraham, trzeci dyrektor szkoły Nisibis, kierował różnymi kursami (w których, jak się wydaje, uczestniczyło prawie tysiąc uczniów) od ok. 520-540, kiedy szkołę zamknięto z powodu oskarżeń zewnętrznych. Syro-nestoriańska Kronika Arbeli, 78 i 80 K., wspomina go jako mistrza szkoły w Nisibis, "człowieka sumiennego, gorliwego pracownika, wykształconego w znajomości bojaźni Bożej i badacza pism Bożych, przyjaciel mar Narsai", czyli Narsai Wielki, mistrz w Edessie, a później w Nisibis. Abraham był bratankiem Narsaja i zastąpił go na stanowisku kierowniczym szkoły w Nisibis; z tego powodu został nazwany "z Bet Rabban" ("z domu naszego Mistrza") i pozostawał pod wpływem doktryn Narsai. Abraham "kierował szkołą z wielką pilnością" i pod jego kierunkiem "spotkali się lektorzy i mistrzowie szkoły i na tym spotkaniu ustanowiono dla prefekta specjalne kanony", kanony szkoły w Nisibis. Abraham wysłał Pawła jako lektora do Hnany, biskupa Arbeli (510-544), aby założył szkołę dla młodzieży w Adiabene i chronił ją przed heretykami i Euchitami (Messalianie). Nestorianin Barhadbshabba również wypowiada się przychylnie o Abrahamie w sprawie założenia szkół. Abrahama nie należy mylić z biskupem Beth Rabban ani nie łączy się go z klasztorem o tej samej nazwie założonym przez Mshiha-zekę, autora Historii kościelnej, z której zaczerpnięto cytowaną Kronikę. Jego dzieła, głównie egzegezy ST, z których niektóre w komentarzu są identyfikowane jednym słowem "Rabban", zaginęły. Chcąc utrzymać kontakty z Zachodem, Abraham wysłał Pawła, późniejszego biskupa Nisibis, do Konstantynopola na rozmowy w roku 533. Kontakty te doprowadziły jednak do zamknięcia szkoły w Nisibis, z powodu antygreckiego stanowiska króla Sasanidów Chosroesa. Zamknięcie to nastąpiło zaraz po zamknięciu szkoły w Atenach, wydanym przez Justyniana w 529 r.; z tej szkoły na zaproszenie Chosroesa udali się do Persji niektórzy filozofowie, m.in. Damascius i Simplicius. Wkrótce powrócili , osiedlając się w Harranie i zakładając pogańską "szkołę Greków" obok Nestorianskiej "szkoły Persów" z Nisibis chrześcijańskiej. Działalność szkoły Nisibisa była kontynuowana częściowo w Seleucji-Ktezyfonie, dzięki najsłynniejszemu profesorowi tej szkoły, marowi Abie. O nauczaniu Abrahama można się dowiedzieć z dzieła Juniliusa De partibus divinae legis libri duo , które jest tłumaczeniem szerszego dzieła Pawła, ucznia szkoły w Nisibis, w którego nauczaniu zdaje się dominować według kategorii Arystotelesa, co pokazał także Teixidor. Na dworze Chosroes Paweł napisał w języku syryjskim traktat na temat logiki arystotelesowskiej, którego część przetłumaczył dosłownie (British Museum, MS 14, 660, wyd. Land: "The Text That Paul the Persian Compised on the Logical Treatise of the Logical Traktat Filozof Arystoteles dla króla Chosroesa"). Poprzez Juniliusa szkoła wywarła wpływ na Kasjodora i inne dzieła późnego Zachodu.

ABRAHAM z Beyt Qiduna (lub Qidunaya) (IV w.?) Niektóre stare syryjskie rękopisy, pochodzące z V-VI w., przekazują Aktę Abrahama. Niektórzy znali krytyczną rewizję w języku greckim czasu, umieszczony w dziele hagiograficznym Symeona Metafrastesa i przypisywany Efremowi Syryjczykowi (którego autorstwo nie jest już potwierdzone, choć prawdopodobnie napisał on kilka hymnów na cześć Abrahama). Lokalizacja wydarzeń opisanych w Acta doprowadziła do szerokiego zakresu interpretacji. Jeśli Abraham jest faktyczną postacią historyczną i żył w IV w., to strony utrwalające jego pamięć wydają się być pod silnym wpływem różnorodnych toposów, obfitujących w gatunek literacki, jakim jest popularna hagiografia. Zrodzony z zamożnych rodziców, Abraham już jako dziecko miał obiecane małżeństwo i zmuszony do poślubienia wybranej kobiety. Siedem dni po ślubie Abraham, podobnie jak Aleksyusz, potajemnie opuścił swoją żonę i schronił się w odizolowanej chatce z dala od miasta, żyjąc tam przez ponad dziesięć lat w warunkach wielkiej surowości. W tym czasie miejscowy biskup, który mimo wszystko znał Abrahama, przynajmniej z reputacji, po daremnych wysiłkach ewangelizacyjnych przedmieścia Beyt Qiduna (w pobliżu Edessy; kolejne powiązanie z jedną z wersji historii Aleksego), wysłał tam Abrahama i wyświęcił go niego ksiądz. Gorliwy apostoł początkowo zastosował radykalne środki (zniszczenie bożków pogańskiej świątyni), następnie dzięki cierpliwości i wytrwałości udało mu się zdobyć zaufanie ludu, który ostatecznie przyjął wiarę chrześcijańską. Po ukończeniu edukacji religijnej neofitów Abraham powrócił do życia pustelnika, by po raz kolejny go opuścić, aby uratować swoją siostrzenicę Marię, która zawędrowała w rozwiązłe życie (kolejny częsty wątek w opowieściach o świętych pustelnikach). W Catena Patrum (VIII w.) śmierć Abrahama jest wymieniona jako 14 grudnia; z tego powodu raban Sliba również wspomina Abrahama w tym dniu w swoim kalendarzu. W kalendarzach kościoła jakobickiego wspomina się Abrahama w różnych terminach. Synaksarion Konstantynopola włącza go 29 października, Martyrologium Rzymskie 16 marca.

ABRAHAM z Clermont (zm. ok. 477) Urodzony nad Eufratem podczas prześladowań chrześcijan przez królów perskich, Abraham opuścił swoją ojczyznę i udał się do Egiptu, gdzie został schwytany przez bandytów. Uciekając na Zachód, został pustelnikiem w Alwerni. Powierzając mu opiekę nad klasztorem Saint-Cirgues, niedaleko Clermont, zbudował tam kościół, który poświęcił św. Cyrusowi, patronowi Aboukir. Miał dar czynienia cudów. Sydoniusz Apollinary napisał swoje epitafium; Grzegorz z Tours, jego biografia. Jego święto obchodzone jest w Clermont w dniu 15 czerwca.

ABRAHAM bar Dashandad (III w.) Nazywany "paralitykiem", autor zakonny z drugiej połowy VIII w., urodzony w rejonie Beth Sayyade. Abraham nauczał egzegezy, liturgii i arystotelizmu filozofia w szkole Bashosza w Adiabene, założonej przez Babaja z Gbilty. Do jego uczniów należeli przyszli patriarchowie Tymoteusz I (którego uczył między innymi greki i arabskiego) oraz Isho′ bar Nun. Przeszedł na emeryturę do klasztoru Mar Gabriel w Mossul, gdzie zmarł. Zachował się jego list zaadresowany do jego młodszego brata Jana, zawierający krótki zbiór rad duchowych, które ukazują wpływ Symeona d-Taybuteha. Przypisuje się mu zachowany jedynie częściowo komentarz do dzieł Marka Pustelnika; mogło to być także dzieło Babaja Wielkiego. Bar Bahlul (X w.) wspomina Abrahama we wstępie do swojego wielkiego leksykonu syryjskiego, cytując go sześć razy; wskazywałoby to na to, że ukończył studia filologiczne

ABRAHAM bar Lipeh (VII w.) Autor liturgiczny, pochodzący z Kataru, napisał krótki komentarz do urzędu kanonicznego, który wydaje się być streszczeniem komentarza do liturgii Gabriele Qatraya. Abraham był egzegetą w szkole Seleucji-Ktezyfonu, gdzie Tymoteusz Wielki (780-823) był jednym z jego uczniów.

ABRAHAM z Albatanzi. Ormiański catholicos od 607 do 610/615 (?). Za jego prymatu nastąpiła schizma między Kościołem ormiańskim i gruzińskim; ten ostatni, na którego czele stał katolikos Kyrion, pogodził się ze stolicą Konstantynopola, przyjmując chrystologiczną formułę Soboru Chalcedońskiego. Całe wydarzenie opisuje ormiański historyk Ukhtanes (X w.) w swojej Historii Trójstronnej.

ABRAHAM : I. U Ojców. Wspominany wielokrotnie w Nowym Testamencie jako jedna z najwybitniejszych osobistości Starego Przymierza, Abraham staje się postacią bogatą typologicznie w tradycji wczesnochrześcijańskiej, ze względu na wiele interpretacji sugerowanych przez całą jego historię. Ma in semetipsum quadruplicem figuram: Starego Testamentu, narodu żydowskiego, Chrystusa i pogan (Grzech z Elwiry, Trakt. 2). Ze względu na wiarę Abrahama Ireneusz przedstawia go jako "proroka naszej wiary" , a także nazywa go tym, który zna Boga przez Słowo , pouczony w proroczej wizji przyjścia Syna Bożego . Orygenes, na wzór Filona, interpretuje swoją osobę jako symbol etyki filozoficznej , a całe swoje doświadczenie jako alegorię postępu duchowego; jest on zaliczany do proroków na podstawie Rdz 20:7. Wyjście z Kanaanu do Ziemi Obiecanej odczytywane jest jako przykład drogi oczyszczenia, niezbędnej, aby wierni mogli dotrzeć do Boga ; jego posłuszeństwo w podążaniu za Bożym zaproszeniem jest przykładem powołania monastycznego; porzucenie przez niego ziemi, krewnych i domu ojca jest znakiem trzech wyrzeczeń, do których powołani są mnisi; wyprowadzenie "z ziemi Chaldejczyków" jest zaproszeniem do porzucenia wierzeń astrologicznych i horoskopów; podwójna symbolika piasku i gwiazd, przez którą obiecano mu dziedzictwo, wskazuje na naród hebrajski i chrześcijan; trzy zwierzęta, które składa w ofierze dla celebracji przymierza symbolizują trzy epoki, na które podzielona jest historia ludzkości: przed prawem, pod prawem i pod łaską ; trzej mężczyźni, którzy pojawiają się w Mamre to Logos z dwoma aniołami , czy wreszcie Trójcą ; wiek jego ciała interpretowany jest jako "umartwienie" , zatem brak potomstwa wynika z praktyki wstrzemięźliwości ; jego posłuszeństwo Bogu w ofierze Izaaka ukazuje jego wiarę, która jest wiarą w zmartwychwstanie . Ofiarując Izaaka, na podstawie Rz 8:32, Abraham staje się typem Boga Ojca i okazuje sobie przykład cierpliwości i manifestuje swoje cnoty: mądrość w wierze w Boga; sprawiedliwość, oddając Bogu to, co otrzymał; męstwo w posłuszeństwie; wstrzemięźliwość w sposobie wykonywania polecenia. Jego modlitwa wstawiennicza jest przykładem pokory; jego uśmiech, gdy Bóg obiecał mu syna , jest oznaką zdumienia, a nie niewiary, podobnie jak Sarah, do której jest porównywany; jego ślub z Keturą ukazuje jego nieustanną gorliwość doktrynalną , a także stanowi dla heretyków dowód na możliwość zawarcia drugiego małżeństwa. W Mamre Abraham ujrzał obraz męki Chrystusa , podczas gdy on sam jest przedstawiony w urzędniku królewskim z Jn 4:46-53. Synami, których Bóg wzbudzi mi z kamieni są poganie i wszyscy, którzy mają serce z kamienia. Wreszcie wyrażenie "łono Abrahama" wskazuje na region pośredni między niebem a piekłem, gdzie sprawiedliwi doznają pocieszenia w oczekiwaniu na zmartwychwstanie , czyli "schronieniem wiecznego pokoju", czyli sekretem, w którym bogaty przyjmuje biednego, lub samą ręką biednego za kogoś, kto daje mu owoce jego postu; ci, którzy w nim odpoczywają, to sprawiedliwi, którzy "uczestniczą w tym, co mu zostało objawione" , wierzący tacy jak on, który sam był wierzącym .

II. Ikonografia. 1. Z wyjątkiem fresku w prywatnym hipogeum Via D. Compagni (IV w.) i mozaiki bazyliki św. Marii Większej (V w. ), z których oba ilustrują wizję Mamre , jak i miniaturowy cykl Księgi Rodzaju z Wiednia (VI w.), sztuka wczesnochrześcijańska daje szczególne pierwszeństwo w historii Abrahama epizodowi ofiary Izaaka, już od najdawniejszych czasów, gdy sformułowanie tej sceny nie było jeszcze ustalone. To pierwszeństwo wynika z faktu, że wydarzenie biblijne doskonale wpasowuje się - wraz z wydarzeniami dotyczącymi Noego ocalonego z potopu, trzech młodych Żydów ocalonych z płomieni (patrz Ognisty piec) i Daniela wśród lwów - w te tematy, które są paradygmatem Bożego dzieła zbawienia . 2. Ofiara została namalowana na ścianie tzw. kaplicy sakramentów A3 przy św. Kaliksta (1 poł. III w.), w dość rzadkim sformułowaniu, które przedstawia - poza niemal utrwalonymi elementami wiązka patyków, baran i drzewo - Abraham i Izaak w postawie modlitewnej, wyrażającej moment wybawienia, który już nastąpił. Powtarza się to w arcosolium anonimowego cmentarza przy Via Anapo (IV w.) (Wp 146,2). Na obrazie synagogi Dura Europos (ok. 244 r.) ukazana jest jedynie górna część postaci ludzkich; w tle namalowany jest namiot, w którym znajduje się osoba, co być może symbolizuje obietnicę Boga daną Abrahamowi, że pomnoży jego potomstwo. Osobliwość ta pojawia się także w innej formie, na szkle, w Bibliotece Watykańskiej oraz na płaskorzeźbie pogrzebowej w Cagliari. Malowidło przedstawiające tzw. kaplicę grecką w katakumbach Pryscylli (poł. III w.) przedstawia Abrahama gotowego zadać śmiertelny cios; na tym samym cmentarzu, w tzw. boksie velatio (koniec III w.) , Izaak z wiązką patyków na ramionach podchodzi do ojca, który jest już na miejscu składania ofiary . W ciągu IV w. scena wzbogacona jest o inne elementy (np. rękę Boga, anioła i sługę z osłem), choć na pierwszym miejscu na pierwszym miejscu znajdują się dramatyczny gest Abrahama i niesienie przez Izaaka drwa. Fresk w kościele św. Marcelin i Piotr to jeden z około 30 znanych przykładów przedstawiających Abrahama prowadzącego do ołtarza swego syna, niosącego wiązkę drągów. 3. W odróżnieniu od malarstwa cmentarnego, wczesnochrześcijańska rzeźba przedstawia ofiarę według praktycznie ustalonego schematu, ukazując Abrahama, który ma zamiar zadać śmiertelny cios gladium swojemu synowi, który klęczy z rękami związanymi za plecami; akcja przesuwa się od lewej do prawej. Zachowując trwałość i zwięzłość schematu, scena jest często wzbogacana elementami kompozycyjnymi wspomnianymi już na freskach, preferując ołtarz, na którym rozpalono już ogień, boską rękę i anioła. Epizod ten wyrzeźbiony jest według najprostszego planu ikonograficznego na najstarszym sarkofagu ze sceną, pochodzącym z końca III w. Le Mas d′Aire (Landes). W okresie tetrarchii rzeźbiarze przedstawili także Izaaka niosącego wiązkę patyków - nie dochodząc jednak do typowego dla fresków rozwiązania "kompromisowego", łączącego oba momenty w jednej scenie; te dwa momenty są czasami przedstawiane oddzielnie, ale zestawione w jednym kontekście, jak to często ma miejsce w przypadku Jonasza. Według tego schematu znajdują się sarkofagi św. Marcellusa w Kapui i św. Marii dell′Anima w Rzymie (Ws 183,1) oraz fragmentaryczny sarkofag św. Kaliksta . Z czasów Konstantyna schemat, już ostatecznie ustalony, powtarza się w ponad 90 przypadkach, rzadko zmieniając szczegół: czasami Izaak znajduje się na ołtarzu - jak na przykład na sarkofagach w Watykanie (ok. 340 r.) (Ws 180,2) i w Madrycie (380-390) - innym razem ubiór Abrahama jest zróżnicowany: albo długa tunika i paliusz, albo skąpe egzomisy, podkreślające odpowiednio aspekt sakralny - zob. m.in. sarkofag św. Ambrożego w Mediolanie (koniec IV w.) - oraz aspekt realistyczny, np. na sarkofagu w Watykanie (połowa IV w.). 4. Oprócz malowidła w synagodze Dura Europos, freski i mozaiki przedstawiające tę scenę zdobiły budynki kościelne, znane nam w większości z opisów starożytnych auctores. Ambrozjański titulus, przygotowany do malowania kościoła, brzmi następująco: Offert progenie sanctis ołtarzibus Habram / patris ei est pietas caro non parcere nato (Abraham ofiaruje syna swego na świętych ołtarzach / pobożność ojca nie oszczędziła ciała tego, który się mu urodził); Augustyn wspomina, że widział ofiarę Abrahama tot locis pictum . i Paulinus z Noli, opisując cykl fresków, który zamówił dla miejscowego męczennika Feliksa, przywołuje między innymi epizod Izaaka niosącego wiązkę drewna: Hostia viva deo, tamquam puer Offerar Izaak: / et mea ligna gerens sequar almum sub cruce patrem (Oby zostałem złożony w ofierze żywej jak chłopiec Izaak / i niosąc własne drewno, podążaj za moim łaskawym Ojcem pod krzyżem). Dzieło przypisywane Elpidiusowi Rusticusowi (1 poł. VI w.) wylicza historie ST i NT poprzez tituli, wspominając o tym epizodzie . Ofiara występuje także na trzech freskach nekropolii El Bagawât w Górnym Egipcie (IV w.), jednym w Sakkarze oraz na mozaice synagogi Beth Alpha w Palestynie (VI w.) (Speyart Van Woerden, Ikonografia, 227 i nast.). Aby nie pominąć tzw. sztuk mniejszych, należy wspomnieć o pięciu pyksach, kilku zdobionych szkle, klejnotach i lampach, na których przedstawiona jest scena według według tradycyjnego schematu.

ABLABIUSZ (zm. 338) Prefekt pretorium wschodniego. Pochodził z Krety i miał skromne pochodzenie. Sprawował wysokie urzędy w administracji cesarskiej, a w roku 315 prawdopodobnie przebywał w Włochach jako wikariusz Africae. Konstantyn wysłał mu prawo zlecając jego ogłoszenie w całych Włoszech. Od 326 do 337 Ablabius pełnił funkcję prefekta pretorium wschodniego. W 331 był konsulem wraz z Anniusem Bassusem. W 333 Konstantyn skierował do niego reskrypt cesarski dotyczący biskupiego iudicium. Za Konstancjusza II został usunięty ze stanowiska prefekta pretorianów i udał się do swoich posiadłości w Bitynii, gdzie zginął w 338 r. Konstantyn wybrał na towarzyszkę swego syna Konstantyna Olimpię, córkę Ablabiusza; po śmierci tego ostatniego została wydana za mąż za Arsacesa, króla Armenii.

ABITINA, Męczennicy W roku 304 w mieście Abitina, współczesnym Chouhoud el-Bâtin (Beschaouch), aresztowano grupę 50 chrześcijan za to, że w dalszym ciągu regularnie spotykali się w celu sprawowania liturgii wbrew nakazom zawartym w pierwszym edykcie Dioklecjana. Przyszli męczennicy przeszli pierwsze przesłuchanie na forum swojego miasta; wszyscy wyznali swą wiarę i zostali następnie przeniesieni w łańcuchach do Kartaginy, gdzie mieli zostać osądzeni przez prokonsula Anulina. Po przybyciu na miejsce zostali ponownie przesłuchani, indywidualnie lub w małych grupach, i okrutnie torturowani, ale żaden nie odmówił pierwszej spowiedzi. Przeżycia męczenników z Abitiny są opisane w jednym tekście: Passio Saturnini, Dativi, Felicis, Ampelii et sociorum , który choć nie jest łatwy do interpretacji lub ułożenia chronologicznego, jest bardzo ważny dla historii donatyzmu i, bardziej ogólnie, afrykańskiego chrześcijaństwa. Część narracyjna rejestrująca wydarzenia związane z aresztowaniem i procesem (rozdz. 2-18) jest ujęta pomiędzy prologiem (rozdz. 1) a epilogiem (rozdz. 19-23), w którym zachowanie zdrajców i osób pozostających w komunii z są napiętnowani. W słynnym Dodatku wyrażono ostry sprzeciw pomiędzy stowarzyszeniem potępionych, conuenticula traditorum, skażonym wszelkiego rodzaju niegodziwością (biskup Mensuriusz i jego diakon Cecylian są między innymi oskarżani o to, że dopuścili do głodu męczenników na śmierć w więzieniu, uniemożliwiając przynoszenie zwykłego pożywienia) oraz kościół czystych, który chronił się przed wszelkim skalaniem, zdobywając w ten sposób (po raz pierwszy i jedyny w zachowanej literaturze donatystów) zaszczytny tytuł ecclesia martyrum . Uczeni od dawna badają złożony charakter tego tekstu, jego ewidentną polemiczną jakość i możliwości dotyczące jego daty. Monceaux (III, 144) postawił hipotezę, że do oryginalnego starożytnego dokumentu dodano prolog i dodatek. Zostały one skomponowane przez dwóch różnych autorów donatystów (autor Dodatku był z nich bardziej brutalny), obaj działający za życia Caecilian, biskupa Kartaginy, i prawdopodobnie w okresie tzw. prześladowań Cecilianensis (316-321). ). P. Franchi de Cavalieri (3-46), uznając jednak Passio za jednolitą całość, twierdził, że jest to dzieło jednego autora działającego w V w. Oparł ten wniosek przede wszystkim na fakcie, że w Collatio z 411 r. został przedstawiony i odczytany tekst dotyczący męczenników Abitiny że tylko z trudem mógł być taki sam jak ten, który mamy. Odmienne stanowiska obydwu autorów były czasami ponownie zajmowane i do dziś wydaje się, że uczeni są jednakowo podzieleni wśród tych, którzy utrzymując "wysoką" chronologię, upatrują dokument u źródeł polemicznej argumentacji donatystów (Brisson, Tilley, Saxer, Scorza Barcellona) i tych, którzy umieszczają dokument (przynajmniej w jego obecnej formie) znacznie później, upatrując w nim ostatecznego wyniku wielowiekowej debaty (Maier, Lazewsky, Zocca). Jeśli prawdą jest, jak się wydaje, że Augustyn głosił kazanie z okazji ich święta (Lambota), to wydaje się, że męczennicy, których przeżycia są opisane w dokumencie, byli w każdym razie jednakowo czczeni zarówno przez katolików, jak i donatystów.

ABIBUS DOLICHENUS (ABIBUS [HABIB] z DOLICHE) (zm. po 435) Biskup Doliche (Eufratan Syria), sufragan Aleksandera z Hierapolis. Abibus został usunięty ze swojej stolicy biskupiej w latach 434-435 za to, że pozostał wierny Nestoriuszowi nawet po zawarciu porozumienia pokojowego między Janem z Antiochii a Cyrylem z Aleksandrii (433). Sygnatariusz i adresat wielu listów zbiorowych w Collectio Casinensis, Abibus napisał do Aleksandra z Hierapolis i innych biskupów Eufratu w Syrii w sprawie jego usunięcia, precyzując, że nigdy nie wysyłał "oszczerstw o odmowie" do patriarchy Antiochii i deklarując się gotowi do dalszej walki o prawdziwą wiarę.

ABGAR Pierwotnie podane przez Euzebiusza (HE I, 13-22; II, 6-7) imię Abgar wskazuje na kilku królów królestwa Osrhoene (północno-zachodnia Mezopotamia), którego stolicą była Edessa (dziś Urfa w Turcji). Jednym z królów, o którym zwykle się wspomina, jest Abgar V, zwany Ukama (9-46 n.e.), któremu legenda przypisuje ewangelizację miasta. Dotknięty przez Pana Jezusa list z prośbą o uzdrowienie; Następnie Jezus polecił Tomaszowi, aby po wniebowstąpieniu wysłał ucznia Addeo (Tadeusza), aby uzdrowił króla i szerzył wiarę w jego mieście. Celem tej legendy było prześledzenie początków wiary w Edessie od samego Jezusa i epoki apostolskiej, przypisując w ten sposób godność apostolską swojemu kościołowi. Źródła tej historii, która dociera do nas poprzez grecki tekst Euzebiusza (który zapewnia dokonane przez niego tłumaczenie z oryginału syryjskiego w archiwach Edessanu, zawartego na liście tekstów apokryficznych Decretum Gelasianum), to (1 ) dwa listy Jezusa do Abgara oraz (2) relację o przybyciu apostoła do miasta, uzdrowieniu króla i ewangelizacji kraju - wydarzenia, które Euzebiusz umieszcza na latach 27-28. Relacje z pewnością mają charakter apokryficzny, pochodzą prawdopodobnie z początków III w., z czasów króla Abgara IX Wielkiego (179-216) - według innych źródeł Abgar VIII (Kronika Edessy) - z dużą rezerwą uważany za pierwszego chrześcijańskiego króla Edessy. Jego nawrócenie miało nastąpić po spotkaniu z papieżem Eleuterem. Relacje dotyczące Abgara V zostały wyraźnie spisane po roku 174, biorąc pod uwagę cytaty z ewangelii opartej na Diatessaronie Tacjana, skomponowanym w tych latach. Kolejny, późniejszy ślad dotarł do nas z pielgrzymki Egerii (XIX, 2), która po wizycie w Edessie (381-384) opowiada historie opowiedziane jej przez biskupa Eulogiusza (379-387) na temat chrystianizacji miasta, a mianowicie: wspomniane listy pomiędzy Abgarem a Panem oraz cuda, które chroniły miasto przed różnymi najazdami perskimi. Istnieją zatem dwaj Abgarowie związani z historią chrześcijaństwa, pomimo trudności w ustaleniu ich historyczności. Trzecim, chronologicznie, źródłem tej mało znanej osobowości jest Doktryna Addaja (Tadeusz), kolejny apostolski apokryf, obszerniejszy niż dwa poprzednie (Addai). Skomponowany ok. 400, zachowany także w języku syryjskim, zawiera korespondencję Abgara z Jezusem oraz inne pozycje dotyczące ewangelizacji Edessy. Źródło to podaje, że Annaniasz, posłaniec Abgara i hipotetyczny autor listu podyktowanego przez Pana, miał nie tylko być archiwistą w Edessie, ale także otrzymać od Pana autoportret i zanieść go Abgarowi - obraz ten jest obecnie czczona w tradycji bizantyjskiej jako "święte oblicze Edessy". Inny apokryf noszący imię Abgara również opiera się na Dziejach Tadeusza. Do Abgara odwołują się inne teksty i autorzy pierwotnego kościoła, m.in.: Juliusz Afrykański, Ewagriusz z Pontu, Jan z Damaszku, Orygenes i Augustyn. Dwie ostatnie, zaprzeczające, jakoby Jezus pozostawił cokolwiek napisanego, uważają te tradycje za apokryficzne. Dziś zachował się tekst listów w języku syryjskim, ormiańskim, greckim, łacińskim, gruzińskim, arabskim, paleosłowiańskim, koptyjskim i celtyckim. Korespondencja między Jezusem a Abgarem, choć uważana za apokryficzną i legendarną, pozostaje żywą tradycją kościołów syryjskiego (w okresie Wielkiego Postu), ormiańskiego (nestoriańskiego), malabarskiego i koptyjskiego.

ABERCIUS (koniec II w.), także Avircius Późną anonimową, romatyczną biografię Abercjusza, biskupa Hierapolis we Frygii za panowania Marka Aureliusza, podał Symeon Metafrastes . Abercjusz był wielkim podróżnikiem, głosząc ewangelię i odwiedzając najznakomitsze kościoły tamtych czasów. Po powrocie do miasta, w wieku 72 lat, osobiście podyktował długi napis, utożsamiany z osobą z inskrypcji odkrytej przez W.M. Ramsay w Hieropolis, mieście Frygia Salutaris (ok. 170-200). Jest to, przynajmniej jak dotąd, najznakomitszy z chrześcijańskich epigrafów, który w 1888 roku Jan Baptist de Rossi nazwał epigramma dignitate et pretio inter Christiana facile Princeps. Marmurowy ołtarz nagrobny ma epigraf na froncie i dwie płaskorzeźbione korony laurowe po obu stronach. Zachowały się dwa duże fragmenty tekstu, w tym lewa awers, odnaleziona przez Ramsaya w 1883 r. i podarowana Leonowi XIII w 1892 r. z okazji jego jubileuszu kapłańskiego. Po raz pierwszy wystawione w Muzeum na Lateranie, dziś znajdują się w Muzeum Watykańskim. Tekst można zrekonstruować niemal w całości, dzięki innemu epigrafowi z tego samego miejsca, który go częściowo odtwarza, oraz szeregowi rękopiśmiennych kodeksów z Żywotu Abercjusza, które przekazują nam słynną inskrypcję w całości, choć nie bez wątpliwości. W XIX i XX w. czasami bezskutecznie zaprzeczano jego chrześcijańskiemu charakterowi; dziś jest to uznawane przez wszystkich. Motto stanowi wyryte przez niego epitafium Abercjusza, biskupa Hierapolis: 22 heksametry, napisane szlachetnym stylem i ozdobione tajemniczo dwuznacznymi wyrażeniami, zgodnie z gustem epoki. 1-2: Abercius jeszcze za życia pomyślał o swoim grobowcu; 3-6: jest uczniem Chrystusa Dobrego Pasterza; 7-9: na polecenie Chrystusa udał się do Rzymu; 10-11: podróżował przez Syrię i za Eufrat; 12-16: wszędzie miał apostoła Pawła za duchowego towarzysza i wspomagany był wiarą i pokarmem Eucharystii; 17-18: on sam w wieku 72 lat podyktował swoje epitafium; 19: zachęca swoich towarzyszy wiary, aby modlili się za niego; 22-20: grozi każdemu, kto narusza grobowiec. Znaczenie tego tekstu można łatwo dostrzec, uwzględniając, jak już to miało miejsce, główne założenia wiary chrześcijańskiej. Szczególnie interesujące są w. 7-9: ("…który [Chrystus] wysłał mnie do Rzymu, abym oglądał królestwo i oglądał królową w złotych szatach i złotych szatach. I widział tam lud ze wspaniałą pieczęcią"). Jest to tajemnicze podwójne odniesienie: królestwo jest królestwem Marka Aureliusza, ale także królestwem Chrystusa; królową jest Rzym i zarazem Kościół; pieczęcią jest imperium, ale także wiara. Zasadniczo Abercius uważa Rzym za centrum Kościoła powszechnego, co podziela wielu innych mieszkańców Azji Mniejszej tamtego okresu. Bardzo ważne są także w. 12-16, w których zachował się dla nas przykład (być może pierwszy znany nam) akrostych, a także wyznanie wiary: Chrystus, mistyczna Ryba ), ukryta w Eucharystii pod postać chleba i wina, jest synem Boga i Marii (Parqe,noj a`gnh - "czysta Dziewica") - silna aluzja do podwójnej natury, boskiej i człowieka, Odkupiciela.

ABELICI Augustyn opisuje abelitów jako sektę, o której wiedział, że działa na wsiach wokół Hippony, ale która wymarła w 428 r. wraz z nawróceniem jej ostatnich wyznawców na Kościół katolicki. Cechą wyróżniającą sektę było dziewictwo praktykowane przez jej członków, którzy żyli jako pary, choć każda para adoptowała chłopca i dziewczynkę, którzy z kolei tworzyli kolejną parę po śmierci swoich adopcyjnych rodziców, aby następnie adoptować jeszcze dwójkę dzieci. Ich imię, Abelonii, które Augustyn uważał za pochodzenia punickiego, wywodzi się z tradycji żydowskiej i gnostycznej (z wpływami manichejskimi), zgodnie z którą Abel żył jako dziewica, chociaż był żonaty.

ABEL Pisma Nowego Testamentu nawiązują zarówno bezpośrednio, jak i pośrednio do historii Abla ; Sam Jezus wspomina sprawiedliwego Abla, którego niewinna krew została przelana). Prawdopodobne jest też, że przypowieść o morderczych robotnikach w winnicy zawiera aluzję do śmierci Abla. Podobieństwo między krwią Abla, która "woła" do Boga, a wstawienniczą krwią Chrystusa można dostrzec w relacji między typem a pozafigurą w Liście do Hebrajczyków . Postać Abla składającego ofiarę jest równie ważna jak postać Abla jako ofiary zazdrości swego brata. Pasterz Abel, który składa Bogu w ofierze pierworodnego z trzody, uważany był przez Ojców za prefigurację Chrystusa Pasterza . Ambroży postrzega czystą ofiarę Abla jako obraz ofiary eucharystycznej; baranek ofiarowany Bogu jako pierwociny stworzeń stał się archetypem ofiary Chrystusa. Augustyn rozwinął tę typologię, opierając ją na Heb 12:24 (Contr. Faustum 12,9-10). Paralelizm pomiędzy krwią, która "woła" i krwią wstawienniczą znajdujemy także u innych Ojców . Paulin z Noli widzi w Ablu postać sprawiedliwego cierpiącego, czyli cierpiącego Chrystusa w wierzących . Dla Cyryla Aleksandryjskiego pasterz Abel jest obrazem Emmanuela: Abel jako niewinna ofiara oznacza czystą ofiarę Chrystusa, wyższą od tej zawartej w starym prawie. W pismach Ojców jest także wzorem męczennika, prześladowanego sprawiedliwego, cnoty cierpliwości. Podczas kryzysu ariańskiego (IV w.) Atanazy uważał postać Abla za męczennika za doktrynę ortodoksyjną . Ojcowie często postrzegali Abla jako archetyp chrześcijanina, który świadczy o prawdzie ; pierwociny sprawiedliwości; typ sprawiedliwego, nieobrzezanego człowieka składającego ofiarę , którego ofiara przewyższa ofiarę faryzeuszy; przykład sprawiedliwego skazanego na śmierć. Dalszy rozwój tej typologii można znaleźć u Ambrożego i Augustyna. W pierwszym przypadku Kain oznacza naród żydowski, zaś Abel oznacza naród pogański nawrócony na chrześcijaństwo. Dla Augustyna Abel reprezentuje miasto Boże, Kain natomiast jest obrazem miasta diabła; w ten sposób Abel staje się także postacią Kościoła w świecie jako prześladowany pielgrzym - prześladowany, ale także pocieszany przez Boga. Modlitwa Supra quae z kanonu rzymskiego wspomina o ofierze Abla wraz z Abrahamem i Melchizedekiem.

Abel i Kain (ikonografia). Jako synowie Adama i Ewy, Abel uosabia sprawiedliwego ze Starego Testamentu i ofiarę Chrystusa, podczas gdy Kain jest pierwszym przedstawicielem nieładu moralnego wynikającego z grzechu ich rodziców. Abel jest cierpiącym "sprawiedliwym", niewinnie zabitym przez zazdrosnego brata, a zatem typem niewinnego Chrystusa; jego ofiara jest obrazem ofiary eucharystycznej. Od IV w. są zwykle przedstawiani na sarkofagach ofiarujących Bogu swoje dary : Abel, pasterz i stróż trzody, ofiarowuje baranka; Kain, ofiara rolna, owoce ziemi: przynajmniej snop zboża, czasami kiść winogron. W sarkofagu w Fermo składana jest ofiara Chrystusowi-Logosowi, a na fragmencie zachowanym w ogrodzie Palazzo Colonna w Rzymie (pierwsza dzielnica IV w.) - Trójcy. Jedynym znanym przykładem malowidła cmentarnego jest kajuta B (druga ćwiartka IV w.) cmentarza przy Via D. Compagni, na której ukazani są Abel i Kain, z ich charakterystycznymi atrybutami, obok zasmuconych rodziców, którzy siedząc na skale. Obaj bracia pojawiają się także w Pięcioksięgu Ashburnham w swojej zwykłej postawie: Abel jako stróż trzody, Kain z pługiem, zajęty swoją pracą w pola. Ten ostatni jest także przedstawiony w tym samym rękopisie w postawie rozpaczy: jeden z siedmiu grzechów, za który zostanie skazany na siódmy Pokolenie. W kilku scenach Kain jest także przedstawiany zabijającego Abla, na przykład u św. Pawła za Murami w Rzymie oraz na miniaturach Biblii Bawełnianej. Wreszcie Abel jest ukazany sam w akcie ofiary u św. Witalija (połowa VI w.) i św. Apolinarego in Classe (VII w.) w Rawennie, obok ofiar odpowiednio Melchizedeka i Abrahama.

ABDONA i SENNENA Rzymscy męczennicy pochowani w Rzymie w katakumbie Poncjana przy Via Portuense. Depositio Martyrum w rzymskiej chronografii z 354 r. upamiętnia dwóch męczenników 30 lipca: Abdos et Semnes w Pontiani, quod est ad Ursum Piliatum. W Index coemeteriorumvetus (katalog, VII w.) cmentarz, na którym pochowani są Abdon i Sennen, nosi nazwę Cymiterium Pontiani ad Ursum Pileatum Abdon et Sennen via Portuensi. Trasa Notitia ecclesiarum urbis Romae (VII w.) określa, że Abdon i Sennen leżą nad ziemią: Ascendis … Deinde intrabis in ecclesiam magnam. W pozostałych dwóch trasach, De locis sanctis martyrum qui sunt foris civitatis Romae (VII w.) i Notitia portarum urbis Romae (XII w., ze źródła uważanego za wcześniejsze niż 682 r.), Abdon i Sennen są po prostu wymienieni wśród inni męczennicy z Via Portuense. Według Passio było to dwóch perskich książąt, którzy ponieśli śmierć męczeńską podczas prześladowań Decjusza. Na cmentarzu Poncjana fresk (V-VI w.) przedstawia Pana trzymającego koronę męczeństwa Abdonowi i Sennenowi, których można rozpoznać po ich imionach zapisanych pionowo . Noszą płaszcze i czapki frygijskie. Abdon ma bardziej dojrzały wygląd, z krótką, zaokrągloną brodą; Sennen jest młodszy i ma spiczastą brodę. Abdona utożsamiano z osobą przedstawioną na lampie z terakoty, modlącą się w wystawnym perskim stroju i mającą krótką, zaokrągloną brodę, podobną do mężczyzny przedstawionego na fresku w Poncjanie.

ABDIAS z Babilonu (koniec VI w.) Domniemany pierwszy biskup Babilonu, jeden z 72 uczniów Pana. Jest on przypuszczalnym autorem zbioru apokryficznych Dziejów Apostolskich (Piotra, Pawła, Andrzeja, Jakuba Wielkiego, Jana, Jakuba, brata Pańskiego, Filipa, Tomasza, Mateusza, Szymona i Judy). W zakończeniu biografii Szymona lub Judy napisano: "Abdiasz, biskup Babilonu, wyświęcony przez samych apostołów (Szymona i Judę); opisał ich czyny po hebrajsku. Następnie jego uczeń Eutropiusz sporządził pełną wersję grecką. Następnie został on opowiedziany w całości i ułożony w 10 księgach przez Afrykanina (Juliana)." W rzeczywistości zbiór Pseudo-Abdiasza powstał w Galii w VI-VII w., gdyż zależy to od wcześniejszych autorów (m.in. Grzegorza z Tours), a później był korygowany.

ABADDON (hebr. áBADDŌN). (1) Straszliwy władca ziemi, anioł śmierci, pierwszy zwany Muriêl, którego święto obchodzone jest 13 Hathor; obraz zatracenia, synonim śmierci i Szeolu (Hioba 26:6; 28:22; Ps 88:11 [87:12 LXX]; Obj 9:11); wspomniany w apokryfach (Józef Cieśla 24; Dzieje Tomasza 74; Księga Zmartwychwstania Chrystusa apostoła Bartłomieja 4,15; 7,1), obecny przy grobie Pańskim w chwili Jego zmartwychwstania i będzie miał rolę w powszechnym sądzie. (2) Tytuł apokryfów koptyjskich, składający się z dwóch części: w pierwszej patriarcha Tymoteusz I z Aleksandrii (380-385), wygłaszający kazanie podczas święta Abaddona (gdzie po raz pierwszy nazywano go Muriêl) w Aleksandrii, opowiada, jak znalazłem ten tekst w Jerozolimie. Opisuje wiernym jego treść - zasadniczą część apokryfów: Jezus, zapytany przez apostołów przed wstąpieniem do nieba, opowiada im historię stworzenia człowieka z ziemi, na co ziemia nie chciała dopuścić, obawiając się ogromu przyszłych grzechów człowieka. Anioł Muriêl wbrew swojej woli zabiera część ziemi i z niej Bóg kształtuje człowieka - ale daje mu życie tylko dzięki interwencji Chrystusa. Po grzechu Adama Bóg oddaje władzę nad ziemią Muri?lowi, czyniąc go straszliwym aniołem śmierci. Na prośbę Abaddona Bóg wyznacza mu swoje święto - 13 Hathor. Po opowiedzeniu tej historii Jezus nakazuje apostołom obchodzić to święto, po czym wstępuje do nieba. Apokryfy o charakterze gnostyckim są ważne dla zrozumienia antropologii koptyjskiej.

ABA I . Katolikos kościoła perskiego (540-552). Znaczenie Aba I dla historii chrześcijaństwa perskiego jest dwojakie, działającego zarówno na poziomie kultury egzegetycznej i teologicznej szkół kościelnych, które pomógł szerzyć, jak i na poziomie instytucjonalnej struktury kościoła od dawna charakteryzuje się zewnętrznymi napięciami i wewnętrznymi podziałami. Informacje, jakie posiadamy o jego życiu i niewiele wiadomo o jego twórczości literackiej, wyraźnie świadczą o tych dwóch aspektach jego działalności. Urodzony w rodzinie zoroastryjskiej, pracownik katastru sasanidów, przeszedł z zaratusztrianizmu na religię chrześcijańską i przyjął chrzest. Początkowo uczęszczał do słynnej szkoły w Nisibis, następnie udał się na ziemie bizantyjskie, aby uczyć się greki, odwiedzając Konstantynopol i inne części Morza Śródziemnego, w tym Egipt. Mar Aba, podobnie jak jego uczeń Tomasz z Edessy, był znany Kosmasowi Indicopleustesowi, który pozostawił o nim znaczące świadectwo (Topografia Cristiana II, 2). Następnie wrócił do Nisibis jako nauczyciel; nie jest pewne, czy założył także szkołę teologiczną w stolicy imperium Sasanidów, Seleucji-Ktezyfonie. Wybrany katolikiem (540-552), podjął się reorganizacji Kościoła perskiego, rozdartego wówczas wewnętrzną schizmą, i podróżował z innymi biskupami po prowincjach kościelnych. Akty tego wędrownego synodu dotarły do nas dzięki Synodicon Orientale, który zawiera także kanony soboru zorganizowanego przez Abę w 544 r.: wśród nich, poza powtarzającym się zakazem małżeństw między pokrewieństwami, powszechnym wśród perskiej arystokracji, wyraźnie wyłania się z jednej strony zamiar bardziej stabilnej centralizacji władzy w rękach katolików perskich, których wyraźna zgoda była wymagana do wyświęcania biskupów lub metropolitów; a z drugiej strony próba związania biskupów, prezbiterów i diakonów z odpowiednimi diecezjami. Endemiczny stan napięcia z duchowieństwem zoroastryjskim i ważnymi funkcjonariuszami dworu sasanidów spowodował prześladowania Aba I i wygnanie do Azerbejdżanu, choć nie został on skazany na śmierć. Nawet w późniejszym okresie uwięzienia na dworze cesarskim mógł przyjmować wizyty współpracowników i kierować życiem swojego kościoła. Uważa się, że jego twórczość literacka, w dużej mierze zaginiona, obejmowała syryjską wersję Starego Testamentu, komentarze biblijne, kanony kościelne, listy synodalne (niektóre z nich zachowały się w Synodicon Orientale), hymny liturgiczne i homilie. Pomimo rozległych zniszczeń, na podstawie twórczości jego uczniów można odtworzyć jego działalność literacką. Z ich pism wiemy, że dał znaczący impuls do gatunku literackiego typowego dla Kościoła perskiego, którego korzenie sięgają Narsai i Jakuba z Sarug: "wyjaśnienia" lub "przyczyny", traktaty mające na celu zilustrowanie przesłanek celebracji liturgicznych, sakramentów i leżącej u ich podstaw teologii - teologii, która, będąc zakorzeniona w liturgii, była bardziej rozwinięta w swoim wymiarze historyczno-zbawczym niż w wymiarze bardziej technicznym chrystologicznym czy trynitarnym. Pisma te miały fundamentalne znaczenie dla formowania się perskich wspólnot chrześcijańskich, jak dobrze pokazują Wyjaśnienia dotyczące Narodzenia Tomasza z Edessy, które wydają się przerobić część materiału jego mistrza. Inną znaczącą inicjatywą Aby (539-540) było zlecenie tłumaczenia Księgi Heraklidesa Nestoriusza grupie tłumaczy, wśród których był Cyrus z Edessy; ta praca - brzmiały przeprosiny Nestoriusza w obronie jego doktryny chrystologicznej, napisane dzień po przeczytaniu Księgi Leona Wielkiego. Tekst ten stałby się jeszcze bardziej decydujący w kościele takim jak perski, który początkowo pod wpływem egzegetycznych i teologicznych sformułowań Teodora z Mopsuestii, coraz bardziej skłaniał się ku bardziej technicznym ramom chrystologicznym Nestoriusza: w istocie formuły, które ostatecznie będą dominować w większości konserwatywne - i najpotężniejsze - kręgi kościoła perskiego w następnym stuleciu były bardziej Nestorianskie niż Teodoryjskie.

ABA (mar) (IV w.). Aba, poeta i uczeń Efrema z Nisibis, znany jest z biblijnych komentarzy do ST (Hioba; Ps 42:9) i ewangelii, a także z nawoływań metrycznych zapisanych w 5-sylabowych wersetach. Pozostały jedynie fragmenty jego twórczości literackiej.

agenci/brokerzy: pośrednicy marketingowi, którzy łączą kupujących i sprzedających i pomagają w negocjacjach dotyczących wymiany, ale nie przejmują praw własności do towarów.

analiza progu rentowności : Proces stosowany do określania rentowności na różnych poziomach sprzedaży.

analiza produktu : Sporządzanie kosztorysów i prognoz sprzedaży w celu wyczucia rentowności pomysłów na nowy produkt

asortyment produktów : Połączenie linii produktów oferowanych przez producenta.

arbitraż : zgoda na zaangażowanie bezstronnej strony trzeciej (pojedynczego arbitra lub zespołu arbitrów) w celu wydania wiążącej decyzji w sporze pracowniczym.

Amerykańska Federacja Pracy (AFL): Organizacja związków rzemieślniczych, która broniła podstawowych kwestii pracowniczych; założona w 1886 r.

Aya (1) (Merneferré) (zm. 1690 p.n.e.): władczyni XIII dynastii. Panował od 1704 r. p.n.e. do jego śmierci. Jego imię tronowe oznaczało "Piękne jest pragnienie Ré". Uważa się, że władca ten pochodził z Avaris i był wasalem Hyksosów, Azjatów, którzy wówczas dominowali na terytoriach północnych. We wschodniej Delcie znaleziono diorytowe zwieńczenie jego grobowca, a w całej Dolinie Nilu znaleziono inne pomniki. Jego grób jest jednak niezidentyfikowany. Pod koniec panowania Ayi zbuntowała się wschodnia Delta.

Aya (2) (Kheperkhepruré) (zm. 1319 p.n.e.): władczyni XVIII dynastii. Panował od 1323 r. p.n.e. do jego śmierci. Aya wstąpiła na tron po śmierci Tut′anchamona i najwyraźniej poślubiła Ankhesenamona, wdowę po młodym królu. Nie pojawia się jednak po początkowej sukcesji Ayi. Królową przedstawioną we wszystkich zachowanych tekstach jest Tey, zwykła osoba, która służyła jako pielęgniarka Nefretete i poślubiła Ayę przed wstąpieniem na tron. Aya, również zwykły człowiek, był "Władcą Koni" i Niosącym Wachlarz, a następnie wezyrem i kanclerzem Echnatona (1353-1335 p.n.e.) w Amarnie, ale śledził proces reorganizacji rządu i jego ugruntowania boga Amona podczas jego krótkiego panowania. Jego portrety przedstawiają mężczyznę o wąskiej, kościstej twarzy i długim, smukłym nosie. Aya wzniosła kolumnadę w Karnaku i wykutą w skale świątynię w Achminie. Zbudował świątynię grobową w Medinet Habu w zachodnich Tebach, ale nie zapewnił sobie tam grobowca. W Dolinie Królów udekorowano grobowiec dla niego i Teya, ale jego szczątków nigdy nie odnaleziono. Jego grób jest długi i prosty, z czterema korytarzami. Bogate przejście prowadzi do komory grobowej, która została ozdobiona tekstem Am Duat. W miejscu pochówku Ayi znajdował się sarkofag z czerwonego granitu. Miał też niedokończony grobowiec w Amarnie. Aya wyznaczyła Nachtmina (1), prawdopodobnie krewnego i dowódcę wojskowego, na swojego spadkobiercę, ale Horemhab odłożył go na bok i został ostatnim faraonem dynastii.

Aziru (fl. XIV w. p.n.e.): władca Amurru, następca Abdiashirty. Miał kontakty polityczne z Echnatonem (1353-1335 p.n.e.) i Tut′ankhamunem (1333-1323 p.n.e.). Aziru utrzymywał sojusz z Hetytami i zaczął przejmować zamożne miasta portowe na wybrzeżu Morza Śródziemnego, twierdząc, że jego działania wynikają z potrzeb Egiptu. Z czasem jednak Aziru stracił poparcie Egiptu i został wasalem Suppiluliumas I oraz Hetytów.

Avaris (Hut-Waret): Miejsce położone we wschodniej Delcie, na północny wschód od Bubastis, w regionie Khatana i Qantir, miejsce Per-Ramzesa, rezydencja XIX dynastii (1307) -1196 p.n.e.) władcy. Avaris pochodzi z czasów starożytnych i był uważany za miasto-świątynię boga Ozyrysa; jako świętą relikwię miała tam zostać pochowana część ciała boga. Egipcjanie nazywali to miasto Hut-Waret. Avaris stało się stolicą Hyksosów, Azjatów, którzy dominowali na terenach północnych w Drugim Okresie Przejściowym (1640-1532 p.n.e.) i zostało założone prawdopodobnie ok. 1720-1700 p.n.e. Wykorzystywali architekturę wyraźnie kananejską i eksponowali obce symbole kulturowe. Srebrny denar wybity dla uczczenia zwycięstwa Oktawiana (Augusta) i jego podboju Egiptu w 30 roku p.n.e. (Dzięki uprzejmości Historical Coins, Inc.)/ Hyksosi zapewnili miastu mury, groble i różne zabezpieczenia, aby chronić mieszkańców przed oblężeniami i atakami rakietowymi. Kamose próbował dotrzeć do Avaris ze swoją armią południową ok. 1500 p.n.e. w celu wypędzenia Hyksosów, ale zadanie to przypadło jego bratu, ′Ahmose (Nebpehtiré) (1550-1525 p.n.e.), założycielowi XVIII dynastii. Do ataku na stolicę użył sił lądowych i morskich. Avaris przetrwał oblężenie i wydaje się, że wycofanie się Hyksosów było wynikiem negocjacji, chociaż armia egipska ścigała ich nawet poza granicą. Kapitulacja Awarisa w 1532 r. p.n.e. zakończył dominację Hyksosów i podział Egiptu. W okresie Ramessydów miejsce to ponownie stało się spektakularną metropolią. Awaris wydaje się być domem pierwszego Ramzesa (1307-1306 p.n.e.), a jego następcy przekształcili miasto w rozległy zespół świątyń, pałaców, sanktuariów i obozowisk wojskowych.

awet: starożytny cep, królewski symbol faraonów, przejęty od boga Ozyrysa i starożytnego bóstwa pasterskiego Andjeti. Oszust oznaczał rolę faraona jako strażnika ludu Nilu. Oszust i cep były używane podczas wszystkich ceremonii królewskich i stanowiły część regaliów grobowych wszystkich władców. W grobowcu Skorpiona I, władcy Hierankopolis i Thinis z okresu predynastycznego, znaleziono oszusta wykonanego z kości słoniowej. Wartość takich symboli uznano zatem jeszcze przed założeniem Egiptu jako narodu w roku 2920 p.n.e.

Awibré Hor (fl. XIX w. p.n.e.):: tajemnicza osobistość królewska Egiptu z XII dynastii. Prawdopodobnie był synem i dziedzicem, a może nawet współregentem Amenemheta III (1844-1797 p.n.e.). Nie zachowały się żadne wzmianki o jego współrządzeniu, ale jego grób, znajdujący się w kompleksie grobowym Amenemheta III w Daszur, zawierał insygnia królewskie. Odkryto tam rzadką drewnianą statuę tego młodzieńca, a także złoconą maskę i sarkofag, wykonane z jednego kwadratu piaskowca. Grób księżniczki Nwebhotep-Khred znajduje się obok grobowca Awibré Hor. Prawdopodobnie była jego małżonką, ponieważ została pochowana w srebrnej koronie i złotym moczniku, symbolu władców Egiptu. Drewniane posągi Hora przedstawiają go jako ka, istotę astralną, która powstaje po śmierci. Prawdopodobnie pełnił funkcję współregenta zaledwie przez siedem miesięcy.

August (Oktawian) (zm. 14 n.e.):: pierwszy cesarz Cesarstwa Rzymskiego i pierwszy panujący nad Egiptem. Od 30 roku p.n.e. uważał Egipt za specjalną prowincję. do jego śmierci. Urodził się jako Gajusz Juliusz Cezar Oktawian w 63 roku p.n.e. i był wielkim bratankiem oraz adoptowanym synem i spadkobiercą Juliusza Cezara. Kiedy w 44 r. p.n.e. zamordowano Cezara, Oktawian, jak go wówczas nazywano, sprzymierzył się z Markiem Antoniuszem i Lepidusem w wynikającej z tego wojnie domowej przeciwko mordercom jego wuja, Brutusowi, Kasjuszowi i tak zwanym Wyzwolicielom. Sojusz polityczny między Oktawianem i Antoniuszem upadł w 31 roku p.n.e., a Oktawian, wspomagany przez Marka Agryppę i innych, postanowił zniszczyć Marka Antoniusza i Kleopatrę VII (51-30 p.n.e.). Wygrywając bitwę pod Akcjum, Oktawian zajął Aleksandrię i był świadkiem samobójstw ostatniej królowej-faraona Egiptu, Kleopatry VII i Marka Antoniusza. Odmówił uhonorowania byka Apisa w Saqq ara i mumii starożytnych faraonów. Podobno dotknął ciała Aleksandra III Wielkiego, w wyniku czego kawałek zachowanego nosa odpadł z ciała. August odbył podróż po Dolinie Nilu i rozpoczął programy naprawy systemu irygacyjnego, korzystając z wojsk rzymskich, aby wprowadzić niezbędne zmiany. August uczynił Egipt cesarską posiadłością Rzymu i postanowił rządzić największym imperium tamtego okresu historycznego. Przyniósł pokój i dobrobyt Rzymowi oraz zapewnił bezpieczeństwo prowincjom. Ołtarz Pokoju, wzniesiony w 13 r. p.n.e. na rzymskim Polu Marsowym oraz pomnik Ancyranum wzniesiony w Ankarze (współczesna Turcja) stanowią dowód jego solidnej wizji oraz starannej odbudowy imperium i administrowania nim. Oktawian, podobnie jak August, zmarł w Rzymie w XIV roku n.e. Aneksja Egiptu przez Augusta była koniecznym posunięciem, toteż poradził sobie z rzymską okupacją Doliny Nilu z taktem i świadomością historii tego kraju i potencjalnego dobrobytu. Nadając Egiptowi status majątku cesarskiego, osobistej własności panującego cesarza, złożył wniosek o objęcie rządów w jego imieniu prefekta. Prefektura ta była otwarta tylko dla członków Rycerstwa Jeździeckiego. Wydał także dekret, że żaden Rzymianin ze stanu senatorskiego ani jeźdźca nie może wjechać do Egiptu bez osobistego pozwolenia cesarza. Egipcjanie pogodzili się ze zmianami politycznymi i ponownie zwrócili się do wewnątrz, tworząc stabilne nomy i przywódców, którzy wytrzymali rzymską obecność, podatki i obowiązki.

Ausim (Hem; Letopolis): miejsce na północ od współczesnego Kairu w delcie Egiptu, zwane Hem przez Egipcjan i Letopolis przez Greków. Miejsce to było ośrodkiem kultu bóstwa sokoła, Horusa, w postaci Khenty-Khem lub Khenty-Irty. Pomniki ku czci Horusa wznieśli w Ausim Necho II (610-596 p.n.e.), Psammetichus II (595-589 p.n.e.), Hakoris (393-380 p.n.e.) i Nektanebo I (380-362 p.n.e. )

Ateneusz (fl. IV wiek p.n.e.):: generał armii Antygona I Monoftalmusa, który przeciwstawił się Egiptowi. Był rywalem Ptolemeusza I Sotera (304-284 p.n.e.) i rywalizował z nim o dominację po śmierci Aleksandra III Wielkiego. W 312 roku p.n.e. Ateneusz poprowadził 4600 ludzi w rejon Nabatejczyków, aby nałożyć blokadę gospodarczą na Egipt i zatrzymać dopływ bitumu używanego do mumifikacji. Ateneusz najechał Nabateę podczas święta, podczas którego mężczyźni zebrali się w miejscu zwanym "Skałą", uważanym za Petrę. Schwytał lub zabił wielu uczestników święta i uciekł z setkami wielbłądów, srebrem, kadzidłem i mirrą. Jednak wkrótce potem Grecy zostali zaatakowani przez Nabatejczyków, a Ateneusz stracił piechotę i kilka jednostek kawalerii. Kiedy Nabatejczycy napisali do Antygona I Monoftalmusa, protestując przeciwko greckiej inwazji, ten oświadczył, że generał Atenajusz działał na własną rękę.

Athribis (Sohag; Tell Atrib):: Miejsce w zachodniej Delcie, na północny wschód od Benha, na odnodze Nilu Damietta, obecnie Tell Atrib, Egipcjanie nazywali miasto Huthery-ib, centrum kultu Kem-wer, "Wielki Czarny", bóstwo-byk. Khenti-kheti, czyli Horus-Khentikheti, był czczony w Athribis. Miasto zostało założone prawdopodobnie w czasach IV dynastii (2575-2465 p.n.e.) i utrzymywane było przez późniejsze linie królewskie. W Athribis znajdują się pomniki z czasów XII dynastii (1991-1783 p.n.e.), a także świątynia wzniesiona przez Amenhotepa III (1391-1353 p.n.e.) i Amasisa (570-526 p.n.e.). Na miejscu odkryto także grobowiec królowej Takhat (3), małżonki Psammetychusa II (595-589 p.n.e.). Jeden z głównych kapłanów miasta, Amenhotep, syn Hapu, zyskał trwałą sławę w Egipcie.

Athribis Stela: Pomnik wzniesiony za panowania Merenptaha (1224-1214 p.n.e.), syna i następcy Ramzesa II, stela ta wraz z Kolumną Kairską i inskrypcją odkrytą w Karnaku opowiada o wyzwania militarne, przed którymi stanął Merenptah, gdy objął tron Egiptu. Libijczycy i ich sojusznicy, którzy mieli nadzieję najechać Egipt, zostali pokonani przez Merenptaha pod Per-yer w Delcie.

Atum (Tem; Tum): jedno z najwcześniejszych bóstw w Egipcie, bóg ziemi zwany także Tem i Tum. Atum istniał samotnie na początku czasu, unosząc się bezwładnie w wodnym chaosie Nun lub Nu . Samorodne bóstwo, zdolne także do samozapłodnienia, jego imię oznaczało "Dokończony". Atum zmartwychwstał samotnie na miejscu swojej świątyni w Heliopolis. Papirus z XX dynastii (1196-1070 p.n.e.), skopiowany w okresie ptolemejskim (332-30 p.n.e.), stwierdza, że Atum wyewoluował samotnie, wychodząc z chaosu Nuna. Spłodził bóstwa Shu i Tefnut. Stworzyli Geba i Nuta, którzy spłodzili Ozyrysa, Izydę, Seta i Neftydę. Bogowie ci utworzyli Enneadę z Heliopolis, do której dołączył Horus lub Ré. Z tego powodu Atum nazywano "liczbą mnogą liczby mnogiej". W okresie Starego Państwa (2575-2134 p.n.e.) Atum było kojarzone z kultem Ré, czczonego jako Atum-Ré. Przedstawiano go jako mężczyznę noszącego podwójną koronę egipską, niosącego królewskie berło i ankh. Atum był formą boga Ré jako zachodzącego słońca, a także pojawiał się jako mangusta. Twórca wszystkich bóstw Nilu, Atum, był później łączony z kultami Ptaha, a następnie Ozyrysa.

Aten: bóstwo wprowadzone do Egiptu w okresie Nowego Państwa (1550-1070 p.n.e.). Aten był również znany jako "Aten Dnia", dysk słoneczny świecący nad rzeką, prawdopodobnie będący formą Ré-Harakhte. Echnaton (1353-1335 p.n.e.), wstępując na tron w Tebach, ogłosił wielką reformację religijną i zadekretował kult Atona jako jedyną prawdziwą religię tego kraju. Aten nie był wynalazkiem Echnatona, był znany za panowania jego poprzedników Totmesa IV i Amenhotepa III. Na cześć boga założył nową stolicę, miejsce zwane Akhetaten, "horyzont Atona", obecnie znane jako el-Amarna, na północ od Teb. Na brzegu Nilu powstały rozległe kompleksy świątynne, ale nie było tam posągów boga. Bóstwo to było reprezentowane przez wielkiego czerwony dysk, z którego długie promienie wraz z rękami wychodziły na wiernych. Echnaton i jego królowa Nefertiti w towarzystwie córek odprawiali kultowe ceremonie boga. Do ostatnich lat swego panowania Echnaton był jedynym kapłanem tego kultu. Ceremonie ku czci Atona polegały głównie na ofiarowaniu ciast i owoców oraz recytowaniu pięknych hymnów skomponowanych na jego cześć. Aten był chwalony jako twórca człowieka i pielęgnujący duch świata. Był bogiem słońca, prawdopodobnie formą Ré. W hymnach wyrażał się wyraźny nurt Braterstwa i równości wszystkich ras i ludów. Kult Atona był zmodyfikowaną formą monoteizmu i dopóki żył Echnaton, bóstwo to było oficjalnym bogiem Egiptu. Echnaton jednak związał się z Atonem, uczestnicząc w ucztach jako istota zjednoczona z Atonem. Surowe środki zostały podjęte w szczególności przeciwko świątyni Amona, a także przeciwko czci większości innych bóstw. Nawet kartusz ojca Echnatona, Amenhotepa III, został uszkodzony, ponieważ znajdowało się na nim imię boga Amona. Kiedy Echnaton zmarł w 1335 r. p.n.e., ′Amarna padła ofiarą wielu wrogów nowego bóstwa, a Aten został wygnany na zawsze.

Atet (Itet) (fl. 26 w. p.n.e.): kobieta królewska z IV dynastii. Była żoną księcia Nefermy, syna Snefru (2575-2551 p.n.e.) i księżniczki Neferkau. Prawdopodobnie była spokrewniona z Nefermą z urodzenia. Ich syn, Hemiunu, był wezyrem Chufu (Cheopsa) (2551-2528 p.n.e.). Została pochowana wraz z księciem Nefermą w Meidum. W grobowcu Ateta odkryto słynne piękne płaskorzeźby przedstawiające gęsi. Inne obrazy przedstawiały zwierzęta domowe, święte ptaki i dzieci. Na niektórych listach nazywa się Itet.

Asuan: najbardziej na południe wysunięte miasto starożytnego Egiptu, Asuan, znajdował się tuż nad pierwszą kataraktą na Nilu. Współczesny Asuan położony jest nad pierwszą kataraktą, na wschodnim brzegu Nilu i jest tętniącym życiem ośrodkiem handlowym i turystycznym, liczącym około 275 000 mieszkańców. Jest to także siedziba jednego z gubernatorstw Republiki Egiptu. Nazywany "Bramą Południową" lub swenet, Asuan stał się w czasach greckich znany jako Syrena. Miasto służyło jako siedziba prowincji dla terytoriów poniżej katarakty, ponieważ wicekrólowie Nubii (współczesny Sudan) przez niektóre panowania używali wyspy Elefantyńskiej w Asuanie jako rezydencji. Okolica słynie z czerwonego granitu, zwanego syrenitem. Asuan, zawsze jedno z najlepiej prosperujących miast w Dolinie Nilu, składał się z trzech głównych regionów: miasta, świątyń i kamieniołomów granitu. Obok miasta znajduje się Wyspa Elefantyńska, która służyła jako sanktuarium boga Chnuma, garnizon wojskowy i centrum administracji handlowej.

Historia

Osadnictwo w Asuanie datuje się na okres predynastyczny, przed zjednoczeniem Egiptu ok. 3000 p.n.e. Od najwcześniejszych okresów historii Egiptu Asuan był strategicznym miejscem dla przemysłu obronnego i handlowego. Reprezentował także południową granicę Egiptu. Władców lokalnych nomów, czyli prowincji, nazywano "Magnatami Bramy Południowej"; "brama" prowadziła do Nubii (współczesny Sudan). Nubia, zwana także Kusz, była rozległym regionem wzdłuż katarakty Nilu, słynącym z niezwykłej różnorodności zasobów naturalnych, w tym złota. Gdy Egipcjanie badali i ustanawiali handel z Nubią, Asuan przekształciło się w ośrodek handlowy. Celnicy na Wyspie Elefantyńskiej położonej na Nilu w pobliżu Asuanu spotykali się z ekspedycjami i pobierali opłaty drogowe i podatki celne. We wczesnych okresach wyspa Elefantyńska nazywała się Abu lub Yabu, co oznaczało słonia. Grecy przetłumaczyli nazwę wyspy na Elefus. Podobno wyspa przypominała pływającego słonia, stąd nazwa. Bardzo wczesny handel kłami słoniowymi wykonanymi z pożądanej kości słoniowej był prawdopodobnie sugestią współczesnej nazwy. Miasto Asuan było jedną z najbardziej wyrafinowanych i kosmopolitycznych metropolii starożytnego Egiptu. Asuan, będący ośrodkiem handlu, wypraw i wojska, był domem dla ludzi z wielu krajów i kultur, w tym Nubijczyków (współczesny Sudańczyk), Fenicjan (współczesny Libańczyk) i Greków. W przeciwieństwie do Egipcjan na północy handlarze, personel wojskowy i urzędnicy Asuanu mieli kontakt z wieloma językami. Miasto pozostało potężnym ośrodkiem wojskowym i handlowym aż do epoki rzymskiej okupacji.

Ekonomia

Asuan i Elefantyna miały wspólne rynki zbytu dla towarów i zasobów, które trafiały do kraju z Nubii i Morza Czerwonego. Wśród kosztowności przybywających statkami lub karawanami znajdowało się złoto, olejki, kadzidła, kość słoniowa, zwierzęta i skóry. Na miejscowej steli upamiętniono wpływową kobietę o imieniu Nebt. Była dziedziczką Elefantyny i najwyższym nomarchą w XI dynastii. Miała własne biura, biblioteki i grupę skrybów, którzy prowadzili jej rachunki i korespondencję. Nebt była uważana za patronkę sztuki i czczona przez Mentuhotepa II (2061-2010 p.n.e.), który uczynił jej córkę jedną ze swoich królowych. Z czasem faraonowie Państwa Środka zbudowali kanały obok katarakt, aby ich statki mogły wygodnie podróżować na południe. W ten sposób produkty Nubii wzrosły jako przedmioty handlowe. Wysiłki związane z budową statków na Morzu Czerwonym, głównie w miejscu zwanym Kuser, również poszerzyły zakres rynków handlowych. Egipskie statki płynęły do Puntu, którego nie zidentyfikowano, ale uważa się, że jest to współczesna Etiopia, i dostarczały drzewa mirrowe, przyprawy, rzadkie zwierzęta i inne egzotyczne towary handlowe. Rozbudowano także kamieniołomy w Asuanie. Szczególnie ceniona była skała granitowa zwana syrenitem. Z tego wytrzymałego kamienia wykonano obeliski. Pozostałości po wydobyciu są widoczne w Asuanie, gdzie w kamieniołomie nadal znajduje się kawałek granitu, zwany Zniszczonym Obeliskiem.

Znaczenie

Położone strategicznie na południowej granicy z Nubią, Asuan i Wyspa Słonia były aktywnymi miejscami w każdym okresie historycznym Egiptu. Wojownicy-faraonowie prowadzący kampanię w Nubii wykorzystywali ten obszar do przygotowań i gromadzenia wojsk, a następnie odpoczywali przed podróżą powrotną do swoich stolic. Handlarze i poszukiwacze przygód zlokalizowali, a następnie eksploatowali zasoby, w tym złoto, kamienie szlachetne i elektrum, znalezione na południe od królestwa. Do grobowców w Asuanie należy szósta dynastia (2323-2323) 2150 p.n.e.). Na szczególną uwagę zasługują grobowce Mekhu i Sabniego, ojca i syna, którzy przeprowadzili wyprawy w poszukiwaniu zasobów i na pozycje garnizonu wzdłuż katarakty Nilu. Mekhu zmarł na południe od Asuanu, a Sabni odzyskał ciało swojego ojca i przywiózł je do Egiptu w celu pochówku. Pepi II (2246-2152 p.n.e.) przekazał dary grobowe za grobowiec, w którym znajdują się komory ze filarami skalnymi i freski. Pochowany jest tam także Harkhuf, wierny sługa Pepi II. Na nekropolii w Asuanie znajdują się także grobowce miejscowych nomarchów z okresu Państwa Środka (2040-1640 p.n.e.), w większości wyposażone w długie przejścia i ozdobione freskami i płaskorzeźbami. Asuan był siedzibą bóstw Chnuma, Sateta i Anuketa. Bóg Nilu, Hapi (1), rezydował w jaskini w tym regionie, a jedno miejsce zostało zarezerwowane jako grób Ozyrysa. Wiele z nich zbudowano w tych miejscach, aby uczcić lokalne bóstwa. Hatszepsut (1473-1458 p.n.e.) wzniosła świątynię bogini. Satet z płaskorzeźbami i granitową wnęką. Ramzes II (1290-1224 p.n.e.) i Nec Tanebo II (360-343 p.n.e.) dobudowane do świątyni Chnuma. Świątynia Philae, która w latach 70. XX w. została przeniesiona na wyspę Agilkia, aby uratować ją przed wodami Jeziora Nasera (spowodowaną przez Wysoką Tamę Asuańską), znalazła się pod jurysdykcją miasta.

astrologia: praktyka przypisywana starożytnym Egipcjanom, bardzo udramatyzowana we współczesnym świecie. Egipcjanie praktykowali pewną formę astrologii, ale miała ona niewiele wspólnego z astrologią z późniejszych epok. Egipcjanie praktykowali teologię astralną, formę wróżenia, która odpowiadała ówczesnym obserwacjom astronomicznym, ale nie miała niezależnej wartości. Egipcjanom zawsze zależało na zrównaniu ludzkie wysiłki związane z wydarzeniami kosmicznymi obserwowanymi na nocnym niebie, a większość ich pism i nauk na temat ducha ma′at dotyczyła potrzeby odzwierciedlenia boskiego porządku wykazywanego przez ciała niebieskie. Horoskopy we współczesnym znaczeniu tego słowa nie były znane Egipcjanom przed upadkiem Nowego Państwa. Nie mieli tradycyjnych znaków zodiaku ani koncepcji domów planetarnych. Kiedy Egipcjanie rzeczywiście dowiedzieli się o horoskopach i związanej z nimi tradycji, pochodzili ze źródeł mezopotamskich i hellenistycznych późnego okresu ptolemejskiego. Egipcjanie mieli inne metody wróżenia i wróżenia, takie jak mitologiczne kalendarze opisujące szczęśliwe i pechowe dni, szczególnie jeśli dotyczyły one narodzin. Prawdziwy horoskop pojawił się nad Nilem w okresie ptolemejskim (304-30 p.n.e.). Zodiak babiloński i interpretacje greckie zastąpiły egipską koncepcję niebios. Jednakże dekany związane z obliczeniami astrologicznymi zostały przedstawione w grobowcu Senenmuta za panowania Hatszepsut (1473-1458 p.n.e.), ale nie były powszechnie uznawane.

astronomia: starożytna egipska nauka o gwiazdach zrodziła się we wczesnych epokach pod wpływem wymagań rolnictwa. Ponieważ pory żniw oraz nawożenie pól i sadów uzależnione były od corocznych wylewów Nilu, kapłani z pierwszych lat historii Egiptu zaczęli sporządzać mapy ciał niebieskich i włączać je do tradycji religijnej, która dostarczałaby informacji o Nilu i jego wzorcach wylewów. Panowała fascynacja działalnością niebiańską, o czym świadczą inskrypcje nagrobne z okresu Starego Państwa (2575-2134 p.n.e.) i I Okresu Przejściowego (2134-2040 p.n.e.), które trwały aż do epok późniejszych i zostały rozwinięte w czasach ptolemejskich. Inskrypcje te zawierały wykazy podziałów nieba, zwanych przez Greków dekanami. Dekanami były tak zwane 12 godzin nocy, reprezentowane przez obrazy. Każdy dekan był uosobiony i otrzymał boski atrybut. Z którą kojarzono Nut, ważną boginię nieba w Egipcie inskrypcje i ich przedstawienia. Jako bogini niebios, ciała niebieskie zostały włączone do jej ciała. Niektórzy kapłani, wyznaczeni jako "Strażnicy Czasu", obserwowali nocny ruch gwiazd. Musieli zapamiętać kolejność gwiazd stałych, ruchy księżyca i planet, wschody księżyca i słońca, a także czasy ich zachodu oraz orbity różnych ciał niebieskich. Takie uczone osoby były wówczas gotowe recytować te informacje w radzie i podawać szczegółowe informacje na temat zmian zachodzących na niebie w danej porze roku. Jeden zespół gwiazd znany astronomom świątynnym nosił nazwę Ikhemu-Seku, czyli "Gwiazdy, które nigdy nie zawodzą". Były to gwiazdy polarne, które pozostawały nieruchome na nocnym niebie i były bardzo czczone jako szczególne dusze, które osiągnęły prawdziwą błogość. Drugi zestaw gwiazd, a właściwie planet, to Ikhemu-Weredu, "gwiazdy nigdy nie odpoczywające", które krążą po odrębnych orbitach na nocnym niebie. Nie ma informacji, czy Egipcjanie rzeczywiście dokonali rozróżnienia pomiędzy planetami i gwiazdami. Uważa się, że oba zestawy "gwiazd" towarzyszyły łodzi słonecznej podczas jej nocnych podróży. Odnotowane gwiazdy to Syriusz Dogstar, zwany Sopdu lub Sopdet, uważany za prawdziwy symbol nadchodzącej wylewu Nilu, sygnalizujący podniesienie się rzeki; Orion, zwany Sah, "szybkonogi, długobiegacz"; Wielka Niedźwiedzica (Wielka Niedźwiedzica lub Wielki Wóz), zwana Meskhetiu. Odnotowano także Łabędzia, Kasjopeję, Smoka, Skorpiona i Barana. Nie ma dowodów na to, że Egipcjanie sporządzali mapy Plejad aż do okresu ptolemejskiego (304-30 p.n.e.). Odnotowane planety to Hor-tash-tawy (Jowisz), zwany "Horusem, który łączy dwie krainy"; Hor-ka-Pet (Saturn), zwany "Horusem Niebiańskim Bykiem"; Horus - Desher (Mars), "Czerwony Horus"; Sebeg (Merkury), czyli nieznany; Seba-Djai (Wenus), "Gwiazda, która się krzyżuje". Słońce dominowało w religii egipskiej od czasów predynastycznych, przedstawiane jako chrząszcz skarabeusz, Khepri, wschodzący rano, Ré w południe (nad głową) i Atum w nocy. Słońce stało się ważne dla egipskiej astronomii w dwudziestej szóstej dynastii. Egipcjanie nie interesowali się specjalnie gwiazdami i planetami samymi w sobie. Wystarczyło im uznanie ciał astralnych za część kosmicznej harmonii, którą ludzkość musiała utrzymać, aby świat mógł prosperować i przetrwać.

Asurbanipal (zm. ok. 627 p.n.e.):: władca Asyrii, który zaatakował Egipt. Panował od 669 r. p.n.e. aż do jego śmierci i zastąpił swojego ojca, Essarhaddona. Po objęciu tronu Assurbanipal wznowił kampanię przeciwko Egiptowi. Wykorzystał władcę Saisa, Necho I (672-664 p.n.e.), a następnie Psammetichusa I (664-610 p.n.e.), aby zdobyć asyryjski przyczółek nad Nilem. W 663 r. prowadził kampanię przeciwko Tanutamunowi (664-657 p.n.e.), następcy Taharki (690-664 p.n.e.), ale sprawy babilońskie zmusiły go do wstrzymania egipskich wysiłków. Jego żoną była Anhursharrat, a on rządził z Niniwy (naprzeciwko współczesnego Mosulu w Iraku).

Asyryjczycy: ludność zamieszkująca prawy brzeg rzeki Tygrys w Assur, współcześnie Kileh Shergat, w północnym Iraku. Imperium asyryjskie rozpoczęło się w Assur, prawdopodobnie za sprawą władcy zwanego Nemrodem, a rozprzestrzeniło się w górach Niphates ok. 1270 r. p.n.e. i trwało do 740 r. p.n.e. Babilon zdobył Asyryjczyków ok. 1260 p.n.e., a północna Syria odczuła obecność Asyryjczyków. Pierwszym znanym prawdziwym królem był Bel-bani. Około 1450 roku p.n.e., po dominacji Egiptu, Asyria rozpoczęła drugi okres rozwoju, wkraczając do Zagros i Armenii. Syria upadła pod ich naporem, podobnie jak Fenicja, Damaszek i Izrael. Trzeci okres, ok. Rok 1100 p.n.e. to czas dalszej ekspansji. Asyryjczycy podbili Egipt, Suzjanę, Cypr oraz regiony Morza Śródziemnego i Zatoki Perskiej. Ekspansję zatrzymała inwazja Scytów, opór Medów i potęga Babilonu. Niniwa, ostatnia stolica Asyrii, upadła ok. 612 p.n.e.

Astarte: była to bogini pochodząca z Syrii i sprowadzona do Egiptu w Nowym Królestwie (1550-1070 p.n.e.). Amenhotep II (1427-1401 p.n.e.) wzniósł w Gizie stelę ku jej czci. Otrzymała stopień córki boga Ré i została małżonką Seta. Astarte była patronką rydwanów faraona podczas kampanii wojskowych. Przedstawiana była jako naga kobieta ubrana w atef, czyli bycze rogi. Służyła jako bogini wojny w Syrii.

Asten (Astes):: bóstwo, które służyło jako towarzysz boga Thota, patrona mądrości; na niektórych listach nazywany jest Astes. Thoth pozostawał popularny przez wszystkie epoki, a koncepcja towarzysza bóstwa została doceniona przez Egipcjan jako sposób na oddanie czci starszym bogom, którzy nie mieli już wpływu na społeczeństwo.

Asasif: Jest to depresja na zachodnim brzegu Nilu w pobliżu Deir el-Bahri, naprzeciwko Teb. Położony w pobliżu wzgórz Khokha, obszar ten był wykorzystywany jako nekropolia. Odkryto na tym terenie grobowce Saitów, czyli XXVI dynastii (664–525 p.n.e.), a także zespoły grobowe z XI dynastii (2134–1991 p.n.e.). Ramzes IV (1163–1156 p.n.e.) także założył w tym miejscu świątynię.

Ashait (fl. XXI w. p.n.e.): kobieta królewska z XI dynastii. Była niższą rangą małżonką Mentuhotepa II (2061–2010 p.n.e.). Ashait został pochowany w skomplikowanym kompleksie grobowym w Deir el-Bahri, na zachodnim brzegu Nilu w Tebach. Płaskorzeźby na jej grobowcu rzekomo identyfikowały ją jako Etiopkę lub Nubijkę. Trumna Ashaita zawierała czarujący hymn o czterech wiatrach, opisujący rodzaj pogody i obfitości, które nadchodziły z czterech głównych punktów ziemi, a wszystkie one zostały przywiezione do Egiptu przez mityczne istoty. Na jej sarkofagu widniał wizerunek wskazujący ją jako „Jedyną Ulubioną Króla” (Ashait nie była jedyną kobietą z takim przedstawieniem).

Ashoka (Asoka) (zm. ok. 238 p.n.e.):: cesarz Indii Energiczny patron religii buddyjskiej, Ashoka wysłał ambasadę do Aleksandrii i otrzymał ją od Ptolemeusza II Filadelfusa (r. 285–246) p.n.e.). Zaprosił Ptolemeusza, aby został buddystą. W Aleksandrii mieszkali mnisi buddyjscy, a w 270 r. p.n.e. w mieście odbyła się wielka procesja. przedstawiających indyjskie kobiety, zwierzęta domowe i bydło, wszystkie ówczesne symbole religijne i społeczne Indii. Ashoka wysłała także książki buddyjskie do Biblioteki Aleksandryjskiej.

Ashur-uballit I (zm. ok. 1330 p.n.e.):: władca asyryjski, który stworzył Pierwsze Cesarstwo Asyryjskie. Ashur-uballit I stworzył pierwsze imperium asyryjskie, zagrażając Hetytom i Hurytom tamtej epoki, gdy rządził całą Babilonią. Pomógł także Hetytom w zniszczeniu imperium Mitanni. Aszuruballit I służył jako sojusznik Egiptu za panowania Echnatona (1335–1353 p.n.e.). Wysłał Amenhotepowi III, ojcu Echnatona, posąg Isztar.

Assiut (Lykopolis; Lyconpolis; Zawty; Syut):: miasto położone na południe od Hermopolis Magna, po wschodniej stronie Nilu, Assiut było poświęcone bogu Wepwawetowi, bóstwu wilkowi. Miasto było ważne, ponieważ stanowiło koniec trasy karawan z Oazy Kharga i ziem poniżej pierwszej katarakty. Assiut stanowiło także ośrodek szlaku handlowego zwanego „Szlakiem Czterdziestodniowym” prowadzącego z Darfuru do oaz libijskich. Nomarchowie z Assiut słynęli w wielu epokach historii Egiptu ze swojej sprawności militarnej i zostali zaciągnięci do pomocy niektórym władcom w okresach niepokojów. Inskrypcje wyryte w grobowcach nekropolii wykutej w klifach z widokiem na Assiut wskazują na władzę i niezależny status tych mieszkańców. Większość grobowców pochodzi z okresu IX (ok. 2134 p.n.e.) i X (2134 p.n.e.) dynastii, kiedy królowie Herakleopolici zwrócili się do wojowników Asjutów, aby bronili ziemi przed wkraczającymi Tebanami. Atakując Tebańczyków w imieniu IX i X dynastii, wojownicy Assiut rozpoczęli wojnę, która doprowadziła do ich upadku i zjednoczenia całego Egiptu. W Tebach panował wówczas Mentuhotep II (2061–2010 p.n.e.). Kiedy siły Asjutów zaatakowały nekropolię tebańską, niszcząc groby i zwłoki, wszyscy Egipcjanie byli przerażeni, ponieważ taki czyn był świętokradztwem. Mentuhotep II powołał swoje wojska z Górnego Egiptu, zwane „Wyznawcami Horusa” i pomaszerował przeciwko Assiutowi i Heraklepolis, niszcząc władców Khety (Aktoy). Ciekawą płaskorzeźbą odkrytą w grobowcach Assiut jest płaskorzeźba przedstawiająca nomarchę o imieniu Sitré, która pełniła funkcję regentki i utrzymywała dziedziczną ziemię w nienaruszonym stanie, dopóki jej syn nie osiągnął pełnoletności. Znaleziono tam także dwa grobowce Ramessydów (1307–1070 p.n.e.).

Artatama (fl. XIV w. p.n.e.): władca Mitanni sprzymierzony z Egiptem. Był głową państwa Mitanni za panowania Totmesa IV (1401–1391 p.n.e.), mieszkającego w stolicy Washukanni w północnej Syrii. Totmes IV pisał do Artatamy siedem razy, prosząc o rękę swojej córki. Takie małżeństwo cementowałoby stosunki i wzmacniało sojusz w obliczu rosnącego imperium hetyckiego. Pakt Totmesa IV z Artatamą miałby poważne konsekwencje w okresie Ramessydów, ponieważ Hetyci pokonali Mittanich i postrzegali Egipt jako wroga.

Artavasdes III (zm. 34 p.n.e.):: król Armenii, stracony przez Kleopatrę VII. Syn i następca Tigranesa Wielkiego, Artavasdes, był sojusznikiem Rzymu. Wspierał Marka Antoniusza do czasu, gdy Partowie, wrogowie Rzymu pod rządami Orodesa I, najechali Armenię. Następnie Artavasdes oddał swoją siostrę Pacorusowi w Orodes′ syn. W 36 roku p.n.e. Marek Antoniusz najechał Armenię i zdobył Artavasdes. Króla wysłano do Aleksandrii, gdzie Kleopatra VII (51–30 p.n.e.) nakazała jego śmierć.

Artakserkses I (Makrocheir) (zm. 424 p.n.e.): czwarty władca dwudziestej siódmej dynastii. Pers z królewskiego rodu Achemenidów, panował od 465 r. p.n.e. do jego śmierci. Nazywany „Długim Ręką” Artakserkses był synem Kserksesa I i królowej Amestris. Został wyniesiony na tron, gdy Artabanus zamordował Kserksesa I. Aby zemścić się na ojcu, Artakserkses zabił Artabanusa w walce wręcz. Brat zbuntował się przeciwko Artakserksesowi i został pokonany tuż przed tym, jak Egipcjanin Inaros powstał nad Nilem i zabił generała Achemenesa, wuja Artakserksesa I i ukochanego perskiego generała. Generał Megabyzus został wysłany do Egiptu, aby powstrzymać bunt Inarosa i przywrócić kontrolę Persów. Inaros został stracony, a Megabyzus zaprotestował przeciwko tej karze, uznając ją za plamę na jego osobistym kodeksie honorowym. Artakserkses I nie był jednak niepopularny w Egipcie, ponieważ był hojny dla różnych grup tubylczych. Zanim zmarł w Suzie, ukończył ogromną pamiątkową salę tronową w Persepolis, swojej stolicy. Został pochowany w Nagh-e-Rostam.

Artakserkses II (zm. ok. 358 p.n.e.): władca perski, który próbował odzyskać Egipt. Próbę tę podjął za panowania Nektanebo II (360–343 p.n.e.). Artakserkses II był następcą Dariusza II i ojcem Artakserksesa III Ochusa. Poprowadził dwie wyprawy przeciwko Egiptowi, ale nie mógł odzyskać regionu z powodu silnej obrony Nektanebo II. Artakserkses rządził Persją od 404 do 359/358 p.n.e.

Artakserkses III Ochus (zm. 338 p.n.e.) : perski władca, który podbił Egipt i rozpoczął drugą wojnę perską (343–332 p.n.e.). Zaatakował Dolinę Nilu pierwotnie za panowania Nektanebo II (360–343). p.n.e.). Następca Artakserksesa II, który odziedziczył tron, skazał na śmierć swoich bliskich i przez współczesnych był opisywany jako okrutny i energiczny. Jego pierwsza próba odzyskania Egiptu miała miejsce w 351 roku p.n.e., lecz egipska obrona wytrzymała, a Fenicja i Cypr odwróciły jego uwagę buntem. Artakserkses III spotkał Nektanebo II na Nilu w 343 roku, wygrywając bitwę pod Pelusium. Zniszczył północną część kraju i w zemście przeciwko egipskiemu oporowi własnoręcznie zabił świętego byka Apisa. Artakserkses III powrócił do Persji i w 338 r. p.n.e. został otruty wraz z większością swoich dzieci przez dworskiego urzędnika eunucha Bagoasa. Jego żona Atossa przeżyła, a tron ??odziedziczył jej syn Arses.

Artabanus (Ardahan) (fl. V wiek p.n.e.): dowódca straży pałacowej i pogromca Kserksesa I/ (486-466 p.n.e.). Zwany także Ardahanem, przypisuje się mu zabicie Kserksesa I. syn Dariusz, przed lub po zabiciu Kserksesa I. Artabanus sprawował kontrolę nad Persją przez siedem miesięcy i został uznany przez Egipt za króla. Został zabity przez Artakserksesa I (465-424 p.n.e.), Kserksesa′ syn, po tym jak perski generał Megabyzus zwrócił się przeciwko niemu w latach 464/465 p.n.e.

Arsinoe (3) (fl. III wiek p.n.e.): kobieta królewska z okresu ptolemejskiego. Była małżonką Ptolemeusza IV Filopatora (221-205 p.n.e.). Byli rodzeństwem, gdyż była córką Ptolemeusza III Euergetesa i królowej Bereniki (3). W 217 r. Arsinoe towarzyszyła mężowi do obozu armii egipskiej w Palestynie, gdzie zachęcała żołnierzy do zwycięstwa w tamtejszej bitwie nad Seleucydami. Urodziła w roku 210 p.n.e. następcę tronu, Ptolemeusza V Epifanosa. Dwór Ptolemeusza IV Filopatora był dość zdeprawowany. Arsinoe próbował powstrzymać rozpustę i narobił sobie wielu wrogów wśród dworzan. Kiedy w roku 205 zmarł Ptolemeusz IV Filopator, dworzanie ci planowali zamordowanie Arsinoe i dokonali tego w roku 204 p.n.e. Dziedzica chronili dworzanie, którzy ogłosili śmierć Ptolemeusza IV lub Arsinoe dopiero po koronacji Ptolemeusza V Epifana. Na wieść o jej morderstwie doszło do zamieszek.

Arsinoe (4) (fl. I wiek p.n.e.) : kobieta królewska z okresu ptolemejskiego. Była córką Ptolemeusza XII Neosa Dionizego (80-58, 55-51 p.n.e.) i siostrą słynnej Kleopatry VII (51-30 p.n.e.). Arsinoe próbował podburzyć Egipcjan przeciwko Kleopatrze VII i Juliuszowi Cezarowi. gdy Cezar zebrał sprzymierzonych przeciwko niemu Egipcjan, Arsinoe uciekł. Jej patron, Ganimedes, pomógł jej w ucieczce i dołączyła do armii dowodzonej przez Achillasa, której celem było zniszczenie Rzymian i jej siostry. Kiedy Achillas się z nią pokłócił, Arsinoe nakazał go stracić. W traktacie z Cezarem Ganimedes wymienił Arsinoe na pojmanego Ptolemeusza XIII. Kiedy Rzymianie podbili siły egipskie, Arsinoe została zabrana do Rzymu, gdzie prowadzono ją ulicami w ramach triumfu Cezara. Po tym upokorzeniu Arsinoe udał się do Efezu w Azji Mniejszej i schronił się tam w świątyni Artemidy. Jednakże w 41 roku p.n.e. została wytropiona przez agentów Marka Antoniusza i zabita, ponieważ stanowiła zagrożenie dla Kleopatry VII. Jej śmierć wywołała skandal w Egipcie i w Rzymie, gdyż wiązała się z naruszeniem sanktuarium religijnego. Później otwarto grób Arsinoe w Efezie, a jej czaszkę i kości pobrano do badań kryminalistycznych. Korzystając z wyników genetycznych, eksperci odtworzyli twarz Arsinoe, tworząc jej pierwszy znany portret.

Arsinoe (5) (fl. III wiek p.n.e.): kobieta królewska z okresu ptolemejskiego. Była żoną Lagusa, generała armii Aleksandra III Wielkiego (332-323 p.n.e.). Arsinoe urodziła Ptolemeusza I Sotera (304-284 p.n.e.), który został satrapą Egiptu za czasów Aleksandra Wielkiego i założycielem dynastii Ptolemeuszy.

Arsinoe (6):: Miejsce wzniesione przez Ptolemeusza II Filadelfusa (285-246 p.n.e.) w pobliżu Crocodilopolis w ramach jego wysiłków na rzecz odtworzenia regionu Fajum w Egipcie. W ruinach Arsinoe odkryto wiele papirusów.
Arsinoe (7): Miejsce wzniesione przez Ptolemeusza II Filadelfusa (285–246 p.n.e.) w pobliżu współczesnego Ardscherud, obok Suezu, na północnym krańcu zatoki, miasto było końcowym punktem kanału datowanego na wieki wstecz. Z czasem Arsinoe stało się portem dla towarów handlowych z Morza Czerwonego.

Arses (zm. 336 p.n.e.): władca Persji i Egiptu, który został zamordowany. Panował dopiero od 338 r. p.n.e. aż do swojej przedwczesnej śmierci. Najmłodszy syn Artakserksesa III Ochusa i królowej Atossy, Asses wstąpił na tron, gdy urzędnik dworski eunucha Bagoas zamordował króla i jego najstarszych synów. Osły były świadkami inwazji Filipa Macedońskiego na Azję Mniejszą (współczesną Turcję). Wyczulony na zdrady Bagoasa, Osły próbował otruć eunucha, ale został zabity wraz ze swoimi dziećmi. Jego następcą został Dariusz III Codoman.

Arsinoe (1) (fl. III wiek p.n.e.) : kobieta królewska z okresu ptolemejskiego. Była małżonką Ptolemeusza II Filadelfusa (285-246 p.n.e.). Córka Lizymacha, króla Tracji, została królową rangi "Wielkiej Żony" władcy. Arsinoe urodziła mu troje dzieci, w tym jego następcę Ptolemeusza III Euergetesa. Małżeństwo, które odbyło się ok. 282 p.n.e. był częścią sojuszu Tracji i Egiptu przeciwko Syrii. Pomimo spłodzenia dziedzica, Arsinoe został odrzucony, gdy na dwór przybyła siostra Ptolemeusza Filadelfusa, kolejna Arsinoe (2). Została oskarżona o próbę zamachu na Ptolemeusza Filadelfusa i zesłana do miasta Koptos w Górnym Egipcie. Siostra Ptolemeusza wyszła za króla i adoptowała dzieci Arsinoe (1).

Arsinoe (2) (fl. III wiek p.n.e.): kobieta królewska z okresu ptolemejskiego. Była córką Ptolemeusza I Sotera (304-284 p.n.e.) i królowej Bereniki (1). Arsinoe, siostra Ptolemeusza II Filadelfusa (285-246 p.n.e.), była żoną Lizymacha, króla Tracji. Po ślubie otrzymała trzy miasta nad Morzem Czarnym i jedno w północnej Grecji. Aby uzyskać dostęp do trackiego tronu dla swoich własnych dzieci, Arsinoe oskarżyła następcę tronu, Agatoklesa (1), o usiłowanie zamordowania Lizymacha. Konsekwencją decyzji Lizymacha o straceniu syna była wojna pomiędzy Tracją a Królestwem Seleucydów. Lizymach zmarł w 281 r., a Arsinoe uciekła do swojego przyrodniego brata, Ptolemeusza Ceraunusa. Kiedy wkroczyła do Cassandrii, miasta w północnej Grecji, Ptolemeusz Ceraunus dokonał egzekucji na jej dwóch młodszych synach. Uciekła do Aleksandrii i przybyła ok. 279 p.n.e. Żonie Ptolemeusza II Filadelfosa, Arsinoe (1) z Tracji, postawiono zarzuty i zesłano ją na wygnanie do Koptos w Górnym Egipcie. Arsinoe poślubiła jej brata i dzięki temu otrzymał tytuł "Miłującego Brata" w Filadelfii. Arsinoe pomagał Ptolemeuszowi II w jego wojnie z Syryjczykami (274-271 p.n.e.). Otrzymała wiele tytułów i zaszczytów, w tym Arsinoeion, wielkie sanktuarium w Aleksandrii. Jej imieniu poświęcono także część regionu Fajum. Po jej śmierci stała się boginią Filadelfus.

Arkamani (zm. ok. 200 r. p.n.e.): władca Meroka, nubijskiej stolicy kulturalnej. Rządził w swojej stolicy na południe od Asuanu nad Nilem (we współczesnym Sudanie) od ok. 218 p.n.e. do jego śmierci. Arkamani utrzymywał dobre stosunki z Ptolemeuszem IV Filopatorem (221-205 p.n.e.) i prowadził projekty handlowe i budowlane z Egiptem. Według zapisów sponsorował w tym okresie budowę w Dakce. Wzmiankowany jest także w świątyni Arsenuphisa w Philae.

Ar-Megiddo, bitwa pod : Jedna z najważniejszych bitew w historii starożytnego Egiptu miała miejsce pod Ar-Megiddo, fortecą na górze Karmel, we współczesnym Izraelu. Totmes III (1479-1425 p.n.e.), młody i niesprawdzony faraon, rozpoczął tam swoje długie wyczyny militarne, rozbijając armię zbuntowanych miast-państw.
Kontekst

Totmes III, którego później nazwano Napoleonem Egiptu, został koronowany na młodego następcę swego ojca, Totmesa II (1492-1479 p.n.e.), ale znajdował się pod opieką Hatszepsut (1473-1458 p.n.e.). , jego macocha, która pełniła funkcję regentki. Hatszepsut samodzielnie objęła tron i została faraonem; okazała się zdolną władczynią, a gdy obejmowała tron, miała wsparcie dworu i kapłanów Amona. Totmes III został mianowany dowódcą Peru-Nefer, ogromnej bazy morskiej w pobliżu Memfis, ale zachował rangę faraona. W tym czasie kilka narodów, w tym Egipt, interesowało się Ar-Megiddo, ważnym miejscem wznoszącym się nad doliną Eufratu i szlakami handlowymi w regionie. Rządził tam król Kadesz, który zbuntował się przeciwko egipskiej kontroli nad regionem. Twierdza w Ar-Megiddo znajdowała się na grzbiecie i służyła jako bariera dla wszelkich sił zbrojnych nadciągających z południa.

Przywódcy sił rebeliantów zginęli z rąk porywaczy. Zwykłym żołnierzom, podrzędnym oficerom i wszystkim niewalczącym dano wodę i żywność oraz zapewniono im wolność. Następnie Totmes wrócił do Teb, aby obchodzić święto Opet, podczas którego otrzymał pochwałę za waleczność wojskową. Spędził życie na kampaniach wojskowych, a klan Ramessydów, który wstąpił na tron po jego dynastii, będzie niósł sztandary Egiptu z nową zaciekłością. W okresie XVIII i XIX dynastii (1550-1307 p.n.e.) imperium egipskie osiągnęło swój apogeum. Egipt rządził około 400 000 mil kwadratowych Bliskiego Wschodu, od współczesnego Chartumu w Sudanie po Karkemisz nad rzeką Eufrat i na zachód do oazy Siwa.

Wydarzenie

Chociaż Hatszepsut była królową-faraonem i mogła przewodzić niektórym kampaniom wojskowym lub zlecać ich prowadzenie w jej imieniu, wierzono, że żadna kobieta nie mogłaby dowodzić armią egipską w tak rozległym i krytycznym przedsięwzięciu. Ponadto przyszłość Hatszepsut stała już pod znakiem zapytania, ponieważ w tym czasie była bardzo chora na ogólnoustrojową infekcję spowodowaną ropniem zęba i guzem nowotworowym i przebywała w swoim własnym apartamencie królewskim. W ten sposób Totmes III został wyznaczony na pełnego dowódcę i prawowitego faraona. Egipt miał wówczas stałą armię i inne specjalne jednostki wojskowe. We wcześniejszych epokach każdy faraon zwoływał jednostki wojskowe z różnych nomów, czyli prowincji, które maszerowały pod własnymi sztandarami i podążały za królem na wojnę. Jednakże wraz z nadejściem okresu Nowego Państwa (1550-1070 p.n.e.) i początkiem imperium Egipt potrzebował stałych armii i wyszkolonych pułków, a zatem miał ugruntowaną pozycję. Według doniesień Totmes III poprowadził około 30 000 żołnierzy w kierunku góry Karmel, opuścił Egipt 19 kwietnia i dotarł do góry 10 maja. Niektóre z żołnierzy, którymi dowodził Totmes III, to słynni wojownicy Medżajowie, nubijscy (współczesny sudańscy) i berserkerzy, którzy słynęli z tego, że sprawiali wrażenie niewzruszonych wszelkie rany, które otrzymali, aż do śmierci wroga. Medżaj służył Egiptowi od najdawniejszych czasów, a w czasach pokoju pełnił funkcję policji metropolitalnej. Tymczasem główne siły Totmesa III składały się z jednostek kawalerii i piechoty i szybko poruszały się Drogą Horusa, autostradą wojskową utrzymywaną przez dziesięciolecia. Jest prawdopodobne, że duża część żołnierzy została przetransportowana statkami i połączona z Totmesem gdzieś na wybrzeżu Morza Śródziemnego. Zwiadowcy, prawdopodobnie Medżaj, wyprzedzili siły egipskie i donieśli Totmesowi, że Kadesz i jego sojusznicy ustawili się do bitwy na głównej drodze prowadzącej do wioski Aruna, naprzeciw góry Karmel, daleko od Ar-Megiddo. Zbliżając się do drogi Aruna, gdzie czekał Kadesz i jego sojusznicy, Totmes III podjął zaskakującą decyzję. Powiedział swoim dowódcom, że zboczą z głównej drogi i pójdą ścieżką prowadzącą nad Górą Karmel, którą odkryli harcerze. Jego doświadczeni oficerowie protestowali, ponieważ ścieżka była wąska, stroma i długa na około 40 mil. Totmes wydał dowództwo pomimo rad swoich doświadczonych oficerów, a Egipcjanie przydzielili główny atak, aby poprowadzić konie, rydwany i jednostki ścieżką przez samą górę. Przez 40 mil armia szła gęsiego po zboczu góry Karmel. Docierając na szczyt po wielu godzinach wspinaczki, Totmes kazał swoim ludziom poszukać miejsca na odpoczynek. Egipcjanie rozbili obóz na północ od Ar-Megiddo, wykorzystując brzegi rzeki Kina do ukrycia swojej pozycji. Żołnierze odpoczęli i czekali, po czym Totmes i jego kawaleria zaatakowali wroga. Egipcjanie znajdowali się za liniami wroga, blokując odwrót. Kadesz i jego towarzysze buntownicy wpadli w panikę na ten widok, porzucili swoje rydwany i broń i uciekli do fortecy Ar-Megiddo, wspinając się po klifach i wzgórzach, aby dotrzeć do bezpiecznej ufortyfikowanej budowli. Niektórzy dotarli do fortu, ale wielu zginęło z rąk Egipcjan. Rebelianci, którzy opieszale dotarli do fortu, zastali zablokowane przed nimi bramy i wspięli się po ścianach za pomocą lin wykonanych z bielizny i odzieży. Oddziały egipskie zaprzestały ataków na wroga, aby zebrać broń i inny dobytek pozostawiony przez wycofującego się wroga. W wyniku ciszy Kadesz uciekł. Totmes III był wściekły i zaczął karcić żołnierzy. Bitwa dobiegła końca, a rebelianci w fortecy płakali z ulgi. Wtedy usłyszeli głosy Egipcjan poza murami twierdzy. Wokół Ar-Megiddo budowano kolejny mur. W typowy egipski sposób mur ten nosił nazwę "Menkheperre (imię tronu Totmesa) jest otoczeniem Azjatów". Totmes III zbudował pierwszy w historii udokumentowany mur oblężniczy. Widząc, że jest bezpiecznie, zostawił na murze mały oddział, który miał zabić każdego, kto próbował uciec, i wraz ze swoimi głównymi siłami pomaszerował dalej, aby spustoszyć miasta-państwa, które mu się sprzeciwiły. Wprowadzając nową politykę, która okazała się skuteczna, Totmes III zebrał młodych arystokratów i członków rodziny królewskiej z podbitych miast-państw i wysłał ich z powrotem do Teb (współczesny Luksor), aby kształcili się na Egipcjan, aby mogli wrócić i zostać wasalami władcy swoich ojczystych ziem. Wojny oblężnicze były powszechne w okresie historycznym, ale nie odnotowano rzeczywistych murów wokół atakowanych miast. W twierdzy Ar-Megiddo ludzie umierali w agonii, a ich krzyki słyszeli porywacze patrolujący okolicę. Zniknęła woda i żywność, a cholera i inne choroby z każdym dniem pochłaniały nowe ofiary. Totmes i główne jednostki armii wróciły później do twierdzy, gdy nastąpiła kapitulacja. Gdy poddani mieszkańcy wychodzili z frontowej bramy twierdzy, egipscy oficerowie wyznaczyli los każdego z nich.

Wpływ

Wiadomość o upadku Ar-Megiddo rozeszła się po całym świecie. Ocalali powracający do ojczyzny opisali okropności, których doświadczyli, a ich słowa niosły ze sobą karawany handlowe i misje dyplomatyczne. Egipt i Totmes III stali się nagle znani szerszemu światu, gdy wieść o oblężeniu, a zwłaszcza o samym murze oblężniczym - innowacja budząca strach - rozeszła się wraz z opisami egipskiego wejścia na górę Karmel do innych narodów. Ci, którzy przeżyli Ar- Megiddo nazwał to wydarzenie "końcem świata", a nazwę miejsca dosłownie przetłumaczono na język angielski na "Armagedon", termin, który przetrwał do czasów współczesnych. Oblężenie i zwycięstwo Totmesa III zasygnalizowały, że Egipt rzeczywiście osiągnął pozycję politycznej i militarnej przewagi nad Bliskim Wschodem i Palestyną i że Egipt będzie miał wkrótce cieszyć się największym zasięgiem jako imperium. Co więcej, triumf umożliwił egipskiej dominacji kulturowej. Totmes III zażądał, aby pokonani wrogowie wysłali syna na dwór egipski. Tam młodzież uczyła się języka i kultury egipskiej; skutecznie stworzyło to wasali nie tylko zaznajomionych z egipskimi zwyczajami, ale także wasali predysponowanych do polityki egipskiej i zaakceptowania koncepcji egipskiej hegemonii.

Arsamis (fl. V wiek p.n.e.): perski satrapa Egiptu za panowania Dariusza II (424-404 p.n.e.). Nie było go w Egipcie w czasie, gdy kapłani boga Chnuma na wyspie Elefantynie, we współczesnym Asuanie, postanowili nękać tamtejszą społeczność żydowską. Kapłani przekupili miejscowego dowódcę wojskowego Vidę Ranag i zniszczyli żydowską świątynię na Elefantynie. Arsamis ukarał Vidaranaga, ale nie podjęto żadnych wysiłków w celu odbudowy świątyni. Do Bago jako namiestnika Judy wysłano petycję z prośbą o przywrócenie świątyni. Ostatecznie prośba została spełniona.

Arsenuphis (Harsenuphis): bóstwo nubijskie powiązane z boginią Izydą, Arsenuphis nosiło koronę z piórami. Otrzymywał daniny od faraonów Nowego Państwa (1550-1070 p.n.e.) i miał ośrodek kultu w Meroë. Zwracano się do niego per "Iry-hemes-nefer" (dobry towarzysz) i czczono go w Dendereh. Za panowania Ptolemeusza IV Filopatora (221-205 p.n.e.) w świątyni Izydy Philae zbudowano świątynię Arsenuphisa. Władca Meroë Arkamani (ok. 218-200 p.n.e.) pomógł Ptolemeuszowi IV w tym przedsięwzięciu.

Archelaus Sisines (fl. I wiek p.n.e.): ostatni król Kapadocji (współczesna Turcja). Archelaus otrzymał swoje królestwo od Oktawiana, przyszłego cesarza rzymskiego Augusta, w 36 roku p.n.e. Był sojusznikiem Marka Antoniusza i zawarł pokój z Oktawianem, uznając, że Rzym odniesie sukces w konfrontacji z potęgą militarną. Panujący do XVII w. Archelaos został odsunięty od władzy przez cesarza Tyberiusza.

Archimedes (zm. 212 p.n.e.): słynny grecki naukowiec, który studiował w Egipcie. Urodził się ok. 287 p.n.e. w Syrakuzach w Grecji. Archimedes studiował w Aleksandrii, a następnie wrócił na służbę króla Hiero II. Był pionierem geometrii i mechaniki, wynalazł śrubę Archimedesa i opracował zasadę wyporu wody. Opracował także machiny wojenne i odkrył zależności między objętością kuli a otaczającym ją cylindrem. Archimedes, zachwycony odkryciem dotyczącym wyporu wody, oznajmił: "Eureka", co można przetłumaczyć jako "znalazłem". Przechwalał się też, że "gdyby miał miejsce do oparcia, mógł poruszyć ziemię". Archimedes zginął w 212 r. p.n.e. kiedy Rzymianie podbili Syrakuzy. Aby zademonstrować swoje teorie, zaprojektował swój własny grobowiec, tworząc kulę wewnątrz cylindra.

Arystarch z Samotraki (fl. II wiek p.n.e.): dyrektor Biblioteki Aleksandryjskiej. Arystarch został mianowany na ten urząd w roku 153 p.n.e. za panowania Ptolemeusza VI Filometora (180-164, 163-145 p.n.e.). Był greckim krytykiem i gramatykiem, który studiował u Arystofanesa z Bizancjum. Po pełnieniu funkcji dyrektora słynnej instytucji aleksandryjskiej przeszedł na emeryturę na Cypr. Arystarch zasłynął z krytycznych studiów nad Homerem, Pindarem, Sofoklesem, Ajschylosem i Herodotem.

Arystofanes z Bizancjum (fl. III wiek p.n.e.): dyrektor Biblioteki Aleksandryjskiej i założyciel Kanonu Aleksandryjskiego. Arystofanes urodził się ok. 257 p.n.e. i zasłynął dzięki krytycznym wydaniom dzieł Homera i Hezjoda. Opisał także ody Pindara i komedie ateńskiego dramaturga Arystofanesa. Jego system akcentów jest nadal używany we współczesnej grece. Za ok. 195 p.n.e. został mianowany dyrektorem Biblioteki Aleksandryjskiej za panowania Ptolemeusza V Epifanesa (205-180 p.n.e.). Ustanowił Kanon Aleksandryjski, wybór w każdym gatunku literatury, który wyznacza standardy doskonałości. Założył także gimnazjum i zyskał światową sławę dzięki ułożeniu Dialogów Platona.

Ariusz Dydymus (fl. I w. p.n.e.): zbawiciel Aleksandrii po upadku Marka Antoniusza i Kleopatry VII (zm. 30 r. p.n.e.). Ariusz był uczniem Antiocha z Askalonu iw tym okresie szkolnym zaprzyjaźnił się z Oktawianem (przyszłym cesarzem Augustem Rzymu). Po bitwie pod Akcjum Ariusz udał się do Aleksandrii z Oktawianem. Stoicki filozof, zachwycony intelektualnym statusem Aleksandrii, Ariusz przekonał Oktawiana, aby powstrzymał swoje wojska od wyrządzenia szkody miastu.

Apries (Wa′a ibré) (zm. 570 p.n.e.): piąty władca dwudziestej szóstej dynastii. Panował od 589 r. p.n.e. aż do śmierci syn Psammetichusa II i prawdopodobnie królowej Takhat (3). Jako aktywny budowniczy dodał sfinksy do świątyni w Heliopolis i przyczynił się do odrodzenia kultu Ozyrysa w Abydos. Wspierał także państwa palestyńskie w ich buncie przeciwko Babilonowi, chociaż zapisy wskazują, że w pewnym momencie wycofał swoją pomoc. Nabuchodonozor zasiadał na tronie Babilonu za panowania Apriesa. Następnie Apries wciągnął Egipt w spór między Libijczykami a Grekami. Wysyłając armię egipską na pomoc Libijczykom, zobaczył, jak jego jednostki zostały zniszczone i stanął w obliczu buntu wśród swoich rodzimych żołnierzy. Apries wysłał swojego generała Amazisa, aby stłumił bunt. Amazis stanął po stronie wojsk egipskich i został ogłoszony władcą. Wygnany w rezultacie Apries udał się do Babilonu i w 567 r. p.n.e. powrócił do Egiptu. stawić czoła Amazisowi w bitwie pod Momemfis, przy wsparciu wojsk babilońskich, bitwa zarejestrowana na masywnej czerwonej steli. Mając pod swoją komendą jedynie najemników, Apries przegrał bitwę. Niektóre przekazy wskazują, że został wzięty jako jeniec do swojego dawnego pałacu. Po pewnym czasie został przekazany rozwścieczonym oddziałom egipskim, którymi wcześniej dowodził, i został przez nich zabity. Apries otrzymał uroczysty pogrzeb państwowy od Amazisa (570-526 p.n.e.) i pochowany w Sais. Grób Apriesa został zdewastowany przez Kambyzesa (525-522 p.n.e.), który odkopał jego ciało i kazał je rozczłonkować. Wspaniały wazon w kształcie serca z czarnego granitu, poświęcony bogu Thotowi przez Apriesa, znajduje się obecnie w Muzeum Egipskim w Kairze. Apries został uhonorowany zaproszeniem do poprowadzenia igrzysk olimpijskich w Grecji. Miał także osobistego ochroniarza Greków i Karów. Jego siostra, Ankhesneferibré, została Bożą Małżonką Amona w Tebach.

Aramejczycy: lud z syryjskiego regionu pustynnego, który zbudował enklawy na tym obszarze i we współczesnym Lewancie, do roku 1069 p.n.e. Aramejczycy byli potęgą, blokując asyryjski atak na Morze Śródziemne oraz handel z Egiptem i innymi krajami narody. Językiem Aramejczyków był aramejski, który pozostał w użyciu aż do roku 700 n.e., kiedy to przyjęto arabski. W roku 1069 p.n.e. Adadaplaiddina zasiadał na tronie Babilonu. Ostatni z prawdziwych faraonów, Ramzes XI (1100-1070 p.n.e.), właśnie zakończył swoje panowanie nad Nilem.

Apoloniusz z Rodos (fl. III wiek p.n.e.): dyrektor Biblioteki Aleksandryjskiej i wybitny poeta Urodził się ok. 295 p.n.e. i pełnił funkcję dyrektora Biblioteki Aleksandryjskiej za panowania Ptolemeusza II Filadelfusa (285-246 p.n.e.). Apoloniusz zasłynął dzięki swojej Argonautice, "Podróży Argo", czterotomowemu eposowi o przygodach Jazona. Charakter Medei, miłości Jazona, jest jasno zdefiniowany w dziele, które jest pierwszą epopeją w okresie klasycznym, w której wykorzystano kobiecy punkt widzenia do celów dramatycznych. Apoloniusz zastąpił Zenodota na stanowisku dyrektora Biblioteki Aleksandryjskiej od 260 roku p.n.e.

Apophis (1) (Apep; Apepi):: gigantyczny wąż o mistycznych mocach, który był wrogiem boga Ré. Apophis żył w wodach Nun, kosmologicznym obszarze chaosu, lub w niebiańskich wodach Nilu, duchowej istocie wyobrażanej w egipskich tekstach religijnych. Każdego dnia próbował powstrzymać Ré przed wyznaczonym przez niego przelotem po niebie. W niektórych tradycjach Apophis był poprzednią formą Ré, która została odrzucona, co było mitem wyjaśniającym siłę stworzenia. Egipcjanie uznali Apophisa za uzasadnione zagrożenie dla Ré. W bezsłoneczne dni, zwłaszcza w burzliwe dni, ludzie traktowali brak słońca jako znak, że Apophis połknął Ré i jego słoneczną łódź. Jednak Apophis nigdy nie odniósł trwałego zwycięstwa dzięki modlitwom kapłanów i wiernych. Dokumenty rytualne, "Księga obalenia Apophisa" i "Księga wiedzy o tym, jak powstał Ré i jak obalić Apophisa", zostały odkryte w Karnaku oraz w Papirusie Bremner-Rhind i zawierały listę głównych węży. sekretne imiona, które zraniłyby go, gdyby były recytowane na głos, oraz wybór hymnów do śpiewania dla uczczenia zwycięstw Ré. Za każdym razem, gdy wąż został pokonany, dokonywano serii straszliwych ataków na Apophisa, ale następnego ranka podnosił się w siłę, będąc obrazem zła zawsze gotowego do ataku na sprawiedliwych. Apophis był uosobieniem ciemności i zła.

Apophis (2) (′Awoserré) (zm. 1542 p.n.e.) : władca XV dynastii (Hyksosów), zwany "Wielkim". Panował od ok. 1500 r. 1585 p.n.e. do jego śmierci. Apopis rządził regionem Delty z Awaris, podczas gdy XVII dynastia (ok. 1585-1542 p.n.e.) rządziła Górnym Egiptem z Teb. Wspomniano o nim w Papirusach Salliera i Papirusie Rhinda oraz na stelach z Karnaku. Jego współczesnymi byli Sekenenré Ta′o II i Wadj-Kheperré Kamose (1555-1550 p.n.e.) w Tebach. Za jego panowania władcy tebańscy zaczęli odzyskiwać ziemię, zmuszając Hyksosów do wycofania się na północ. Apophis wysłał wiadomość do Sekenenré Taúo II, że chrapiące hipopotamy w świętej sadzawce w Tebach nie dawały mu spać w nocy swoimi niestosownymi dźwiękami. Być może był to czysto literacki chwyt używany przez Tebańczyków do usprawiedliwienia swojej sprawy, ale Sekenenré Ta`o II, otrzymując wiadomość, stwierdził, że jest to obelga, ponieważ sypialnia Apophisa była oddalona o ponad 600 km. Natychmiast wypowiedział oficjalną wojnę Awarisowi i rozpoczął kampanię mającą na celu wypędzenie ich z Egiptu. Zginął w bitwie lub w zasadzce, a Kamose, jego najstarszy syn, podjął krucjatę z nową zemstą. Hyksosi ustąpili w górę i w dół Nilu, a Apophis zmarł w Avaris, prawdopodobnie ze starości lub ze stresu związanego z widokiem Tebańczyków. zwycięski marsz do swego królestwa. Rządził północnym Egiptem aż do Cusae. Apopis przywłaszczył sobie kolosalne sfinksy Amenemheta III (1844-1797 p.n.e.). Jego córką była Herit. Jej imię odnaleziono w grobowcu Amenhotepa I (1525-1504 p.n.e.).

Apedemak: bóstwo nubijskie (współczesne sudańskie), czczone w Meroë, a w niektórych miejscach w Górnym Egipcie Apedemak był przedstawiany jako lew. Inskrypcje w świątyni bóstwa na szóstej katarakcie Nilu wykonane są egipskimi hieroglifami.

Apis : święty byk kultu Ptah-Sokar-Ozyrys w Memphis. Kamień z Palermo i inne zapisy zawierają relację z festiwali organizowanych na cześć tego zwierzęcia. Ceremonie te datowane są na pierwszą dynastię (ok. 2900 r. p.n.e.) i zwykle nazywano je "Biegiem Apisa". Zwierzę było także ubrane w szaty boga Nilu, Hapi (1). Imię Apis pochodzi z języka greckiego i oznacza egipskie słowo Hep lub Hapi. Od świętego byka Apisa wymagano, aby miał biały półksiężyc po jednej stronie ciała lub biały trójkąt na czole, co oznaczało jego wyjątkowy charakter i akceptację przez bogów. Łatkę z latającym sępem na grzbiecie zwierzęcia również uznawano za oznakę, że zwierzę kwalifikuje się do ceremonii. Jeśli nie było żadnych innych oznak, do rozpoznania wystarczył czarny guzek pod językiem. Według Herodota każdy byk został poczęty w płomieniach ognia. Kiedy zdechł byk Apisa, natychmiast rozpoczęto poszukiwania innego zwierzęcia posiadającego przynajmniej jedno z wymaganych oznaczeń. Zwierzęta takie nosiły wyszukane złote szaty i paradowały podczas ceremonii Ptaha. Uważa się, że byk urodził się z dziewiczej krowy, zapłodnionej przez Ptaha, aby żyć w służbie świątyni. Byków używano także jako wyroczni w dni świąteczne. W specjalnej komnacie w Memphis wypuszczono zwierzę, aby zdecydować, do której bramy wejdzie w poszukiwaniu pożywienia. Na bramach widniały symbole pozytywnej lub negatywnej odpowiedzi na pytania zadawane zwierzęciu przez wierzących. Każdy byk znajdował się pod opieką kapłanów przez okres od 15 do 20 lat, po czym był topiony. Następnie różne części zwierzęcia zjadano podczas sakramentalnego posiłku w świątyni, a szczątki zabalsamowano i umieszczono w Serapeum (1) lub w innej nekropolii byków. Do zabiegów balsamowania używano tam alabastrowego stołu, a inne stoły znaleziono w Mit Rahinah i Memphis. W XVIII dynastii (1550-1070 p.n.e.) byki chowano w Saqq ara w kaplicach, a następnie w katakumbach. To rozwinęło się w Serapeum. Książę Khaémweset (1), syn Ramzesa II (1290-1224 p.n.e.), brał udział w liturgiach Apisa. Z czasem Serapis stał się ludzką formą Apisa, zwaną Osarapisem. Według doniesień król Kambyzes, który rządził Egiptem w latach 525-522 p.n.e., w przypływie wściekłości dźgnął byka Apisa i chłostał jego kapłanów. Ten perski władca przewodniczył także pochówkowi byka Apisa. Egipcjanie uznali go za "wariata-kryminalistę" z powodu świętokradztwa w kontaktach ze świętymi bykami Apisa.

Anubis (Anpu; Anup):: greckie tłumaczenie egipskiego Anpu lub Anup, zwanego "otwierającym drogę" dla zmarłych, Anubis był przewodnikiem po zaświatach. Od najdawniejszych czasów Anubis przewodniczył rytuałom balsamowania zmarłych i otrzymywał wiele próśb w modlitwach pogrzebowych odmawianych w intencji dusz udających się do Tuat, czyli Zaświatów. Anubis był zwykle przedstawiany jako czarny szakal z krzaczastym ogonem lub jako człowiek z głową szakala lub psa. W Tekstach Piramid Anubis został opisany jako syn Ré, któremu dano córkę, boginię świeżości. Z czasem utracił obydwa te atrybuty i stał się częścią tradycji kultowej Ozyrysa, jako syn Neftydy, porzucony przez matkę, która urodziła go Ozyrysowi. Wychowała go Izyda, a kiedy dorósł, towarzyszył Ozyrysowi. Pomógł Izydzie, gdy Set zabił Ozyrysa i poćwiartował jego zwłoki. W tym czasie Anubis wynalazł obrzędy pogrzebowe, przyjmując tytuł "Władcy Mumii". Nazywano go także Khenty-seh-netjer, "najwyższym z Boskich miejsc" (komora grobowa). Nazywano go także Neb-ta-djeser, "władcą Świętej Ziemi", nekropolii. Odtąd Anubis wprowadzał zmarłego do Sal Sądowych Ozyrysa. Bóstwo pozostawało popularne we wszystkich okresach historii Egiptu, a nawet w czasach obcej dominacji. Anubis przejął kult Khentiamentiu, wczesnego psiego bóstwa w Abydos. Tam zwracano się do niego per "Tepiy-dju-ef", "Ten, który jest na swojej górze". Anubis strzegł wagi, na której podczas sądu ważono dusze zmarłych. Był członkiem Enneady z Heliopolis w tym mieście. Anubeion, świątynia w Saqq ara, została wzniesiona na cześć Anubisa. Bóstwo zostało także uhonorowane budową w galeriach kapliczki nekropolii dla psów.

Anukis (Anuket; Anqet): żeńskie bóstwo Egiptu, bogini pierwszej katarakty Nilu, prawdopodobnie pochodzenia nubijskiego (współczesnego Sudanu). Tworzyła triadę z bogami Chnuma i Sateta i była przedstawiana jako kobieta w koronie z piórami, niosąca papirus lub berło. Córka boga Ré, Anukis, była czczona już w Starym Królestwie (2575-2134 p.n.e.). Jej wejście do boskiej triady na wyspie Elefantyńskiej z Chnumem i Satetem datuje się na okres Nowego Państwa (1550-1070 p.n.e.). Wyspa Sehel była jednym z jej ośrodków kultowych i miała tam świątynię. Anukis była uważana za żeńską personifikację Nilu, jako zalew ziemi. Miała także świątynię w Philae i sanktuarium w Abu Simbel.

Aoh (Yah) (fl. XXI w. p.n.e.): kobieta królewska z XI dynastii. Była małżonką Inyotefa III (2069-2061 p.n.e.). Matka Mentuhotepa II (2061-2010 p.n.e.), czasami wymieniana jest jako Yah. Aoh została przedstawiona w towarzystwie swojego królewskiego syna na steli z jego panowania. Nie wiadomo, czy Aoh żyła wystarczająco długo, aby zobaczyć krucjatę swojego syna mającą na celu zjednoczenie Dwóch Królestw Egiptu, maszerując przeciwko klanowi Khety w Herakleopolis.

Antony, Marc (Marcus Antonius) (ok. 83-30 p.n.e.): słynny rzymski generał, konsul i kochanek Kleopatry VII. Antoniusz był synem Antoniusza Kretyka, nieudanego admirała, i Julii. Jego ojciec zmarł we wczesnym dzieciństwie Antoniusza, a wychowywał go P. Cornelius Lentulus po ślubie z Julią. W 63 roku p.n.e. jego przybrany ojciec został uduszony na rozkaz Cycerona za udział w słynnej aferze Katyliny, a był to czyn, którego Antoniusz nie zapomniał i który wywołał jeden z najbardziej zaciekłych sporów pod koniec istnienia Republiki Rzymskiej. W miarę dorastania i osiągania wieku męskiego Antoniusz zyskał reputację nienasyconego kobieciarza. W 58 lub 57 roku p.n.e. udał się do Syrii, dołączając do armii Gabiniusza, gdzie jako dowódca kawalerii służył z wyróżnieniem w Egipcie i Palestynie. Był w Galii w 54 roku p.n.e. jako pracownik Juliusza Cezara. To połączenie okazało się przydatne, gdyż w roku 52 p.n.e. Marek Antoniusz został kwestorem oraz najbardziej zagorzałym i zdeterminowanym członkiem wewnętrznego kręgu Cezara. w 49 p.n.e., służąc jako trybun Cezara w Rzymie, Antoniusz zawetował dekret Senatu pozbawiający Cezara dowództwa, a następnie dołączył do niego w Galii. Działania Senatu rozpoczęły rzymską wojnę domową. Po powrocie do Rzymu Antoniusz czuwał nad interesami Cezara podczas kampanii hiszpańskiej generała pierwszego, a następnie dowodził lewym skrzydłem sił Cezara w słynnej bitwie pod Farsalos w 48 roku p.n.e. Tam wielki wróg Cezara, Pompejusz Wielki, został pokonany i zmuszony do ucieczki do czegoś, co uważał za sanktuarium w Egipcie. Za swą odwagę i lojalność Antoniusz został w roku 44 p.n.e. współkonsulem Cezara. Jakiekolwiek plany, jakie Cezar miał wobec Antoniusza, zginęły wraz z jego zabójstwem z rąk spiskowców 15 marca 44 roku p.n.e. Antoniusz chwycił papiery zmarłego generała, przeczytał jego testament, wygłosił mowę pogrzebową i zajął majątek Cezara, przedstawiając się przed ludem jako spadkobierca Cezara. W ciągu pełnych napięcia i pełnych napięcia dni, które potem nastąpiły, Antoniusz przejął kontrolę nad Galią Przedalpejską i stawił czoła siłom Brutusa i innych zabójców Cezara, do których dołączyli Cyceron i Senat rzymski oraz Oktawian (przyszły cesarz August), cesarz Cezara dziedzic. Antoniusz został pokonany w kwietniu 43 roku p.n.e., ponosząc niepowodzenia pod Forum Gallorum, a zwłaszcza pod Mutina. Wycofał się do Gallia Narbonensis i tam zgromadził różnorodnych sojuszników i zwolenników. W listopadzie 43 roku p.n.e. utworzono Drugi Triumwirat, koalicję przywódców politycznych, w skład której wchodzili Antoniusz, Oktawian i Lepidus. Ci ludzie i ich siły stawili czoła Republikanom (zabójcom Cezara) w Filippi w 42 roku p.n.e., gdzie ostatni z nich poległ w bitwie. Antoniusz przejął kontrolę nad Wschodem, planując przeprowadzić zaplanowaną przez Cezara kampanię przeciwko Partii. Opóźniło go spotkanie z egipską Kleopatrą VII w Tarsie w roku 41 p.n.e. Rosnący rozłam między Antoniuszem a Oktawianem pogłębił się podczas wojny peruzyjskiej, kiedy Fulwia, żona Antoniusza, i jego brat Lucjusz, również sprzeciwili się Oktawianowi w konflikcie. Śmierć Fulwii zakończyła spór, a w 40 roku p.n.e. w Brundisium pomiędzy Oktawianem a Antoniuszem zawarto pokój. W ramach ugody politycznej Oktawian oddał swą siostrę Oktawię za mąż za Antoniusza, otrzymując w zamian Galię Przedalpejską. Długo oczekiwana kampania Partów w roku 36 p.n.e. miał na celu umocnienie pozycji Antoniusza w świecie rzymskim, ale okazał się mniej niż skuteczny. Antoniusz odparł króla Partii Fraatesa IV wokół Phraaspa, ale został zmuszony do odwrotu z powodu upału i sprytnego użycia kawalerii przez wroga. W ten sposób Antoniuszowi nie udało się dorównać pod względem militarnym zamordowanemu Cezarowi. Później okazał się niewystarczający, aby zastąpić Cezara również w sferze polityki. Mniej więcej w tym samym czasie, gdy jego nieszczęsne kampanie, najsłabszy członek triumwiratu, Marek Lepidus, stracił władzę, pozostawiając panowanie nad światem rzymskim jedynie dwóm walczącym. Oktawian faktycznie rządził zachodnią częścią imperium, a Antoniusz Wschodem. Wschód kusił Antoniusza marzeniami o nieograniczonej władzy, a ten uległ całkowicie. Kluczem do atrakcyjności Antoniusza na Wschodzie był jego legendarny romans z Kleopatrą VII. Ona i ogromne bogactwa Egiptu stały się jego głównymi sojusznikami, ale w rezultacie Antoniusz oddalił się od Rzymu i podstawy swojej władzy politycznej. Ostateczny rozłam z Oktawianem nastąpił w roku 33 p.n.e., po którym nastąpił rozwód z Oktawią. Wyczuwając, że powszechne wsparcie będzie miało kluczowe znaczenie, Oktawian zjednał sobie opinię publiczną w Rzymie, publikując testament Antoniusza, w którym Kleopatra pozostawiła duże dary jego nieślubnym dzieciom. Antoniusz został pozbawiony władzy przez Senat, a Kleopatrze wypowiedziano wojnę. Wojna zakończyła się bitwą pod Akcjum u zachodniego wybrzeża Grecji, 2 września 31 roku p.n.e. Okazało się to katastrofą dla Antoniusza, którego osobista odwaga i determinacja nie wystarczyły, aby pokonać precyzję floty Oktawiana lub bezmyślne wsparcie Rzymian, którzy służyli sprawie Antoniusza. Po bitwie Antoniusz dołączył do Kleopatry w Aleksandrii. Po krótkiej próbie powstrzymania rzymskiego natarcia na Egipt, Antoniusz i Kleopatra popełnili samobójstwo w sierpniu 30 roku p.n.e.

Antypater Idumei (zm. 43 p.n.e.):: władca Idumei i sojusznik Egiptu. Jako doradca królowej Aleksandry Salome, władczyni Palestyny i Judei, Antypater był odpowiedzialny za sprowadzenie Rzymian do tego regionu poprzez wciągnięcie króla Aretasa III w spór o sukcesję synów królowej po jej śmierci w 67 roku p.n.e. Antypater został ministrem stanu Hyrcanus, który został osadzony na tronie przez Pompejusza. W 57 roku p.n.e. Antypater otrzymał kontrolę nad królestwem Idumei od Aulusa Gabinusa, lokalnego autorytetu rzymskiego. Przyłączył się do Gabinusa w kampanii mającej na celu przywrócenie Ptolemeusza XII Neos Dionizego (80-58, 55-51 p.n.e.) w Egipcie. Kiedy Cezar walczył pod Farsalos w 48 roku p.n.e., Antypater pomaszerował mu na pomoc w Aleksandrii. Mianowany głównym ministrem w Judei i otrzymał obywatelstwo rzymskie. Jego syn Faesael został namiestnikiem Jerozolimy, a jego drugi syn, Herod Wielki, był namiestnikiem Galilei. Antypater został otruty w 43 roku p.n.e.

Antioch I Soter (zm. 262 p.n.e.):: król królestwa Seleucydów w starożytnej Syrii. Urodził się w roku 324 p.n.e. Namaszczony na króla Królestwa Seleucydów w 292 r. p.n.e., musiał stoczyć bitwę z nomadami, którzy zniszczyli jego wschodnie posiadłości pomiędzy Morzem Kaspijskim, Morzem Aralskim i Oceanem Indyjskim. W 299 r. p.n.e. za sprawą Ptolemeusza II Filadelfusa z Egiptu (285–246 p.n.e.) utracił Milet w południowo-zachodniej Azji Mniejszej, a Egipcjanie najechali północną Syrię w 276 r. Antioch pokonał jednak Egipcjan i zapewnił sobie sojusze. Zmarł w 262 r. p.n.e.

Antioch II (Theos) (zm. 246 p.n.e.):: Seleucyd, król terytoriów syryjskich. Antioch II urodził się ok. 287 p.n.e. Pomścił swojego ojca, Antiocha I Sotera, wypowiadając wojnę Egiptowi. Następnie znalazł sojusznika w Antygonie I Monoftalmusie i wypowiedział wojnę Ptolemeuszowi II Filadelfowi (285–246 p.n.e.). Antioch II, odnosząc początkowo sukcesy, odzyskał Milet i Efez. W 253 roku zdetronizował swoją królową, aby wyjść za mąż Córka Ptolemeusza, Berenice (2).

Antioch III Wielki (zm. 187 p.n.e.):: Seleucyd, król starożytnej Syrii. Urodził się w 242 r. p.n.e., a władcą został w 283 r. p.n.e. Antioch III walczył z Ptolemeuszem IV Filopatorem (221–205 p.n.e.) podczas czwartej wojny syryjskiej i został pokonany pod Rafią. Wkraczając do Indii przez Partię, założył nowe państwa wasalne. W 192 r. p.n.e. najechał Grecję, lecz został pokonany przez Rzymian w bitwie pod Magnezją. W porozumieniu pokojowym Królestwo Seleucydów zostało podzielone na trzy części. Swoją córkę Kleopatrę (1) oddał Ptolemeuszowi V Epifanesowi (205–180 p.n.e.).

Antioch IV (zm. 164 p.n.e.):: król Seleucydów, który najechał Egipt. Zaatakował Nil w 170 r. p.n.e., za panowania Ptolemeusza VI Filometra (180–164, 163–145 p.n.e.) i ustanowił „protektorat” nad młodym królem. W 169 r. p.n.e. Ponowna inwazja Antiocha ponownie naraziła rząd w Memphis na niebezpieczeństwo. Przybył rzymski kontyngent pod dowództwem Papilliusa Laenasa i zorganizował pokaz siły w obozie Antiocha. Antiochowi kazano się wycofać, ale poprosił o pozwolenie na rozważenie tego posunięcia. Laenas narysowała na piasku linię wokół Antiocha i kazała mu odpowiedzieć, zanim wyjdzie poza krąg. Antioch wycofał się z Egiptu. Antioch IV, który jako chłopiec był zakładnikiem Rzymu, nazywał się Epifan. Inne zapisy wymieniają go jako „Szalonego”. Wypędzony z Egiptu, bezskutecznie zaatakował Jerozolimę i zmarł.

Antioch Hierax (zm. 226 p.n.e.):: książę imperium Seleucydów w starożytnej Syrii. Był bratem Seleukosa II i synem Antiocha II i królowej Laodice. Kiedy Seleukos II brał udział w trzeciej wojnie syryjskiej (246–241 p.n.e.) z Ptolemeuszem II Filadelfem (285–246 p.n.e.), Antioch został wysłany do Azji Mniejszej, aby zostać tam władcą. Wysłał armię do Syrii, być może w celu obalenia Seleukosa. Pojawienie się wojsk Antiocha przyniosło jednak pokój między Egiptem a Seleukosem, który zamiast tego najechał Azję Mniejszą. W rezultacie „Wojna braci” trwała od 239 do 236 roku. Antioch sprzymierzył się z Galacjanami (Celtami) i innymi, aby w 236 roku pokonać Seleukosa pod Ancyrą. Został jednak wyrzucony z Azji Mniejszej przez armię z Pergamonu (pobudzeni obecnością Galatów na ich terenie). Antioch próbował innych buntów i został zesłany do Tracji (współczesne Bałkany, Grecja) w 227 p.n.e. Uciekł, uciekł w góry i próbował zebrać armię, ale został zabity przez bandę sprzymierzeńców galackich.

Antefoker (fl. XX w. p.n.e.): urzędnik XII dynastii. Służył Senwosretowi I (1971-1926 p.n.e.) jako wezyr. Grobowiec Antefokera w Sheik Abd′ el-Qurna zawiera długie korytarze prowadzące do komory grobowej. Korytarze te ozdobione są żywymi scenami polowań, praktyk rolniczych, muzyków i pielgrzymek do Abydos. W grobowcu znajdował się posąg i kapliczka żony Antefokera. W projekcie uwzględniono fałszywe drzwi.

Anti: starożytny egipski bóg wojny, czczony w Górnym Egipcie, posiadający ośrodek kultu w Deir el-Gebrawi, niedaleko starego Assiut. Bóstwo było patronem Merenré I z VI dynastii (2255-2246 p.n.e.). Uhonorowanie Anti było prawdopodobnie częścią wysiłków Merenré mających na celu wywarcie wpływu na kibiców w południowym regionie. Symbolem Anti był sokół.
Antygon I Monoftalmus (Antigon I Cyklop) (zm. 301 p.n.e.):: założyciel Antygonidów i wróg Egiptu. Był generałem Aleksandra III Wielkiego (332-323 p.n.e.) i Macedończykiem z urodzenia, zwanym także Antygonem I Cyklopem (Jednookim). Antygon I założył macedońską dynastię Antygonidów (306-168 p.n.e.) po śmierci Aleksandra. Genialny przywódca wojskowy, Antygon, służył jako satrapa, czyli gubernator prowincji we Frygii (obecnie część Turcji), ustanawiając kontrolę nad Azją Mniejszą i pokonując innych rywali w regionie. Ptolemeusz Soter I (304-284 p.n.e.) z Egiptu był konkurentem o władzę, a Antygon starł się z nim, pokonując siły egipskie pod Salaminą w bitwie morskiej, która odbyła się w 306 r. Antygonowi w tej bitwie pomagał syn , Demetriusz I Poliokretes. Obaj wkrótce zaatakowali Egipt, ale nie byli w stanie pokonać w bitwie obrony Ptolemeusza. Następnie Ptolemeusz I udał się na pomoc wyspie Rodos, kontrolowanej przez Antygona, i otrzymał tytuł soter, czyli "zbawiciela", nadany przez wdzięczny lud, gdy go uwolnił. Antygon stawił czoła koalicji swoich rywali w bitwie pod Ipsos we Frygii i tam został zabity w 301 roku p.n.e.

Antygon II Gonatas (zm. 239 p.n.e.): władca Macedonii i wróg Egiptu. Był synem Demetriusza I Poliokretesa i wnukiem Antygona I, panującego od 276 do 239 p.n.e. Zmusił rywala Antiocha I, Seleucyda, do zrzeczenia się roszczeń wobec Macedonii i powoli przejął kontrolę nad Grecją. W 261 roku p.n.e., podczas wojny Chremonides, udało mu się także utrzymać siły egipskie z dala od Morza Egejskiego. Ptolemeusz II Filadelfus (285-246 p.n.e.) rozpoczął spór, w wyniku czego jego wpływy osłabły. Podczas drugiej wojny syryjskiej (ok. 260-253 p.n.e.) Antygon i Antioch I sprzymierzyli się przeciwko Ptolemeuszowi II. Egipski władca namówił Antygona do zawarcia traktatu pokojowego, a następnie do poślubienia jego córki, Bereniki (2), egipskiej księżniczki.

Antiochus I (d. 29 b.c.e.) ruler of Commagene involved with Marc Antony. Antiochus I came from the Seleucid line and ruled Commagene, a city-state on the Euphrates River. His rule was sanctioned by Pompey in 63 b.c.e., making Antiochus a figurehead. During Marc Antony′s Parthian campaign (36 b.c.e.), retreating Parthians sought refuge at Samosata. Antony′s lieutenant, Bassus Ventidius, followed them there but was bribed by Antiochus to delay prosecutions. Antony arrived and deposed Antiochus, replacing him with Mithridates II. When Augustus (formerly Octavian) came to the throne and sent an envoy to Mithridates, Antiochus slew him. Antiochus was captured, taken to Rome, and executed in 29 b.c.e.

Ankhsheshongy (fl. I wiek p.n.e.) : egipski mędrzec, który napisał swoje Instrukcje ok. 100 p.n.e. To zachowane na papirusie dzieło literackie jest napisane w stylu demotycznym i omawia zasady moralne epoki. Tradycyjnie uważa się, że Ankhsheshongy napisał swoje Instrukcje będąc w więzieniu za jakieś przestępstwo, ok. 100 p.n.e. Ten tekst dydaktyczny był popularny, ponieważ nawiązywał do stuleci. dawny duch tradycyjnych dążeń Egipcjan w okresie dominacji greckiej i helleńskiej formy literackie.

Ankh-tawy: starożytna nazwa miasta Memphis lub jego okolic, oznaczająca "Życie Dwóch Krain". Nazwę miasta zmieniono na Men-nefer-Maré w VI dynastii, za panowania Pepiego I (2289-2255 p.n.e.). Zbudował w pobliżu swoją piramidę, zwaną tą nazwą. Grecy przetłumaczyli Men-nefer-Maré jako Memphis. Wiele miast w Dolinie Nilu nosiło nazwę Ankh-tawy, co oznaczało ich wartość dla narodu.

Ankhtify (fl. ok. 2100 p.n.e.): potężny arystokratyczny buntownik Był rangą szlachcicem Hierakonpolis, który rezydował w el-moalla, na południe od Teb, w IX dynastii (2134-? p.n.e.). Ankhtify poprowadził armię przeciwko Tebom i został pokonany w swoich wysiłkach na rzecz ustanowienia niezależnego południowego królestwa. Jego grób w el-Moalla ma sześć komór i jest ozdobiony malowidłami przedstawiającymi różne czynności oraz portretami jego i jego żony. Biograficzne hieroglify na jego płaskorzeźbach nagrobnych opowiadają o okropnościach pierwszego okresu przejściowego (2134-2040 p.n.e.), czasu dotkliwej suszy i chaosu. Ankhtify rozdawał żywność miejscowym Egipcjanom i miał nadzieję lepiej ustabilizować obszar, przejmując kontrolę nad Tebami.

Ankhu (fl. XVIII w. p.n.e.): urzędnik dworski i rodzina urzędników państwowych. Ankhu i jego klan służyli w okresie XIII dynastii (1784-ok. 1640 p.n.e.) w el-Liszt i w Tebach. Dwa z jego pomników znajdują się w Luwrze w Paryżu. Nagrał rozległe renowacje w Abydos. Kilka pokoleń rodziny Ankhu prowadziło oficjalne sprawy dla korony. Jeden Ankhu służył Khendjerowi (ok. 1740 p.n.e.) i Sobekhotepowi III (ok. 1745 p.n.e.).

Ankhwennofre (fl. II wiek p.n.e.):: buntownik Egiptu za panowania Ptolemeusza V Epifanesa. Rządził wieloma obszarami Doliny Nilu, za sprawą śmierci Ptolemeusza IV Filopatora i interwencji króla Seleucydów Antiocha III Wielkiego. Armia Ptolemeuszy została pokonana przez Antiocha III pod Panion, co spowodowało utratę azjatyckich posiadłości Egiptu. Ptolemeusz V skupił się na Ankhwennofre i pokonał go, kładąc kres buntowi i zagrożonej sukcesji Górnego Egiptu.

Ankhnesmery-Ré (2) (fl. 23 w. p.n.e.): kobieta królewska z VI dynastii. Była małżonką Pepi I. Córka urzędnika imieniem Khui, a siostra Djau i Ankhnesmery-Ré (1), została matką Pepi II. Kiedy młody Pepi II zastąpił swojego brata Merenré (I), Ankhnesmery-Ré pełniła funkcję regentki dla swojego dziecka. Pomagał jej jej brat Djau, który podczas regencji służył jako wezyr. Wychowali młodego następcę tronu i utrzymali Egipt w stabilnym stanie, dopóki nie osiągnął pełnoletności. Historia dwóch sióstr Ankhnesmery-Ré została odkryta na tabliczce w Abydos.

Ankhnes-Pepi (fl. 22 w. p.n.e.): kobieta królewska z VI dynastii. Była pomniejszą małżonką Pepi II (2246-2152 p.n.e.). Ankhnes-Pepi dożyła chwili, gdy jej syn lub wnuk Neferkuré został założycielem ósmej dynastii w roku 2150 p.n.e. Pochowano ją w komorze magazynowej i złożono w sarkofagu pożyczonym na tę okazję od przyjaciela rodziny, który przygotował go na własny pogrzeb. Jej szczątki złożono w Saqq ara, w piramidzie grobowej królowej Iput (2). Grobowiec Ankhnes-Pepi powstał poprzez dodanie fałszywych drzwi do pierwotnej komory grobowej Iput.

Ankhesneferibré (fl. VI wiek p.n.e.):: kobieta królewska z XX szóstej dynastii, Boża Małżonka Amona. Była córką Psammetichusa II (595-589 p.n.e.) i królowej Takhat (3 l.) adoptowanej przez Boską Adoratorkę Nitokrys i zastąpioną po niej jako Boża Małżonka Amona w Tebach. Ankhesneferibré sprawował tę funkcję przez prawie 60 lat. Jej sarkofag wykonany z bazaltu znajduje się obecnie w British Museum w Londynie. W Karnaku odnaleziono także jej statuetkę łupkową.

Ankh-Hor (fl. VI wiek p.n.e.): wezyr i urzędnik świątynny XXVI dynastii. Służył Psammetichusowi II (595-589 p.n.e.) jako wezyr Górnego Egiptu, nadzorca kapłanów Amona, burmistrz Memfis i zarządca Boskiej Adoratorki Nitokrys (2). Ankh-Hor służyło także Apriesowi (589-570 p.n.e.). Jego grób w Dra-abu′ el-Naga w Tebach jest duża. W grobowcu znajdują się pylony, dziedzińce, sale kolumnowe i podziemne komory grobowe.

Ankhkhaf (fl. 26 w. p.n.e.): książęcy wezyr IV dynastii. Był synem Snefru (2575-2551 p.n.e.), służąc rodzinie królewskiej jako wezyr. Ta linia królewska utrzymywała kontrolę, wykorzystując wyłącznie członków rodziny na wysokich stanowiskach zaufania i władzy. Pomnik Ankhkhafa, właściwie popiersie o wyjątkowym kunszcie, znajduje się w Muzeum Sztuk Pięknych w Bostonie. Ożenił się z Hetepheresem (2) i przedwcześnie ją zmarł. Jego grobowiec był największą mastabą na cmentarzu wschodnim w Gizie.

Ankh-ma-hor (Sheshi) (fl. 23 w. p.n.e.): urzędnik medyczny VI dynastii, znany ze swojego grobowca w Sakkarze. Ankh-ma-hor był wezyrem i lekarzem na dworze Pepi II (2246-2152 p.n.e.). Został pochowany w Saqq ara, w miejscu zwanym "ulicą grobowców", a jego grób nazywa się "Grobowcem Doktora" ze względu na sceny medyczne namalowane na ścianach. Grobowiec ma sześć komór, w tym serdab, pomieszczenie zaprojektowane tak, aby posąg zmarłego mógł obserwować codzienne rytuały odprawiane w jego imieniu. Obecne są także portrety Ankh-ma-hor i sceny, w tym zwierzęta i codzienne czynności. W niektórych dokumentach wymieniony jest jako Sheshi.

Ankhnesmery-Ré (1) (fl. 23 w. p.n.e.): kobieta królewska z VI dynastii. Była małżonką Pepi I (2289-2255 p.n.e.). Córka urzędnika imieniem Khui oraz siostra Djau i Ankhnesmery-Ré (2), została matką Merenré. Według doniesień Ankhnesmery-Ré zmarła, rodząc syna lub wkrótce potem. Była także matką księżniczki Neith (2), która poślubiła Pepi II.

Ani Papirus: dokument będący jedną z zachowanych Ksiąg Umarłych, mierzy 58 stóp i trzy cale i zawiera teksty pogrzebowe z Nowego Państwa (1550-1070 p.n.e.). Papirus Ani jest znany ze swoich ilustracji oraz opowieści i legend, z których niektóre znajdują się w innych dostępnych papirusach tego rodzaju. Papirus wyróżnia także Litania do Ozyrysa i traktat o pochodzeniu bogów oraz o zjednoczeniu Ré i Ozyrysa. Cechą Papirusu Ani jest sekcja zawierająca opinie różnych kolegiów kapłańskich istniejących w Nowym Królestwie.

ankh: symbol życia wiecznego w starożytnym Egipcie, a także słowo oznaczające życie fizyczne. Ankh przypominał krzyż z pętlą u góry i reprezentował wieczność, gdy jest umieszczony w rękach bóstw. Symbol pochodzi z powstania kultów bóstw Izydy i Ozyrysa w okresie wczesnodynastycznym (2920-2575 p.n.e.). Pierwotne znaczenie tego symbolu zostało utracone w późniejszych okresach, ale pozostało ono stałym insygniem hieroglificznym na całe życie. Ankh był używany w rytuałach, zwłaszcza związanych z kultami królewskimi, a szczególne znaczenie miał podczas różnych ceremonii świątynnych.

Ankhefenmut (fl. XI w. p.n.e.) : książę XXI dynastii. Był synem Psusennesa I (1040-992 p.n.e.) i królowej Mutnodjmet (2), ale nie został następcą ojca, być może dlatego, że był młodszym synem lub wcześnie zmarł. Grobowiec Ankhefenmut został dla niego przygotowany przez Psusennesa I w południowym Tanis.

Ankhesenamon (Ankhesenpa′aten) (fl. XIV w. p.n.e.): kobieta królewska z XVIII dynastii. Córka Echnatona (1353-1335 p.n.e.) i królowej Nefertiti, urodziła się w rodzinie królewskiej w mieście ′Amarna. Ankhesenamon poślubiła Tut′anchamona i została królową, gdy w 1333 roku p.n.e. zastąpił on Smenkharégo. Para królewska rządziła zaledwie 10 lat. Tut′ankhamun miał osiem lat, kiedy objął tron, a Ankhesenamon 13. W ′Amarna nazywała się Ankhesenpa′aten. Podczas małżeństwa z Tut′anchamunem urodziła dwoje martwych dzieci, które pochowano wraz z młodym faraonem. Być może w obawie przed kapłanami i rosnącą potęgą Horemhaba, generała armii, który wzniecił sprzeciw wobec "Amarny i kultu boga Atona", Ankhesenamon podjął drastyczny krok po śmierci Tut'anchamona. Napisała do króla Hetytów Suppiluliumasa I, wschodzącej potęgi w północnej części Morza Śródziemnego, ofiarowując siebie i tron jednemu ze swoich królewskich synów. Książę Zannanza wyruszył do Egiptu i na wesele, ale został zamordowany na granicy Egiptu. Aya (2), mistrzyni koni w Tebach, została wybrana na następczynię Tut′anchamona. Jako wdowa królewska, Ank hesenamon została mu dana za oblubienicę. Pojawiły się pewne wątpliwości co do możliwości, że Aya był ojcem Nefertiti, co uczyniłoby go dziadkiem Ankhesenamona. Para objęła tron przed pochówkiem Tut'anchamona, dopełniając w ten sposób wymaganego rytuału, który każdy następca musiał odprawić w grobie zmarłego faraona. Aya zmarła w 1319 r. p.n.e., ale Ankhesenamon zniknął ze sceny wcześniej, ustępując miejsca żonie Ai, Tey, również pochodzącej z plemienia.

Anen (fl. XIV w. p.n.e.): urzędnik kapłański z XVIII dynastii. Służył za panowania Amenhotepa III (1391-1353 p.n.e.). Anen był arcykapłanem świątyni w Heliopolis, obecnie na przedmieściach współczesnego Kairu, i bratem królowej Tiye (1). Yuya i Tuya byli jego rodzicami. Jego pomnik w stroju kapłańskim znajduje się w Muzeum w Turynie.

Anhur: bóg starożytnego Egiptu, nazywany przez Greków Onouris, jego imię oznaczało "Nosiciel Nieba" i był czczony w połączeniu z bogiem Shu, innym bóstwem słonecznym. Bogini lwa Mehit była małżonką Anhura. Uważano, że Anhur jest wojowniczym aspektem Ré, ale reprezentował także twórcze aspekty ludzi. Przedstawiano go jako muskularnego mężczyznę w haftowanej szacie i nakryciu głowy z czterema piórami. Czasami nosił brodę i nosił włócznię. Był szczególnie popularny w okresie Nowego Państwa (1550-1070 p.n.e.), kiedy nazywano go "Zbawicielem" ze względu na jego zdolności bojowe i połączenie słoneczne. Na jego festiwalu odbywały się pozorowane bitwy, a on był patronem przed wrogami i szkodnikami. Anhur pozostał popularny w późniejszych epokach, po upadku Nowego Państwa, zwłaszcza w Abydos. Został także uhonorowany w Thinis. Nektanebo II (360-343 p.n.e.) zbudował świątynię dla Anhura, a w późniejszych epokach boga nazywano "Władcą Włóczni". Następnie był przedstawiany jako mściciel boga Ré.

Aniba: miejsce, w którym znajdowała się twierdza Nowego Państwa (1550-1070 p.n.e.), położona pomiędzy pierwszą a drugą kataraktą w Nubii, czyli Kusz (współczesny Sudan). Fort był pierwotnie otoczony trzema murami i zawierał pozostałości świątyni i obiektów magazynowych z okresu Państwa Środka (2040-1640 p.n.e.). Nowsze budowle pochodzą z XVIII dynastii (1550-1307 p.n.e.). Nekropolia w pobliżu Aniby służyła do budowy grobowców i piramid Nowego Państwa. Na zachodnim brzegu Nilu, naprzeciwko miejsca odkryto kaplice skalne, a także starożytny cmentarz. W jednej epoce Aniba pełniła funkcję centrum administracyjnego regionu. Huy (1), namiestnik Kusz, służący Tut′ankhamunowi (1333-1323 p.n.e.), rezydował w Anibie.

Andjeti: Był bardzo starożytnym bóstwem Egiptu, które zostało wchłonięte przez kult Ozyrysa. Pierwotnie był to bóg-pasterz, a symbolem Andjeti był oszust, zwany awet, który był używany jako królewskie insygnia faraonów, wraz z cepakiem. W grobowcu władcy Skorpiona I z okresu predynastycznego (przed 3000 r. p.n.e.) odkryto oszusta z kości słoniowej, co prawdopodobnie dokumentuje kult Andżeti w tamtej epoce.

Andreas (fl. III wiek p.n.e.) urzędnik medyczny okresu ptolemejskiego. Pełnił funkcję nadwornego lekarza Ptolemeusza IV Filometora (221-205 p.n.e.). Andreas znał się na farmacji i próbował namawiać lekarzy swojej epoki, aby odeszli od magicznych i przesądnych tradycji z przeszłości. Napisał książki o dostępnych środkach farmaceutycznych i skutkach ukąszeń węży, ale te przetrwały jedynie we fragmentarycznych formach.

Anastasi Papyri: Jest to zbiór egipskich dokumentów zebranych z różnych źródeł przez szwedzkiego konsula w Egipcie. Dyplomata ten przebywał na Nilu w czasie, gdy rozpoczynały się szeroko zakrojone badania ruin starożytnych cywilizowanych obszarów. Niektóre papirusy pochodzą z okresu Ramessydów (1307-1070 p.n.e.) i zawierają hymny na cześć boga Amona oraz relacje z tego okresu w historii Egiptu.

Anat (Anat):: bogini Kananejczyków, patronka zarówno miłości, jak i wojny, Anat, zawsze przedstawiana jako piękna młoda kobieta i nazywana "Dziewicą", była siostrą semickiego boga Baala. Anat była czczona jako bogini wojny i kampanii wojskowych i została adoptowana przez Ramzesa II (1290-1224 p.n.e.) jako jeden ze swoich patronów. W Egipcie Anat był przedstawiany nago, stojącego na lwie i niosącego kwiaty. W okresie ptolemejskim (304-30 p.n.e.) Anath połączono z Astarte, przyjmując nazwę Astargatis. W innych epokach otrzymywała Reszefa i Baala jako małżonków w rytuałach.

Anather (zm. ok. 1600 p.n.e.):: władca XVI dynastii, pomniejszej linii Hyksosów. Jego dynastia była współczesna Wielkim Hyksosom z XV dynastii pod Avaris (ok. 1640-1532 p.n.e.). Anathera nazywano "władcą krain pustynnych". Jego dynastia dobiegła końca, gdy Tebańczycy rozpoczęli bezlitosną wojnę mającą na celu usunięcie Hyksosów z regionu Delty. W regionie Delty i w południowej Palestynie znaleziono skarabeusze noszące imię Anather.

Amun-wosret (XV wiek p.n.e.) : wezyr z XVIII dynastii. Służył Totmesowi III (1479-1425 p.n.e.) i działał w drugiej połowie długiego panowania Totmesa III, zwanego wezyrem Egiptu. Amun-wosret służył w okresie ekspansji imperialnej i kampanii wojskowych. Jego tebański grobowiec zawiera szczegółowe informacje na temat jego biura.

Amyrtaios (1) (fl. V wiek p.n.e.):: zbuntowany Egipcjanin, który walczył przeciwko perskiej okupacji Nilu. W niektórych przekazach jest on kojarzony z buntem osobnika o imieniu Inaros, który zagroził rządom Nilu. perski Artakserkses I (465-424 p.n.e.). Kiedy Inaros został zdradzony, schwytany i stracony, Amyrtaios nadal sprawował władzę w zachodniej Delcie, nie kwestionowany przez Persów. Nie jest dostępna żadna dokumentacja dotycząca długości jego dominacji w tym regionie.

Amyrtaios (2) (zm. 393 p.n.e.): założyciel i jedyny znany władca dwudziestej ósmej dynastii Egiptu. Amyrtaios panował początkowo w Sais, a następnie w latach 404-393 p.n.e. nad większą częścią całego narodu. Prawdopodobnie ogłosił się faraonem po śmierci Dariusza II w 404 roku p.n.e. Prawdopodobnie był potomkiem Amyrtaiosa (1), buntownika tej ziemi. Amyrtaios był księciem Sais. Nie odnotowano żadnych udokumentowanych następców. Jedna z tradycji głosi, że Amyrtaios w jakiś haniebny sposób obraził "Prawo" i z powodu swego przestępstwa nie mógł przekazać tronu swemu synowi. Dynastia zakończyła się wraz z jego śmiercią. Inne dynastie rozkwitły w tej samej epoce na poziomie lokalnym. Podobno Nefryt I (399-393 p.n.e.) schwytał Amyrtaiosa i dokonał na nim egzekucji.

Ana (fl. XVIII w. p.n.e.): kobieta królewska z XIII dynastii. Była małżonką Sobekhotepa III (ok. 1745 p.n.e.). W niektórych dokumentach Ana jest wymieniona jako matka księżniczek Ankhetitat i Fent-Ankhnet. Władcy i małżonkowie tej dynastii pozostają niejasni.

Amun-dyek′het (fl. VII wiek p.n.e.): królowa XXV dynastii zniewolona przez Asyryjczyków. Małżonka Taharki (690-664 p.n.e.), wpadła w ręce asyryjskiego Assarhaddona, gdy ten najechał Egipt w 671 r. p.n.e. Taharka został rozgromiony przez siły asyryjskie i uciekł na południe. Syn i dziedzic Taharki, Ushanahuru, a także małżonka, królowa Amundyek-′ het i cały dwór egipski zostali zabrani przez Essarhaddona do swojej stolicy w Niniwie jako niewolnicy i nigdy więcej ich nie widziano w Egipcie.

Amunet (Amuniet) (fl. XXI w. p.n.e.): kobieta królewska z XI dynastii. Była małżonką Mentuhotepa II (2061-2010 p.n.e.), zwanego w niektórych źródłach Amuniet. Amunet został pochowany w królewskim kompleksie grobowym w Deir el-Bahri, miejscu położonym na zachodnim brzegu Nilu w Tebach. Mentuhotep i inne jego towarzyszki zostały pochowane obok Amuneta. Jej sarkofag wymienił ją jako "Jedyną Ulubienicę Króla" - to określenie podzielają wszystkie kobiety pochowane w tym kompleksie grobowym.

Amon (Amon) : Pełne imię tego boga brzmiało Sankh-Amon′sekem′tawy, co oznaczało "Amon, najpotężniejszy bóg obu krain, który podtrzymuje życie". Bóg starożytnego Egiptu, znany we wczesnych epokach, ale zdobywający dominację w Nowym Królestwie w Tebach, Amun (co oznacza "ukryty"), figurował w mitach Hermopolitańskich związanych z dynamiczną siłą życia. Bóstwo i jego żeńska odpowiedniczka, Amaunet, została wspomniana w Tekstach Piramid z piątej dynastii (2465-2323 p.n.e.) i szóstej dynastii (2323-2150 p.n.e.). Pierwszym dowodem lokalizującym boga w Tebach jest inskrypcja nomarchy Rehuy, również z VI dynastii, który twierdził, że wyświadczył usługi Amunowi. Kiedy Tebańczycy zaczęli wywierać wpływ na egipską scenę polityczną, kult Amona zaczął dominować. W okresie Nowego Państwa (1550-1070 p.n.e.) status boga został podniesiony i nadano mu wiele atrybutów innych boskich istot. Twierdzono, że Amun sam się urodził i podkreślano, że żaden inny bóg nie ma takiej mocy. Wszystkie pozostałe bóstwa w egipskim panteonie wywodziły swoje istnienie z jego samokreacji. Amun został włączony do Ogdoad w Hermopolis, a następnie do Pierwotnego Kopca w Memfis, w którym to czasie miał uformować wszystkich pozostałych bogów. Następnie opuścił ziemię, aby zamieszkać jako Ré w niebiosach, przybierając postać a boskie dziecko objawione w lotosie. Na posągach Amona zwykle przedstawiano jako przystojnego, męskiego młodzieńca lub jako barana z zakręconymi rogami. Władcy Nowego Królestwa podczas zakładania imperium wszędzie nosili jego sztandary, a świątynia w Tebach otrzymywała daniny z wielu krajów. Amun był "Największym w niebie, najstarszym na ziemi", a kapłani jego świątyni pisali na jego cześć czułe hymny. Hojność ′Ahmose (Nebpehtiré) (1550-1525 p.n.e.), który w ramach dziękczynienia za zwycięstwa składał datki na rzecz świątyni Amona, ustanowiła wzór w Nowym Królestwie, a bóg został obsypany darami przez ′ Następcy Ahmose′a. Obie świątynie w Karnaku i Luksorze cieszyły się patronatem królewskim. Z czasem Amona zaczęto szanować w całym Egipcie, w miarę jak kapłani Amunici przejmowali coraz większą kontrolę polityczną. W niektórych okresach historycznych do bóstwa zwracano się jako Amun-Ré. W oazie Siwa, zwanej później przez Rzymian Jowiszem Ammonem, wzniesiono świątynię dla Amona, a w każdej epoce odbywały się pielgrzymki, aby czcić tam boga. W Tebach Amun otrzymał małżonkę, boginię Mut, oraz syna Khonsa (1) lub Khonsu. Barana, symbol prawdziwej duchowej mocy boga, trzymano w Tebach podczas ceremonii religijnych, ucieleśniając energię bóstwa i jego piękno. W okresie pierwotnym Amarny świątynie Amona zostały zaatakowane i zamknięte na rozkaz Echnatona (1353-1335 p.n.e.). Kiedy Tut anchamon wstąpił na tron w 1333 roku p.n.e., przywrócił bogu prymat nad Egiptem. To przywrócenie Amona jako najważniejszego bóstwa Egiptu miało na celu uspokojenie kapłanów Amona i załagodzenie niepokojów wywołanych w kraju heretyckimi działaniami Echnatona. Na cześć Amona obchodzono wiele świąt. Szczególną popularnością cieszyło się jedno z nich, "Piękne Święto Doliny". Posąg boga został przeniesiony przez Nil na zachodni brzeg Teb, gdzie ludzie czekali, aby powitać orszak kapłanów i wielbicieli. Rytualne posiłki i ofiary grobowe składano przed grobami zmarłych, a ludzie organizowali pikniki w różnych komnatach i dziedzińcach grobowych. Kapłani Amona odwiedzili każdy grób lub miejsce pochówku, a na grobowcach złożono specjalne Bukiety Boga jako pamiątkę. Śpiewacy i tancerze, którym towarzyszyły skoczne zespoły muzyczne, podążali za kapłanami i odprawiali rytuały. Święta Amona były popularne w całym Egipcie w Nowym Królestwie.

amulet: był to dekoracyjnie rzeźbiony przedmiot noszony przez starożytnych Egipcjan zgodnie z ich tradycjami religijnymi. Nazywany wedjau, taki amulet był zwykle wykonany z metalu, drewna, fajansu, terakoty lub kamienia i wierzono, że zawiera magiczne moce, zapewniające noszącemu nadprzyrodzone korzyści i uroki. Potencjalna moc amuletu była określona przez materiał, kolor, kształt lub zaklęcie, z którego pochodził. Żywi Egipcjanie nosili amulety jako wisiorki, a zmarły umieszczał je w lnianych opakowaniach w trumnach. W różnym czasie i do różnych celów stosowano różne style amuletów. Niektóre z nich zostały wyrzeźbione jako święte symbole, aby zademonstrować oddanie konkretnemu bóstwu, zapewniając w ten sposób wstawiennictwo boga i interwencję w imieniu noszącego. Na przykład djed był symbolem stabilności kojarzonym z bogiem Ozyrysem. Noszono go zwykle na piersi, na sznurku lub naszyjniku. Amulet umieszczano na szyi zmarłego, aby chronić tę część anatomii w życiu pozagrobowym. Djed był zwykle wykonywany z szkliwionego fajansu, złota, złoconego drewna, lapis lazuli lub innego kamienia półszlachetnego. Dżed jako symbol narodowy był używany podczas festiwali i uroczystości. Ankh, Oko Ré, Amulet Serca, Berło Papirusu i wizerunki sępa były popularne wśród wiernych. Jednak ulubionym i najtrwalszym amuletem wydaje się być skarabeusz, święty symbol chrząszcza, który reprezentował wszystkie mistyczne konotacje kultów słońca i życia wiecznego. Skarabeusze były zwykle wykonane z kamienia, drewna, metalu, łupków, steatytu i brązu (odkryte na stanowiskach XX dynastii) i mogły być małe lub duże. Nosili je żywi i chowali ze zmarłymi. Uważano je za potężniejsze, jeśli wyryto na nich imię popularnego faraona. Księga Umarłych, tekst pogrzebowy używany w późniejszych czasach Egiptu, zawierał listę amuletów wymaganych do prawidłowego przygotowania zwłok. Jednym z amuletów umieszczanych w prawie każdej mumii był djed. Skarabeusz i inne amulety zostały umieszczone zgodnie z tradycją i wykonane z określonych materiałów, zwykle w kolorze czerwonym lub zielonym. Symbole te, inspirowane zaklęciami, rzekomo zostały zainspirowane przez boga Thota z Hermopolis w Starym Królestwie (2575-2134 p.n.e.). Inne formy amuletów służyły konkretnym celom dla żywych i umarłych. Na przykład amulet serca błagał serce zmarłego, aby go broniło w Salach Sądu Ozyrysa, gdzie rytuały decydowały o wiecznym przeznaczeniu zmarłego. Menat był misternie rzeźbionym kamieniem zawieszanym z tyłu wyszukanych królewskich kołnierzy, aby przynosił szczęście i równoważył ciężar kołnierza. Thet, Pas Izydy, chronił żywych i umarłych. Uatcht, jakikolwiek zielony kamień, ostrzegał noszącego o obecności magii.

Amoryci: starożytny lud semicki, zwany w źródłach sumeryjskich Amur ru lub Martu, dominował w regionie Mezopotamii, Syrii i Palestyny od ok. 1000 r. 2000 do ok. 1600 p.n.e., co doprowadziło ich do konfliktu z Egiptem. Uważa się, że ich ojczyzną była Arabia i przypisuje się im upadek miasta Ur. Amoryci przybyli na te tereny w XXI wieku p.n.e., z czasem asymilując się z kulturą sumeryjsko-akadyjską. Prawie wszyscy królowie Babilonu mogli wywodzić się z tego rodu. Amoryci mieli stolicę w Meri, współczesnym Tell al-Hariri w Syrii, oraz w Halab, obecnie zwanym Aleppo. Region zwany Amurru znajdował się w północnej Palestynie i na pustyni syryjskiej. Inskrypcje z epoki pierwszego okresu przejściowego Egiptu (2134-2040 p.n.e.) wskazują, że Amoryci kontrolowali Fenicję, współczesny Liban, zakłócając handel z Egiptem. Amenemhet I (1991-1962 p.n.e.) za swojego panowania przywrócił taki handel.

Amratian: nazwa nadana pierwszej fazie predynastycznej, Nagada I. Faza ta skupiała się w el-Amirah, niedaleko Abydos, w Górnym Egipcie. Witryny randkowe do ok. 3600 p.n.e. dostarczyć dowodów wpływów Badariana (poprzednia faza), ulepszonych i dostosowanych do zaawansowanych technik. Ceramika z tego okresu amratyjskiego obejmuje wyroby z czarną ochrą i czerwoną ochrą, z liniowymi wzorami w kolorze białym, w tym figurami. Na stanowiskach amrackich odnaleziono także buławy, wazony i rzeźby z kości słoniowej.

Amtes (Yamtes) (fl. 23 w. p.n.e.): kobieta królewska z VI dynastii. Była małżonką Pepi I (2289-2555 p.n.e.). Niektóre źródła wskazują, że Amtes była zamieszana w spisek Haremu (1) mający na celu obalenie Pepi I. Spisek zakończył się niepowodzeniem i wezwano urzędnika nazwiskiem Weni w celu zbadania zarzutów postawionych Amtes i jej współspiskowcom. Nie ma dostępnych zapisów, w których można by opisać wyrok procesu, ale Amtes zniknął z sądu, być może w wyniku decyzji Weni.

Amenwah (fl. XII w. p.n.e.): rabuś grobowców z XX dynastii. Według doniesień Amenwah wtargnął do grobowca Ramzesa III (1194-1163 p.n.e.). Profanacja nastąpiła w niespokojnych czasach po śmierci faraona, kiedy kapłani świątynni i całe wioski plądrowały groby. Amenwah była powiązana z Deir el-Medina, starożytną wioską, w której mieszkali rzemieślnicy pracujący przy grobowcach w Dolinie Królów na zachodnim brzegu Nilu w Tebach. Został złapany podczas szeroko zakrojonego nalotu na złodziei grobowców z tamtej epoki. Twierdząc, że jest niewinny wobec wszystkich postawionych mu zarzutów, ostatecznie został zwolniony z powodu braku dowodów. Współczesne wykopaliska w grobowcu Amenwaha potwierdziły jego winę. Nie tylko okradł grób Ramzesa III, ale także umieścił na zawsze swój nieuczciwie zdobyty majątek we własnej komorze grobowej.

ames: starożytna egipska nazwa berła w formie maczugi lub buławy, która w większości epok była używana jako insygnia królewskie. Ames sięga wczesnego okresu Egiptu (ok. 3000 r. p.n.e. ), kiedy wojownicy z południa najechali Deltę, pokonując armie Króla Pszczół i jednocząc naród. Królowie zachowali insygnia z czasów starożytnych i włączyli je do nowszych rytuałów urzędowych. Mumie faraonów zawsze układano tak, aby jedno ramię było skrzyżowane na piersi, co wskazywało, że zmarły nosił niegdyś ames jako symbol władzy królewskiej.

Amherst Papyrus: był to dokument z Teb, który zawierał relację z procesów o napad na grobowiec w okresie Ramessydów. Dzięki Papirusowi Opata, który zawiera relację z tego samego wydarzenia, tekst ten dostarcza szczegółowych informacji i wglądu w XX dynastię (1196-1070 p.n.e.), okres upadku władzy królewskiej oraz prawa i porządku w Dolinie Nilu. Papirus Amhersta był pierwotnie własnością pierwszego barona Amhersta z Hockney w Anglii i stanowił dolną połowę dokumentu dotyczącego napadów XX dynastii. Górna część papirusu, obecnie nazywana Papirusem Leopolda II, została odkryta w Brukseli. Obie sekcje połączyli uczeni i sfotografowali do celów tłumaczeniowych.

Ami-ut: bóstwo o psiej głowie starożytnego Egiptu, zajmujące się elementami pogrzebowymi. Prawdopodobnie było prekursorem Ozyrysa i zostało przyćmione przez to bóstwo. Bezgłowa skóra byka przyczepiona do pręta była symbolem Ami-ut, insygniami używanymi w niektórych rytuałach pogrzebowych.

Amenmose (fl. XVI w. p.n.e.): książę z XVIII dynastii. Był synem Totmesa I (1504-1492 p.n.e.) i królowej Ahmose (1), a także starszym bratem królowej faraona Hatszepsut (1473-1458 p.n.e.). Źródła wskazują, że był on generałem armii egipskiej. Zmarł przed śmiercią Totmesa I. Amenmose miał brata Wadjmose, który również zmarł, zanim mógł odziedziczyć tron po swoim ojcu. Amenmose został pochowany na nekropolii królewskiej na zachodnim brzegu Teb.

Amennacht (fl. XII w. p.n.e.): urzędnik XX dynastii. Amennacht służył Ramzesowi III (1194-1163 p.n.e.) jako nadzorca artystów grobowców i rzemieślników. Artyści ci rezydowali w specjalnej społeczności w pobliżu Doliny Królów na zachodnim brzegu Nilu w Tebach (współczesne Luksor). Społeczność nazywała się Deir el-Medina i była niegdyś znana jako "Miejsce Sług Prawdy". Amennacht był wyszkolonym skrybą, który służył jako nadzorca robotników w grobowcach królewskich. On i jego współpracownicy Miejsca Prawdy byli w stanie zbudować osobiste grobowce niezwykłej wielkości, bogato zdobione. Przekazali sobie nawzajem swoje umiejętności, dostarczając sobie nawzajem pięknie pomalowane groby.

Amenpanefer (fl. XI w. p.n.e.): rabuś grobowców z XX dynastii. Amenpanefer dopuścił się zbrodni za panowania Ramzesa XI (1100-1070 p.n.e.) w Tebach. Rzeźbiarz w kamieniu, który pracował przy grobowcach w Dolinie Królów w Tebach, został aresztowany przez władze i zabrany na przesłuchanie po serii napadów na grobowce. Amenpanefer przyznał się, że należał do nikczemnego gangu, który polował na mumie zmarłych egipskich faraonów. Opisał, jak on i ośmiu współspiskowców wykopali tunel i włamali się do grobowca Sobekemsafa III (władcy z XVII dynastii). Ukradli klejnoty, a następnie podpalili królewską mumię. Królowa Nubkhas (2) (siedemnasta dynastia) spotkał się z takim samym destrukcyjnym traktowaniem ze strony Amenpanefera i jego współprzestępców. Amenpaneferowi i jego kohortom groziły surowe wyroki, gdy zostali skazani. Większość złodziei grobów została stracona nie tylko za kradzież i wandalizm, ale także za przestępstwa bluźnierstwa i bezbożności.

Amenirdis (2) (fl. VII w. p.n.e.): kobieta królewska z dwudziestej szóstej dynastii. Amenirdis miała zostać Bożą Małżonką Amona lub Boską Czcicielką Amona, wysoką kapłanką bóstwa w Tebach. Została wyznaczona na następczynię wysokiej kapłanki Shepenwepet (2). Kiedy jednak Psammatyk I (664-610 p.n.e.) doszedł do władzy, wysłał do Teb dużą flotę statków, na których pokładzie była jego córka Nitokrys (2), która następnie przyjęła rolę Boskiej Czcicielki, co doprowadziło do obalenia Nubii kontrolę nad Egiptem. Amenirdis, członek obalonego rodu Necho I (672-664 p.n.e.), został wypędzony z Teb. Jej rola dobiegła końca, ponieważ nie miała już bazy politycznej niezbędnej do wpływania na sprawy Egiptu.

Amenken (fl. XV w. p.n.e.): urzędnik finansowy XVIII dynastii. Służył Amenhotepowi II (1427-1401 p.n.e.) jako wysoki urzędnik w egipskim skarbcu królewskim, zajmujący się zestawieniem i rozdzielaniem prezentów ulubieńcom dworu i urzędnikom nomów. W święta faraonowie obdarowywali wyróżniającą się służbę złotymi kołnierzami i innymi kosztownymi insygniami honoru. Amenken został pochowany w Tebach.

Amenmesses (Menmiré) (fl. ok. 1214 p.n.e.): szósty władca XIX dynastii, odnotowany jako uzurpator. Objął tron Setiego II (1214-ok. 1204 p.n.e.). Jego imię, Amenmesses, oznaczało "uformowany przez Amona, boga Teb". Rządził tylko przez cztery lata, prawdopodobnie jako władca przejściowy między Merenptahem a Setim II, który był księciem koronnym i wyznaczonym następcą tronu. Amenmesses był prawdopodobnie synem Merenptaha i królowej Takhat (1). Dokumenty podają jej jedynie tytuł "Matki Króla", a nie tytuł żony królewskiej. Uważa się, że ożenił się z Baketwerelem, ale nie ma żadnych dokumentów potwierdzających tę informację Ten. Trzy ciała odkryte w Amenmesses′ Nie zidentyfikowano grobowca w Dolinie Królów na zachodnim brzegu Teb. Odnotowano także, że poślubił Tię (2), matkę Siptaha. Amenmesses nie rządził na północy, gdzie Seti II kontrolował Deltę i stolicę dynastyczną Per-Ramzesa. Miał poparcie kapłanów tebańskich, w tym arcykapłana Roma-Ray, który miał znaczną władzę w imieniu boga Amona. Amenmesses kontrolował także Nubię, współczesny Sudan. Nie wiadomo, jak zmarł po czterech latach. Po prostu zniknął ze sceny, a Seti II przywłaszczył sobie jego posągi i pomniki. Niektóre kartusze zostały nawet usunięte z jego grobowca w Tebach, w Biban el-Moluk, a niektóre komnaty zostały zdewastowane. Grobowiec ma trzy korytarze, kwadratową komnatę i cztery sale kolumnowe.

Amenia (fl. XIV w. p.n.e.): kobieta dworska z XVIII dynastii. Była pospolitą żoną Horemhaba (1319-1307 p.n.e.). Amenia poślubiła Horemhaba, gdy ten był wojskowym, służył w armii egipskiej i osiągnął stopień wodza sił zbrojnych i zastępcy króla za panowania Tut anchamona (1333-1323 p.n.e.). Horemhab został także odznaczony za męstwo przez Echnatona (1353-1335 p.n.e.) w doskonałej Amarnie. Horemhab, będąc oficerem wojskowym, zbudował dla siebie i Amenii ogromny grobowiec w Saqq ara, nekropolii w Memfis. Ten niedawno odkryty grobowiec przedstawia Horemhaba jako zwykłego człowieka, chociaż za jego panowania do niektórych jego postaci dodano ureus, symbol władzy królewskiej. Amenia została pochowana w Sakkarze, prawdopodobnie umierając przed objęciem tronu Egiptu przez Horemhaba. Królowa Mutnodjmet (1), która została Wielką Żoną Horemhaba, czyli hemetem, została pochowana obok Amenii w Sakkarze, zamiast mieć grobowiec na królewskiej nekropolii w Tebach.

Ameni-A′amu (fl. XIX w. p.n.e.): tajemnicza osobistość królewska z XIII dynastii. Historycznie kojarzony jest z Amenemhetem III (1844-1797 p.n.e.). Na małej piramidzie w Daszur widnieje jego imię i insygnia królewskie. Wydaje się, że inskrypcje te umieszczają go za panowania Amenemheta III, być może jako wyznaczonego następcę tronu.

Amenirdis (1) (fl. VIII wiek p.n.e.): kobieta królewska z XXIV dynastii. Była siostrą Pianchi (1) (750-712 p.n.e.) oraz córką Kaszty i królowej Pebatmy. Jako królewna księżniczka, Amenirdis została adoptowana przez Shepenwepeta (1) jako jej następczyni w roli Bożej Pierwszej Małżonki Amona lub Boskiej Adoratorki Amona, urzędu wyższej kapłanki i przedstawicielki politycznej rodziny panującej. Rola ta, sprawowana w Tebach, wywodzi się na przestrzeni lat od tytułu Żony Boga sprawowanego przez królowe Nowego Państwa, poczynając od ′Ahmose-Nefertari, żony ′Ahmose (Nebpehtiré) (r. 1550-1525 p.n.e.) . Wysoka kapłanka przewodniczyła haremowi wielbicieli Amona i prowadziła ceremonie. Amenirdis nie mogła wyjść za mąż, służąc jako Boska Czcicielka Amona, adoptując jej następcę, Shepenwepeta (2). Kiedy jednak przeszła na emeryturę, wyszła za mąż za swojego brata Szebitku (698-690 p.n.e.) i urodziła Szepenwepeta III. Odnaleziono posągi przedstawiające Amenirdisa w królewskich regaliach. Podobnie jak inne wysokie kapłanki zbudowała grobowiec w Karnaku. Niektóre kapłanki pochowano na nekropolii zwanej "winnicą Anubisa". Takie kobiety sprawowały znaczną władzę polityczną nad Górnym Egiptem, terytoriami południowymi, pełniąc funkcję "głosu" boga Amona i dzięki temu mogły dyktować wiele polityk. Rekrutowali się głównie z szeregów rodzin królewskich Egiptu i nosili korony i ozdoby królowych.

Amenhotep III (Nebma′atré) (zm. 1353 p.n.e.):: dziewiąty faraon z XVIII dynastii. Syn Totmesa IV i królowej Mutemwiya, Amenhotep III panował od 1391 roku p.n.e. do jego śmierci. Jako młody mężczyzna Amenhotep III poślubił Tiye (1), córkę huryckiego mistrza koni w Tebach. Razem rządzili imperium rozciągającym się od północnego Sudanu po rzekę Eufrat. Niektórzy uczeni uważają, że jego matka, Mutemwiya, była córką Artatamy, króla Mitanni, przekazanej Egiptowi w ramach traktatów Totmesa IV z tym narodem. Narodziny Amenhotepa III odnotowano w świątyni w Luksorze, dzięki boskiej interwencji i boskiemu patronatowi. Tiye, którą poślubił przed wstąpieniem na tron, urodziła mu Echnatona (Amenhotepa IV) i księżniczki Sitamun (2), Baketamun, Henuttaneb, Nebetah, Iset (3) i inne dzieci. Amenhotep III poślubił Iseta, Henuttaneba i Sitamuna, gdy osiągnęli pełnoletność. Ogromna seria pamiątkowych skarabeuszy wydanych przez faraona przedstawia portret jego pierwszych 12 lat na tronie. Jeden skarabeusz upamiętnia przybycie Gilukipy (lub Khirgipy), księżniczki Mitanni, która przybyła ze świtą składającą się z ponad 300 Mitanni, aby zostać jego żoną. Jej siostrzenica, Tadukhipa, przybyła pod koniec panowania Amenhotepa i prawdopodobnie poślubiła Echnatona. Te królewskie kobiety Mitanni zostały wysłane do Egiptu przez króla Shuttarnę II, który był ich krewnym. Dodanie takich kobiet do haremu Amenhotepa III doprowadziło do budowy nowego pałacu na południe od Medinet Habu, na zachodnim brzegu Nilu, w Tebach, zwanego Malkata, czyli "Miejsce zbierania rzeczy, " przez współczesnych Egipcjan. Pałac ten był właściwie miniaturowym miastem z kilkoma kompleksami królewskimi, sztucznym jeziorem wykopanym i napełnionym w ciągu kilku tygodni oraz portem. Częścią kompleksów były świątynie i świątynie, a także urzędy biurokratyczne. Hołdy i zyski z handlu zapewniły Amenhotepowi III nieskończone bogactwo, ponieważ zbudował wiele świątyń i pomników, z których wiele nie przetrwało. Wśród tych pomników znajdują się Kolosy Memnona, dwa gigantyczne posągi Amenhotepa III, które były częścią jego świątyni grobowej. Grecy nazwali posągi imieniem Memnona, bohatera trojańskiego zabitego przez Achillesa. Historyk Strabon doniósł, że o każdym świcie północny posąg Amenhotepa III wydawał cichy dźwięk przypominający dzwonek. Na początku III wieku p.n.e. cesarz rzymski Septymiusz Sewer nakazał naprawę górnej części tego posągu, która została wykonana prymitywnie, w wyniku czego dźwięk śpiewu ucichł na zawsze. Amenhotep III obchodził trzy hebsed (patrz sed), zwykle używane do oznaczenia 30 lat panowania. Na to wydarzenie zbudował pałac Per-Hay, "Domek Radości". Królowa Tiye i potężna biurokracja Egiptu zajmowały się sprawami zagranicznymi i wewnętrznymi, podczas gdy Amenhotep przesiadywał w Malkacie, a potęga militarna Egiptu stłumiła wszelkie bunty przeciwko imperium. Faraon mógł w wolnym czasie spędzać czas na budowie nad Nilem i wznoszeniu pomników na jego cześć. W późniejszych latach był dość otyły. Jego portrety, wyrzeźbione już w stylu, który rozkwitł w okresie amarneńskim, przedstawiają go jako mającego zadarty nos, pełne usta i oczy w kształcie migdałów. Zmagający się z poważną próchnicą zębów, stanem z okresu dynastii, Amenhotep zachorował. Sprzymierzeniec, król Babilonu Tuszratta, wysłał mu posąg Isztar - babilońskiej bogini uzdrawiania - aby przywrócić mu wigor i okazać przyjazną troskę. Grobowiec Amenhotepa III w Dolinie Królów, na zachodnim brzegu Teb, ma trzy główne korytarze. Komnata grobowa ma salę kolumnową, a różne komnaty są bogato zdobione. Pokrywa z czerwonego granitu, której użyto do pochówku Amenhotepa III, została przywłaszczona przez Setiego I (1306-1290 p.n.e.) z XIX dynastii. W grobowcu Amenhotepa II odkryto mumię Amenhotepa III. Współcześni uczeni nie wierzą jednak, że to zabalsamowane ciało to naprawdę Amenhotep III. Trwa poważna debata na temat faktycznej tożsamości kilku odzyskanych szczątków.

Amenhotep II (Akhepruré) (zm. 1401 p.n.e.): siódmy władca XVIII dynastii. Syn Totmesa III i królowej Meryt-Ré-Hatszepsut, Amenhotep II panował od 1427 r. p.n.e. do jego śmierci. Według doniesień nie był on pierwotnym spadkobiercą. Brat Amenemhet, uważany za syna Totmesa III i królowej Neferu-Ré, zmarł, zanim mógł odziedziczyć tron. Amenhotep II był przystojny, wysoki i wysportowany. Był wojownikiem lubującym się w walce wręcz, dokonującym osobistych egzekucji na więźniach podczas wyszukanych ceremonii. Kiedy został współregentem, Amenhotep dodał do swojego imienia Hegaiunu, co oznacza „władca Iunu”, Heliopolis. Całe swoje życie spędził na przygotowaniach do panowania, przechodząc zwykłą edukację dla książąt i spadkobierców. Specjalizował się w łucznictwie i jeździectwie i dowodził rozległą egipską bazą morską w Peru-Nefer niedaleko Memphis. Doświadczony w wojnie Amenhotep II w drugim roku swego panowania szybko ruszył przeciwko miastom nad Morzem Śródziemnym, które były w stanie otwartego buntu. Wkroczył do Palestyny, do Szemesz-Edom i podbił każde państwo-miasto aż do rzeki Orontes, aż do współczesnego Libanu i Syrii. W Tikishi pojmał siedmiu książąt i sprowadził ich do Egiptu. Amenhotep udał się nad rzekę Eufrat we współczesnym Iraku, gdzie wzniósł stelę obok tych, które wznieśli tam jego ojciec i pradziadek (Totmes I) (1504–1492 p.n.e.), założyciele imperium. Uratował także wojska egipskie otoczone w innym miejscu bitwy w okolicy. Wracając do Egiptu, Amenhotep przywiózł do Teb jeńców i znaczny łup. W Egipcie Amenhotep II pozostawił pomniki w Dendereh, Heliopolis, Gebel el-Silsileh, Tod, Elkab, Gizie, Erment i Medamud, z pomocą wielu osób, w tym Amunemheta, urzędnika świątynnego z XVIII dynastii. Amunemhet był arcykapłanem boga Amona, ale służył na dworze także w innych celach, podobnie jak większość kapłanów amonickich tamtego okresu. Jako znakomity architekt nadzorował królewskie projekty budowlane. W trzecim roku jego bunty nubijskie sprowadziły Amenhotepa do Asuanu i na wyspę Elefantynę. Książęta schwytani w rejonie rzeki Orontes rok wcześniej towarzyszyli Amenhotepowi w tej podróży. Cała siódemka zwisała głowami w dół z dziobu jego statku. Ciała wystawiono później w znanych miejscach. Podobno Amenhotep II lubował się w rzezi swoich wrogów. Na siódmym roku życia udał się do Karkemisz w Syrii, aby stłumić kolejne powstanie. Małżonkami Amenhotepa II były Sitamon, a następnie Meryt-Amun (2), jego siostra, ale inna małżonka, królowa Teo, urodziła jego następcę, Totmesa IV. Jednakże jego matka, Meryt-Ré-Hatshepsut, pozostała Wielką Żoną, czyli królową najwyższej rangi. Amenhotep II miał kilku synów i córki. Jeden z jego synów, główny Ahmose, był arcykapłanem boga w Heliopolis. Na cmentarzu byków Mnevis, w niektórych epokach teofanii boga Ré, odkryto stelę grobową noszącą jego imię. (Miejsce jego pochówku pozostaje nieodkryte.) Mumię Amenhotepa odkryto w jego grobowcu w Dolinie Królów na zachodnim brzegu Nilu w Tebach. Miał falowane, brązowe włosy, siwiejące na skroniach. Na jego zmumifikowanej skórze znajdowały się małe guzki, prawdopodobnie powstałe w wyniku balsamowania. Uważa się, że Amenhotep zmarł w wieku 45 lat na reumatyzm i jakąś chorobę ogólnoustrojową, niewątpliwie na problemy z zębami. U jego mumii widoczne są oznaki poważnej próchnicy zębów. Jego grób w Dolinie Królów okazał się skarbnicą historii Egiptu. Modlitwy Am Duat są przedstawione na ścianach w fascynujących płaskorzeźbach. Komora grobowa jego grobowca, uznana za nienaruszoną, służyła kapłanom późniejszych dynastii jako magazyn innych uratowanych mumii Nowego Państwa (1550–1070 p.n.e.). Grobowiec ten miał wczesną stylizowaną klatkę schodową, korytarze, przedsionki, sale kolumnowe i dekorowaną, zagłębioną komorę grobową. W projekcie uwzględniono magazyny i szyby studni. Jeden z synów Amenhotepa II dzielił grobowiec.

Amenhotep I (Djeserkaré) (zm. 1504 p.n.e.): drugi władca XVIII dynastii. Amenhotep Byłem jednym z najprzystojniejszych i najpopularniejszych starożytnych faraonów, którego imię oznaczało "Amon jest zadowolony". Panował od 1525 r. p.n.e. aż do śmierci i był synem pierwszego Ahmose'a i królowej Ahmose-Nefertari, która prawdopodobnie służyła jako regentka na początku panowania Amenhotepa I. Nie był pierwotnym spadkobiercą. Dane wskazują, że przeżył dwóch starszych braci i odziedziczył tron od ′Ahmose. Posąg słynnego mędrca Amenhotepa, syna Hapu; on jest charakterystyczny ze względu na rozwiane włosy; obecnie w Muzeum Egipskim w Kairze. (SM Bunson). W pierwszym roku panowania, a może w okresie regencji "Ahmose-Nefertari", Egipt stanął w obliczu inwazji i musiał pokonać konfederację plemion libijskich na zachodnich granicach kraju. Armia królewska, prawdopodobnie dowodzona osobiście przez Amenhotepa I, udała się na południe, aby powstrzymać ekspansję Nubijczyków na obszarze poniżej Asuanu, we współczesnym Sudanie. Amenhotep odrestaurował i odnowił twierdze nad Nilem na południe od pierwszej katarakty, bastiony datowane w niektórych przypadkach na Państwo Środka (2040-1640 p.n.e.). Mianował także namiestnikiem tego regionu, szlachcicem imieniem Turi, któremu powierzono obowiązki utrzymywania porządku, promowania handlu i gromadzenia daniny dla tronu. W Egipcie Amenhotep I zainicjował projekty budowy świątyni Karnak w Tebach. Świątynia ta, jeden z najbardziej niezwykłych kompleksów sakralnych na świecie, zajmowała powierzchnię 250 akrów. Programy budowy Amenhotepa dodałem do pierwotnej świątyni, zapoczątkowanej w Państwie Środka, i wyznaczyłem standard dla późniejszych faraonów Nowego Państwa (1550-1070 p.n.e.), którzy kontynuowali tam pracę przez wieki. Ze względu na swoją obronę militarną i programy budowlane Amenhotep był bardzo popularny za swojego życia. Korzystał także z kopalni na Synaju i różnych kamieniołomów. Egipt, zjednoczony i wolny od azjatyckich Hyksosów (pokonany przez ′Ahmose), prosperował. Jego popularność wzrosła dopiero po jego śmierci w roku 1504 p.n.e. On i królowa ′Ahmose-Nefertari zostali ogłoszeni bóstwami patronatycznymi Teb. Poświęcono im świątynię na zachodnim brzegu Nilu, w stolicy, Tebach. Ah′hotep (2), siostra Amenhotepa I, była jego Wielką Żoną, czyli królową najwyższej rangi. Drugorzędnymi małżonkami byli ′Ahmose Merytamon i Satkamose. Ah′hotep urodziła syna i dziedzica, ale dziecko zmarło w niemowlęctwie. Ponieważ nie było nikogo, kto mógłby go zastąpić, Amenhotep wybrał Totmesa I spośród swoich urzędników wojskowych. Totmes prawdopodobnie pochodził z drugorzędnej linii królewskiej. Krewny o imieniu Prime; Ahmose został oddany Totmesowi jako małżonka, aby skonsolidować jego roszczenia i w jeszcze inny sposób powiązać go z rodziną królewską. Amenhotep I był pierwszym faraonem, który oddzielił swój grób od świątyni grobowej i kompleksu pochówku. Zwykle w miejscach pochówku wznoszono świątynie grobowe faraonów, aby umożliwić kapłanom składanie codziennych ofiar i przeprowadzanie rytuałów wiecznego spoczynku za zmarłego. Do komór grobowych takich kompleksów docierali rabusie, rozdzierając mumie, a czasem je paląc. Amenhotep chciał uniknąć zagłady z rąk takich rabusiów grobów, którym prawdopodobnie pomagali sami kapłani w zamian za udział w dobrach. Jego pierwotny grób jest obecnie nieznany, ale podczas inspekcji przeprowadzonej przez Ramzesa IX (1131-1112 p.n.e.) wskazano go jako znajdujący się w Dra Abu el-Nuga. Mumia Amenhotepa I została ponownie zapakowana przez kapłanów XXI dynastii (1070-945 p.n.e.) po tym, jak jego pierwotny grobowiec został zdewastowany, przewieziony do Deir el-Bahri i umieszczony tam w skrytce z mumiami. Podczas drugiego pochówku ostróżki ozdobiły jego szczątki wraz z innymi czerwonymi, żółtymi i niebieskimi kwiatami. Osa osiadła na jednym z kwiatów i tam zdechła, dotrzymując faraonowi towarzystwa przez wieki. Amenhotep Miałem pięć i pół stopy wzrostu, długą, owalną czaszkę i opadające czoło. Jego mocna szczęka wskazuje, że jest synem pierwszego Ahmose'a. Po ulicach Teb niesiono jego posągi jako wyroczni, czyli proroka, zwanego "sędzią żywych i umarłych". Kult Amenhotepa I trwał przez całą XX dynastię (1196-1070 p.n.e.).

Amenhotep, syn Hapu (Huy) (fl. XIV w. p.n.e.): urzędnik dworski z XVIII dynastii. Czczony mędrzec i uczony, służył za panowania Amenhotepa III (1391–1353 p.n.e.). Amenhotep, syn Hapu, był jednym z niewielu zwykłych ludzi, których w starożytnym Egipcie ubóstwiono. Zwany także Huy, pochodził z obszaru Delty Athribis i urodził się około 1460 roku p.n.e. Awansował po szczeblach służby rządowej, łącznie ze stanowiskiem pisarza wojskowego, a następnie służył jako dowódca, a ostatecznie jako generał. Amenhotep nadzorował także projekty budowlane Amenhotepa III. Kiedy zmarł około 1380 roku p.n.e., w wieku 80 lat, obok świątyni Amenhotepa III wzniesiono dla niego kaplicę grobową. Amenhotep, syn Hapu, był przedstawiony na wielu posągach umieszczonych w świątyni w Karnaku, co było w tamtych czasach łaską królewską. Jest pokazywany zwykle z długimi falowanymi włosami zamiast formalnej peruki. Jego związek z bogiem Amonem spowodował, że kapłani świątynni z XXI dynastii (1070–945 p.n.e.) twierdzili, że Amenhotep miał boskie pochodzenie. Został ubóstwiony wraz z Imhotepem, architektem piramidy schodkowej Dżesera (2630–2611 p.n.e.). Dla ich kultów utworzono kliniki lub świątynie, a w całym Egipcie odprawiano ceremonie ku ich pamięci.

Anosh: Niebiański Enosh, posłaniec światła w myśli Mandaean. Enosz oznacza "osobę" lub "rodzaj ludzki". W Księdze Rodzaju Enosz jest opisany jako syn Seta i mówi się, że w tym czasie ludzie zaczęli wzywać imienia Boga.
Afrodyta: Bogini miłości w mitologii greckiej. Wspomniana w Księdze Barucha, Egzegezie duszy i Kazaniu Naassene.
Archigenitor: Główny twórca tego świata, jak w Trzech Formach Pierwszej Myśli.
Archont: Władca, szczególnie anielski władca tego świata, w otoczeniu głównego archonta, demiurga.
Arhat: Idealna postać, święty w buddyzmie Theravada, o którym mowa w Wielkiej Pieśni do Mani.
Ariael: Imię demiurga lub twórcy świata w O pochodzeniu świata. Imię bardzo przypomina Ariel, co po hebrajsku oznacza "lew boży".
Arimanios: Imię faryzeusza w Tajemnej Księdze Jana. Ahriman to imię złego boga w zaratusztrianizmie.
Arogancki: grecki authades. Epitet demiurga w Liście Piotra do Filipa i gdzie indziej.
Asklepios: grecki bohater i bóg medycyny i uzdrawiania, utożsamiany z deifikowanym egipskim architektem Imhotepem. Aklepios jest opisywany jako hermetyczny wtajemniczony i uczeń, a hermetyczny tekst zwany Objawieniem Asklepiosa przetrwał w języku greckim i łacińskim, wraz z koptyjskimi fragmentami z biblioteki Nag Hammadi.
Astaphaios: Syn Yaldabaoth w O pochodzeniu świata.
Atlas: grecki bóg, który dźwiga świat na swoich ramionach. Atlas jest jednym z pięciu synów żywego ducha, wysłanych na pomoc pierwotnemu człowiekowi, w myśli manichejskiej. Wspomniane w Kefalajach.
Attis: frygijski eunuch i miłośnik Kybele w tajemnicach Wielkiej Matki i Attisa. Attis odzwierciedla interesy umierających i wschodzących bóstw w religiach misteryjnych i wczesnym chrześcijaństwie.
Autogenes: po grecku "samopoczęty", "samoczynnie stworzony", "samozrodzony". Epitet boskości w wielu tekstach gnostyckich.
Avici: Najgłębsze piekło buddyjskie, o którym mowa w Wielkiej Pieśni do Mani.
Azazi′il: Arogancki anioł przypominający gnostyckiego demiurga z Matki Ksiąg. Wydaje się, że Azazi′il rozwinął się od Azazela, wodza upadłych aniołów z późniejszych źródeł żydowskich (1 Enoch, Apokalipsa [Objawienie] Abrahama). O tym aniele wspomina się także w tradycji mandejskiej.
Allahu akbar: po arabsku "bóg jest wielki", uznanie wielkości Allaha. Wspomniane w Matce Ksiąg.
Anasses Duses: Imię skierowane do objawiciela Derdekeasa w parafrazie Sema. Prawdopodobnie pochodzi od greckich słów oznaczających "wschód" (lub "wschód") i "zachód" (lub "zachód"), aby wskazać wschody i zachody światła.
Androgynia: stan bycia męsko-żeńskim, z pełną tożsamością seksualną. Według wczesnych tradycji Adam został stworzony jako człowiek androgyniczny, a tradycje gnostyckie opisują liczne moce jako: obojnacki. Ewangelia Tomasza 22 głosi androgynię jako jedność zbawczą.
Ahriman: Zły bóg w zaratusztrianizmie, imię Azazi′ila w Matce Ksiąg.
Albanenses: nazwa absolutnych dualistów w religii katarów. Wspomniane w Ewangelii Wielkiej Wieczerzy.
Albi: Centrum miasta i katarów w Langwedocji, w południowo-zachodniej Francji. Krucjata Albigensów, ogłoszona przez papieża Innocentego III w 1201 roku w celu eksterminacji katarów, wzięła swoją nazwę od Albi, które stało się synonimem katarów.
Ali: Kuzyn i zięć proroka Mahometa, męczennika szyickiego islamu, postać boskiego królestwa pięciu w Matce Ksiąg.
Abatur: Upadła istota światła, sędzia i ojciec Ptahila, w myśli Mandaean.
Abdallah: Ojciec proroka Mahometa, postać boskiego królestwa w Matce Ksiąg (być może późniejszy dodatek).
Abel: Syn Adama i Ewy w Księdze Rodzaju, czasami uważany za syna Ewy i demiurga w myśli gnostyckiej.
Abrasax: Imię mocy w różnych tradycjach, w tym w tradycjach gnostyckich. Wartość liczbowa imienia Abrasax w języku greckim wynosi 365, czyli liczbę dni w roku słonecznym. Imię może pochodzić od hebrajskiego słowa Arba ("cztery" od tetragramu, niewysłowionego czteroliterowego imienia boga, JHWH, Jahwe) Sabaoth ("zastępy" lub "armie", w skrócie), stąd "władca zastępów".
Abu Jahl: po arabsku "ojciec szaleństwa", przydomek przeciwnika proroka Mahometa i imię Azazi′ila w Matce Ksiąg.
Abu Talib: Ojciec Alego i wujek proroka Mahometa, postać boskiego królestwa w Matce Ksiąg, być może późniejszy dodatek.
Achamot: Mądrość niższa w tekstach walentyniańskich.
Adakas: Skrócenie Adama Kasyi, "ukrytego Adama". Adakas to niebiański Adam, którego dusza ożywia ziemskiego Adama w myśli mandejskiej. Zwany także Adakas-Mana.
Adam: Legendarny pierwszy ojciec ludzi w Księdze Rodzaju i wielu tekstach gnostyckich. Imię to po hebrajsku oznacza "istotę ludzką", a w Księdze Rodzaju jest powiązane ze słowem "adamah", "ziemia".
Adamantyt: podobny do stali, podobny do diamentu. Czasami łączony z imieniem Adamas.
Adamas: Niebiański Adam, ojciec niebiańskiego Seta w boskiej pleromie.
Adamas światła: Jeden z pięciu synów żywego ducha, wysłanych, aby pomóc pierwotnemu człowiekowi, w myśli manichejskiej. Wspomniane w Kefalajach.
Adon, Adonai: po hebrajsku "pan", "mój pan". Rdzeń służy do tworzenia nazw mocy tego świata w tekstach gnostyckich, na przykład Adonaios. W źródłach mandejskich żydowski bóg znany jest jako Adonai.
Adonaios: Jedna z potęg tego świata, powiązana z Sabaothem i Yaldabaothem. Imię Adonaios pochodzi od słowa Adonai, które po hebrajsku oznacza "mój pan".
Adonis: kochanek Afrodyty i młody mężczyzna, który umiera i zmartwychwstaje. Adonis oznacza "pan" w językach semickich.
Aeon: wieczne królestwo. Jako wieczna sfera, eon jest emanacją boskości w tekstach gnostyckich i istotą rządzącą w Pleromie. Czasami krainy demiurga na dole nazywane są także eonami, ale są to marne imitacje wiecznych królestw na górze.
Adad: akadyjskie imię starożytnego boga burzy z Azji Południowo-Zachodniej, mającego szczególne znaczenie w Asyrii. Znany również jako Hadad, jego imię prawdopodobnie oznacza "grzmot".

Akadyjski: język używany w starożytnej Azji Południowo-Zachodniej.

Anat: wojownicza bogini czczona w całym Lewancie i Egipcie, ale najbardziej znana z Ugarit. Ona jest siostrą Baala.

Antu: babilońska bogini i żona Anu.

Anu: babilońskie imię pierwotnego boga nieba, znanego w tradycji sumeryjskiej jako An ("niebo").

Aqhat: bohater mitu ugaryckiego. Jest obiecanym przez Boga synem króla Kirty i dumnym posiadaczem magicznego łuku, wykonanego przez boga Kothar-wa-Hasisa.

Aramejski: język używany w starożytnej Azji Południowo-Zachodniej.

Aszera: Hebrajskie imię głównej bogini lewantyńskiej, czczonej w starożytnym Izraelu i Judzie obok Jahwe. W Biblii hebrajskiej jej imię jest również używane w odniesieniu do obiektu kultu.

Aszur: Imię zarówno głównego, wysokiego boga, jak i ważnego miasta w Asyrii.

Aten: forma boga słońca w starożytnym Egipcie, często przedstawiana jako dysk lub kula słoneczna.

Athirat: Najstarsza bogini w Ugarit. Jest małżonką Ela i matką bogów. Jej imię pojawia się później w tekstach i inskrypcjach hebrajskich jako "Aszera".

Athtar: bóstwo wojowników w Ugarit i syn Ela.

Athtart: wojownicza bogini z Ugarit, czasami kojarzona z polowaniami. Hebrajska wersja jej imienia występuje w Biblii jako ogólne określenie "bogini", ale w tłumaczeniach często pojawia się jako "Astarte".

Atrahasis: imię lub epitet bohatera potopu w tradycjach Mezopotamii.

Atum: egipskie bóstwo stwórcze, często przedstawiane jako pierwotna boska moc.

Apokalipsa bez tytułu: Inna nazwa tekstu bez tytułu w Kodeksie Bruce′a.
Arnold, William: (zm. 1242) Inkwizytor, który wraz ze Stefanem z Saint-Thibéry został zamordowany przez zwolenników katarów w 1242 roku.
asceza: (gr. askesis, "praktyka", "trening", "ćwiczenia") Praktyka ścisłego samozaparcia, w tym powstrzymywanie się od seksu i spożywania mięsa i alkoholu, dyscyplinowania ciała lub powstrzymywania się od ziemskich przyjemności. Gnostycka asceza była uzasadniona przez status ciała jako najniższego elementu w człowieku, złożonego z materii i stworzonego przez archontów. Stąd dyscyplinowanie ciała pozwoliło gnostykowi być mniej pod wpływem świata materii.
Asclepius: postać w Hermetica, która głównie przyjmuje rolę ucznia Hermesa Trismegistusa, chociaż w Corpus Hermeticum Asclepius sam uczy króla Ammana.
Ashaklun: manichejska forma imienia Saklas, używana dla demiurga.
Asineus: W Trzech Stelach Seta i Allogenes, imię związane z najwyższym Przedegzystującym.
Askew Codex/Codex Askewianus: koptyjski kodeks pergaminowy składający się ze 174 kart, który zawiera Pistis Sophia. Został zakupiony przez British Museum w 1785 roku od dr Anthony′ego Askewa, który z kolei kupił go od londyńskiego księgarza w 1772 roku. Jego poprzednia historia jest nieznana. Koptyjski tekst Askew Codex z tłumaczeniem na łacinę został po raz pierwszy opublikowany w 1853 roku. Angielskie tłumaczenia Pistis Sophia zostały wykonane przez GRS Mead, George&prim;a Hornera i Violet MacDermot.
Asklepios: grecki bóg uzdrawiania.
Asmenedas: Jeden z siedmiu aniołów rządzących wszystkimi innymi aniołami, którzy ożywiają ciało w Tajemnej Księdze Jana.
Asfiks: W Tajemnej Księdze Jana, anioł, który ożywiał żebra po prawej stronie.
Astaphaios: archont o twarzy hieny kojarzony z wtorkiem i połączony z Divinity w Tajemnej Księdze Jana W O pochodzeniu świata, trzeci syn Yaldabaotha, jednego z siedmiu androgynicznych archontów Chaosu, nazwany tak, ponieważ jego pierwszym słowem było "Dupa!" Jego żeńskie imię to Sophia/Mądrość.
Asterechme: W Tajemnej Księdze Jana anioł, który stworzył prawe oko.
astrologia: (z greckiego "badanie gwiazd") Tradycyjne badanie wpływu ciał niebieskich na charakter i los człowieka. Bardzo gnostycy zaakceptowali współczesny astrologiczny model wszechświata, w którym siedem klasycznych planet zajmowało koncentryczne sfery. Jednak planety były powiązane z archontami, a zatem wpływ planet był zasadniczo zły i musiał zostać przekroczony przez wzniesienie się duszy, albo po śmierci, albo poprzez mistyczną praktykę, w której dusza przechodziła przez każdą sferę planetarną i przeszedł dalej, dostarczając archontom odpowiednie hasła.
Astrapa: Pomocnik siedmiu dziewic światła w Księgach Jeu.
Astrops: W Tajemnej Księdze Jana, anioł, który stworzył prawą pierś.
Atanazy: (ok. 293-373) arcybiskup Aleksandrii, teolog i ojciec kościoła, który odegrał ważną rolę na Pierwszym Soborze w Nicei (325), która jako pierwsza ogłosiła ortodoksyjne chrześcijańskie nauczanie o Trójcy. Jego trzydziesty dziewiąty świąteczny list z 367 roku, w którym potępił apokryfy, być może skłoniły właścicieli biblioteki Nag Hammadi do ukrycia kodeksów w amforach, w którym je znaleziono w 1945 roku.
Athoth: Archont o twarzy owcy stworzony przez Yaldabaotha w Tajemnej Księdze Jana, znany jako żniwiarz, kojarzony z sobotą i połączony z Dobrocią.
Athuro: W Tajemnej Księdze Jana, demon, który panuje nad wilgocią.
Atlas: W mitologii greckiej Tytan, który podtrzymywał świat na swoich barkach. W micie manichejskim jest jednym z pięciu synów Żywego Ducha wysłanego na pomoc Pierwotnemu Człowiekowi.
Atoimenpsephei: W Tajemnej Księdze Jana, anioł, który umożliwiał ruch kończyn.
Attis: Kochanek Kybele, Wielkiej Matki, w tajemnicach frygijskich. Wykastrował się i zmarł pod sosną. Kazanie Naasene zawiera hymn do Attisa, w którym jest on postrzegany jako odpowiednik umierających i powstających bogów, takich jak Ozyrys i Adonis, a także Adamas, Pierwotny Człowiek.
Audianizm: Chrześcijańska herezja z IV wieku, nazwana na cześć Audiusa, zawarta w Panarionie Epifaniusza. Mówiono, że Audianie włączyli antropomorfizm i kwatodecimanizm do swoich wierzeń i praktyk.
audytorzy: manichejscy słuchacze lub laicy. Augustyn: (354-430) biskup Hippony w Algierii i niezwykle wpływowy teolog chrześcijański. Zanim Augustyn nawrócił się na chrześcijaństwo, był manichejskim audytorem. Po swoim nawróceniu napisał kilka traktatów antymanichejskich, w tym Contra Faustum (Przeciw Faustusowi) i De duabus animabus (O dwóch duszach), które dostarczają nam znacznej ilości informacji na temat doktryny i praktyk manichejskich tamtych czasów.
Aurentes: W manicheizmie, apostoł światła, postrzegany jako poprzednik Maniego. Aurentes jest powiązany z *Buddą. Nazwa nie pochodzi od historycznej lub legendarnej osoby, ale od sanskryckiego arhan, określenia wielkiego świętego lub przebudzonej istoty.
Authades: (z greckiego "arogancki") Jeden z trzech potrójnie zasilanych w Pistis Sophia; także tytuł demiurga w Liście Piotra do Filipa.
Authentia: gnostyckie określenie najwyższej mocy.
Autorytatywny dyskurs: (NHC VI,3) Walentyński tekst, który porusza tematy ciała, duszy i ducha, z których dwa ostatnie są opisane jako "oblubienica" i "oblubieniec". Podobnie jak w "Egzegezie o duszy", dusza leży w ubóstwie ciała, a zatem jest ślepa, chora i śpi. Szereg metafor opisuje los duszy - jest ona jak ryba w sieci, czekająca, aż przeciwnik ją złapie; jak plewy zmieszane z pszenicą; zatruty pokarmem tego świata. Ale duch jako oblubieniec może uzdrowić jej ślepotę Słowem (Logosem). Dusza może wybierać między ciałem a duchem. Dusza rozumna, która podąża za prawdziwym pasterzem ducha, szuka i zna Boga i przychodzi odpocząć w komnacie oblubieńczej.
Authronios: eon w Zostrianos, pomocnik strażnika nieśmiertelnej duszy, który ujawnia powstanie fizycznego wszechświata.
Autier, James / Jacques: (ok. 1281-1305?) Syn Petera Autiera, który został Katarem Doskonałym i został aresztowany w 1305 roku.
Autier, Peter/Pierre: (ok. 1240-1310) Katar odpowiedzialny za odrodzenie kataryzmu na początku XIV wieku, dziesiątki lat po oblężeniach Montségur i Quéribus, które spustoszyły ludność katarów. Był bogatym notariuszem z Ax-les-Thermes w Langwedocji. W 1296 roku Piotr i jego brat Wilhelm udali się do Lombardii we Włoszech, gdzie otrzymali naukę kataryzmu a następnie wrócił do Langwedocji, aby ożywić losy katarów na południu Francji. Doktryna Piotra była docetyczna i wierzył on, że podobnie jak Jezus, Maryja nie ma fizycznego ciała. Został schwytany przez Inkwizycję i spalony 9 kwietnia 1310 roku w Tuluzie.
Autier, Raymond: brat Piotra i Williama Autier; nie był katarem, ale sympatyzował ze sprawą.
Autier Revival: Ostatnie wielkie odrodzenie kataryzmu pod koniec XIII lub na początku XIV wieku Langwedocja, zainicjowane przez Piotra i Williama Autier. Około tysiąca Wierzących i dziesiątki Doskonałych było zaangażowanych w przebudzenie. Seria zdrad od 1305 roku doprowadziła do schwytania i egzekucji katarów, których kulminacją była egzekucja Petera Autiera w 1310 roku.
Autier, William: (zm. 1310) Brat Petera Autiera, z którym udał się do Lombardii, aby otrzymać consolamentum od Włochów Katarów. Wilhelm wiele razy udzielał consolamentum i endura katarom w niebezpiecznych warunkach w czasach, gdy Inkwizycja próbowała wykorzenić wszystkich katarów. Został spalony żywcem przez Inkwizycję w 1310 roku. Autogenes: (po grecku "samozrodzony", "samopoczęty", "samowystarczalny") Forma boskości bliska Bóstwu w wielu gałęziach gnostycyzmu. W mitologii Sethian jedna z triad najwyższych istot, wraz z Niewidzialnym Duchem i Barbelo.
Autophyes: ("Esencjalna natura") Zgodnie z systemem walentyniańskim w Tertuliana Przeciwko Walentynianom, eon emanował z Sermo i Vita, połączonych w syzygy z Hedone, przyjemność.
Avici: Buddyjskie piekło wspomniane w Manichejskiej Wielkiej Pieśni do Mani.
Axionicus: Walentynian ze szkoły wschodniej, który żył w Antiochii w III wieku. Ojcowie Kościoła Tertulian i Hipolit dostarczają jedynie pobieżnych informacji o Axionicus. Był powiązany z Ardesianesem, innym Walentynianinem, i podobno zachował nauki Walentego, nie zmieniając ich.
Ayin: Nicość, pierwsza sefira Drzewa Życia w Kabale.
Az: żeński demon kojarzony z chciwością w irańskim manicheizmie.
Azazel: Przywódca upadłych aniołów w późniejszej tradycji żydowskiej, który pojawia się także w manicheizmie. W Przeciw herezjom Ireneusz zawiera satyryczny werset nieznanego pisarza chrześcijańskiego, który oskarża Markusa Maga o oszustwo i okultystyczne działania. Autor ten twierdzi, że Markus jest wzmocniony przez diabła Azazela i Szatana.
Azazi′il: W muzułmańskiej Matce Ksiąg, dumny anioł, który nieco przypomina gnostyckiego demiurga i prawdopodobnie wzorowany jest na Azazelu.
Ardezjanie: Walentynian gnostyk wymieniony przez Hipolita jako przedstawiciel, wraz z Aksjonikiem, wschodniego walentynianizmu.
Areche: W Tajemnej Księdze Jana, anioł, który stworzył brzuch. aretologia: (z greckiego arête, "cnota") Opowieści o cudownych czynach boga lub bohatera.
arhat: Zrealizowana istota lub święty w buddyzmie Theravada, o którym mowa w Manichejskiej Wielkiej Pieśni do Mani.
Arimanios: W Tajemnej Księdze Jana, faryzeusz, który mówi Janowi, że został oszukany przez "Nazarejczyka". Nazwa przypomina Zoroastriańskiego Aryimana.
Ariom: Istota powiązana z setiańskim rytuałem chrztu Pięciu Pieczęci w Trzech Formach Pierwszej Myśli.
Ariusz: (256-336) herezjarcha chrześcijanin z Aleksandrii, który zaprzeczał tożsamości Chrystusa i Boga i utrzymywał, że Syn jest niższy od Ojca. Jego doktryna jest znana jako arianizm.
Armas: Jeden z siedmiu aniołów rządzących wszystkimi innymi aniołami, którzy tworzą ciało w Tajemnej Księdze Jana.
Arme: odkrywca luminarz eonu Barbelo w Zostrianos i Allogenes.
Armedon/Harmedon: W Zostrianos i Allogenes, pierwszy z eonów, który "należy do wszystkich chwał"; w Trzech Stelach Seta, jedno z imion związanych z najwyższym Przedegzystującym; w Trzech Formach Pierwszej Myśli, eon, który jest częścią pierwszej grupy eonów.
Armenia: górzysty kraj graniczący ze współczesną Turcją, Gruzją, Azerbejdżanem i Iranem. Armenia była domem dla niezwykłych mniejszości religijnych, w tym jazydów. Archontyczni gnostycy byli Ormianami, a herezjolog Eznik z Golb obawiał się wpływu walentynianizmu, marcjonizmu i manicheizmu w Armenii. Paulicjanizm kwitł także w Armenii, a miasto Edessa, związane z chrześcijaństwem tomaskim i syryjskim, było przez pewien czas częścią królestwa Armenii.
Armenios: Syn Zostrianosa w Zostrianos; według niektórych źródeł, w tym Klemensa Aleksandryjskiego, Armenios był także synem Zoroastra i dziadkiem Er Pamfilczyka.
Armoupieel: Archon Otchłani w Tajemnej Księdze Jana.
Armozel: W Zostrianos i w Trzech Formach Pierwszej Myśli, eon, który jest częścią pierwszej grupy eonów.
Arnold, William: (zm. 1242) Inkwizytor, który wraz ze Stefanem z Saint-Thibéry został zamordowany przez zwolenników katarów w 1242 roku.
Aroer: W Tajemnej Księdze Jana, anioł, który ożywiał prawą goleń.
Aroueris: Greckie imię Horusa w religiach tajemniczych.
Arouph: W Tajemnej Księdze Jana, anioł ożywiający brzuch.
Arretophoria: ateńskie święto misterium, podczas którego dziewczęta wnosiły święte przedmioty do świątyni Afrodyty.
Arsinoe: Uczennica wymieniona w Pierwszym Objawieniu Jakuba i innych wczesnochrześcijańskich tekstach.
Arspan: Duch mandejski lub uthra związany z wodą i chrztem.
Artemida: grecka bogini łowów, dziewicza siostra bliźniaczka Apolla i jedna z dwunastu olimpijczyków; utożsamiany z rzymską Dianą. W Dziejach Apostolskich Jan niszczy świątynię Artemidy w Efezie.
Asaklas: W Tajemnej Księdze Jana, anioł, który stworzył lewą nerkę.
Aquilinus: (III w.) Gnostyk wspomniany przez Porfiriusza, przywódca setyjskiej szkoły gnostyckiej.
Arabeei: W Sekretnej Księdze Jana, anioł, który stworzył lewy pośladek.
Arachetopi: W Sekretnej Księdze Jana, anioł, który stworzył odpowiednie żebra.
Aramejski: Język semicki, blisko spokrewniony z hebrajskim, który był językiem urzędowym zachodniego imperium perskiego i przez kilka stuleci był głównym językiem mówionym Żydów w Palestynie. Powszechnie uważa się, że był to język, którym Jezus posługiwał się na co dzień. Niektóre słowa Jezusa w Nowym Testamencie (np. Talitha cumi, "dzieweczko, wstań", Mk 5,41) podane są w języku aramejskim.
Aramen: W Allogenes, eon drugiej potęgi. W Zostrianos, związany z eonem Barbelo.
Ararim: W Sekretnej Księdze Jana, anioł, który stworzył lewy staw barkowy.
Arbao: W Sekretnej Księdze Jana, anioł, który animował lewą rękę.
Archanielska Księga Mojżesza Proroka: Zaginione dzieło wspomniane w O powstawaniu świata i magicznych papirusach. Zawiera listę męskich anielskich imion i mocy.
Archegos: zwierzchnik religii manichejskiej, często postrzegany przez chrześcijańskich polemistów jako manichejski "papież".
Archendekta: W Sekretnej Księdze Jana, anioł, który rządzi zmysłami.
Archentechtha: W Sekretnej Księdze Jana, anioł, który ożywiał palce prawej stopy.
archigenitor: (z greckiego "twórca świata") Demiurg w Trzech Formach Pierwszej Myśli, zwanych Yaldabaoth, Saklas i Samael.
Archir-Adonin: W Świętej Księdze Wielkiego Niewidzialnego Ducha, jedenasty z dwunastu archonicznych aniołów zrodzonych przez Sakla i Nebruela.
archon: (grecki archon, "władca") W systemach gnostyckich archonci są licznymi pomocnikami demiurga. Zwykle są odpowiedzialni za stworzenie ludzkiego ciała, a czasami uważa się, że konkretni archonci tworzą lub ożywiają różne elementy (kończyny, narządy itp.) Ciała. Uważa się również, że archonci planetarni rządzą różnymi sferami, przez które dusza może się wznosić. Archonci pełnią negatywną rolę, powstrzymując duchowe impulsy ludzkości i kierując ludzkimi sprawami dla demiurga, odpowiadając za potop, zniszczenie Sodomy i Gomory oraz ukrzyżowanie Jezusa.
Archontycy: Sekta gnostycka opisana przez herezjologa Epifaniusza w IV wieku. Ich nazwy pochodzą od archontów, ale nazwa ta prawdopodobnie jest wynalazkiem Epifaniusza, ponieważ gnostycy rzadko nazywali się imionami demonicznych sługusów demiurga. Epifaniusz mógł użyć tego imienia ze względu na długie listy archontów w pismach archontów. Sekta archontów została założona przez Piotra Gnostyka, byłego kapłana w Palestynie w połowie IV wieku. Poprzez jego ucznia Eutaktosa archontowie rozprzestrzenili się na Armenię, gdzie zwerbowali kilku bogatych i wpływowych Ormian. Epifaniusz napisał, że Archontycy używali dwóch własnych tekstów, Mniejszej Harmonii i Większej Harmonii, a także późnego setyjskiego tekstu Allogenes. Archontycy byli odmianą setiańskich gnostyków iw jednym z ich mitów Seth został zamordowany i odrodził się jako gnostycka postać odkrywcy. Odrzucili chrzest i inne sakramenty, a wielu praktykowało abstynencję seksualną. Archontowie ormiańscy mogli mieć wpływ na paulicjan.
apotegm: Krótka historia, która działa jako rama dla istniejącego powiedzenia, szczególnie w ewangeliach, w celu konceptualizacji tradycyjnych powiedzeń Jezusa.
Apparellamentum: Forma spowiedzi używana przez katarów doskonałych, którzy co miesiąc spowiadali się katarskiemu diakonowi lub biskupowi.
Apostolski Kościół Janitów: nowoczesny kościół gnostycki, który określa się jako ezoteryczny kościół chrześcijański z ważną sukcesją apostolską. Twierdzi ciągłość z francuską tradycją gnostycką i czerpie z szerokiej gamy pism świętych.
Apostolikon: Grecka nazwa zbioru Marcjona dziesięciu listów Pawła: Galacjan, Rzymian, 1 i 2 Koryntian, 1 i 2 Tesaloniczan, Laodycejczyków (Efezjan), Filipian, Filemona i Kolosan.
Apostolstwo: (1) Termin określający poszczególne wczesnochrześcijańskie kościoły, których doktryny i organizacja, w szczególności nauczanie o odkupieńczym zadośćuczynieniu i organizacja skupiona wokół przywództwa biskupów, utworzyły jądro tego, co miało stać się Kościołem katolickim. (2) Bracia Apostolscy lub Apostolczycy byli franciszkańską sektą chrześcijańską założoną w północnych Włoszech w 1260 roku przez Gerarda Segarellego z Alzano w Parmie. Uważali, że kościół podupadał od czasów apostolskich i byli restauratorami, zamierzającymi przywrócić apostołom sposób życia. Zostali ogłoszeni heretykami w 1287 roku i byli ostro prześladowani; większość członków została uwięziona lub spalona. Niektórzy apostołowie zostali później katarami.
Apollinary z Laodycei lub Apollinary Młodszy: (zm. 390) biskup Laodycei w Syrii i twórca herezji apolinarskiej, która utrzymywała, że Chrystus miał ludzkie ciało i duszę, ale jego Nous, czyli duchowa część, było Boskim Słowem, czyli Logosem.
Apolinaryzm lub apollinarianizm: system opracowany przez Apolinarego z Laodycei i potępiony jako heretycki, który utrzymywał, że Chrystus miał ludzkie ciało i duszę, ale że Logos zajął miejsce ludzkiego Nous.
Apoloniusz z Tyany: (ok. 40-120) grecki filozof neopitagorejski, nauczyciel i cudotwórca z miasta Tyana w Azji Mniejszej. Mówiono, że był ascetą, milczał przez pięć lat i żył na rzadkiej diecie wegetariańskiej. Wierzył, że Bóg jest Nous (umysłem) i można do niego dotrzeć poprzez własny Nous. Od czasów Porfiriusza życie Apoloniusza porównuje się z życiem Jezusa ze względu na cuda i wędrówki. Życie Apoloniusza Filostrata, napisane w III wieku, a więc dość późno, zawiera wiele legend.
apologeta: ten, kto broni aspektów swoich przekonań, odnosząc się do argumentów swoich przeciwników. Wśród wczesnych apologetów chrześcijańskich (z drugiego wieku) byli Kwadratus, Arystydes i Justyn Męczennik, którzy bronili i uzasadniali swoją wiarę w Chrystusa przed pogańską publicznością, często przyjmując pogański język filozoficzny.
Apologia Arystydesa: (120-130) Chrześcijańska przeprosina z II wieku, która, podobnie jak przeprosiny Kwadratusa, została przedstawiona cesarzowi Hadrianowi (chociaż wersja syryjska jest skierowana do Antoninusa). Przeprosiny porównują chrześcijaństwo z innymi współczesnymi religiami i konkludują, używając pseudofilozoficznego rozumowania, że chrześcijaństwo jest lepsze od pogaństwa. Mówi się, że Arystydes był ateńskim filozofem przed nawróceniem na chrześcijaństwo.
Apolytrosis: (po grecku) Sakrament odkupienia.
Apophantes: W Zostrianos, dziewicze światło, które wraz z Afredonem prowadzi do Protofanesa.
Apophasis Megale: The Great Pronouncement, Great Exposition, or Great Revelation, książka rzekomo napisana przez Szymona Maga, ale prawdopodobnie dzieło Simonian z II wieku. Przetrwa w parafrazie Hipolita. W Apophasis Megale pierwotna moc emanowała z wszechświata, najpierw niewidzialnego, potem widzialnego, w którym ukryte jest niewidzialne. Ten schemat definiuje również istoty ludzkie, które mają w swoich ciałach ukrytą boską iskrę.
Apostoł Światła: tytuł Maniego i jego rzekomych poprzedników, Abrahama, Sema, Enocha, Enosza, Buddy, Zoroastra, Jezusa i Pawła.
apostołowie: Dwunastu naśladowców Jezusa, którzy zostali wysłani, aby głosić orędzie chrześcijańskie. Po jego śmierci i zmartwychwstaniu na miejsce zdrajcy Judasz Iskarioty został powołanyMaciej. Wiele wczesnych kościołów chrześcijańskich powoływało się na określonych apostołów jako założycieli. Mówiono, że niektórzy wpływowi gnostycy mają duchowe linie rodowe, które sięgają apostołów - na przykład Walentyn do Pawła przez Teudasa, Bazylides do Macieja lub do Piotra przez Glaucjasza.
Andiruna: Mandejska chata rytualna zbudowana specjalnie do obrzędów ślubnych i konsekracji kapłanów.
Andrzej: apostoł i brat Piotra. W związku z tym czasami wyraża te same uczucia, co Piotr w tekstach gnostyckich, a w Ewangelii Maryi kwestionuje prawdziwość bliskiego związku Marii z Jezusem. W Ewangelii Zbawiciela pełni on bardziej pozytywną rolę i jest zaangażowany w dialog z Zbawicielem Jezusem.
androgyne: (gr. aner, "mężczyzna"; gyne, "kobieta") Istota, która ma zarówno męskie, jak i żeńskie cechy. Wspólny dla różnych tradycji, szczególnie w alchemii, obraz został przyjęty przez Junga, aby reprezentować równowagę animy i animusa. W gnostycyzmie androgyn jako mężczyzna-kobieta występuje w kilku kontekstach. W Ewangelii Tomasza poszukiwacz jest pouczony, aby połączyć dwoje w jedno, tak aby mężczyzna nie był mężczyzną, a kobieta kobietą. W niektórych kosmologiach gnostyckich boskie postacie są mężczyznami i kobietami.
aniołowie: (gr. angelos, "posłaniec") W tradycji biblijnej niebiańskie istoty stworzone przez *Boga. Anioły mają różne role w gnostycyzmie. W niektórych *proto-gnostyckich systemach, takich jak te przypisywane *Szymonowi Magowi czy *Menanderowi, aniołowie są boskimi istotami odpowiedzialnymi za stworzenie świata i zarządzanie nim. W *Tajemnej Księdze Jana szeroki wachlarz aniołów o barbarzyńskich imionach, którzy są bardziej pokrewni *archontom, rządzi tworzeniem i animacją każdej indywidualnej części cielesnej. Czterej luminarze sethiańskiego gnostycyzmu są czasami nazywani aniołami.
Anhura: Nazwa światła w Mandaic.
anomianizm: obojętność wobec prawa. Zobacz antynomizm.
Anomejczycy: grupa skrajnych arian z IV wieku, którzy utrzymywali, że Bóg Ojciec i Jezus Chrystus to zupełnie różne istoty. W Koncepcji Naszej Wielkiej Mocy czytelnik jest ostrzegany przed złymi żądzami i herezjami Anomejczyków; jednak tekst tutaj jest trudny, a inne interpretacje utrzymują, że fragment nie ma nic wspólnego z Anomejczykami.
Anosh/Anus: (Mandaic, "człowiek", "ludzkość") Mandejska postać zbawiciela, jeden z wiecznych utrów, który zstąpił do świata ciemności. Również jeden z trzech synów duchowego Adama i Ewy, razem z Hibil i Sitil, a w Diwan Abatur jeden z Siedmiu synów Ptahila. Imię Anosz jest wersją imienia Enosza, syna Seta z Księgi Rodzaju 5:9, który żył 905 lat.
Anzelm z Alessandrii: trzynastowieczny inkwizytor i antykatarski kronikarz.
antrogonia: nauka o stworzeniu ludzkości, w odróżnieniu od antropologii, która jest nauką o istniejącym składzie ludzkości. Antrogonia gnostycka zazwyczaj reinterpretuje biblijną historię Adama i Ewy. Archonci są zwykle odpowiedzialni za różne komponenty ludzkiego ciała, podczas gdy demiurg oddycha w duszy. Pozostawia się światu pleromy dostarczenie iskry boskości, która ożywia ludzkość.
antropologia: Nauka o ludzkości, która w terminach gnostyckich odnosi się szczególnie do podziału istoty ludzkiej na ciało, duszę i ducha. Należy go odróżnić od współczesnego akademickiej nauki o ludzkości zwana też antropologią.
antropomorfizm: Wiara, że Bóg ma ludzką postać, uważana za odmianę herezji przez główny nurt kościoła chrześcijańskiego.
Anthropos: (po grecku "człowiek", "ludzkość") (1) Boski ideał człowieczeństwa, często odpowiednik niebiańskiego Adama. (2) Zgodnie z systemem Walentyniana w Tertuliana Przeciw Walentynianom, Anthropos jest eonem emanowanym z Sermo i Vita i jest sparowany w syzygy z Ecclesia. (3) W psychologii Junga,archetypowy obraz całości znaleziony w takich źródłach jak gnostycyzm, alchemia i religia.
antykosmizm: Filozofia lub doktryna, która postrzega świat lub uporządkowany wszechświat (kosmos) jako stworzenie gorsze lub złe.
antynomianizm: (z greckiego anti, "przeciw"; nomos, "prawo") Przekonanie, że prawo religijne lub moralność nie odnoszą się do niego ani do jego własnych grupa religijnych. Niektórzy przywódcy gnostyccy, tacy jak Karpokrates i Cerinthus, zostali oskarżeni przez polujących na herezję ojców kościoła o bycie antynomicznymi. Antynomiczne praktyki opisane przez ojców kościoła rozciągają się od spożywania pokarmów ofiarowanych pogańskim bożkom po rozpustne orgie polegające na spożywaniu płynów ustrojowych. W żadnym wypadku nie jest jasne, czy bardziej ekstremalne akty były faktycznie praktykowane przez jakichkolwiek gnostyków. Chrześcijańskie odrzucenie żydowskich praw żywnościowych i obrzezania może być również postrzegane jako forma ograniczonego antynomizmu.
Antiochia: Miasto w starożytnej Syrii, wczesne centrum chrześcijaństwa i siedziba proto-gnostyków Satornilos.
Antitheus: W Trzech Stelach Seta, imię związane z najwyższym Przedegzystującym.
Antonio di Galosna: (zm. 1387) Jeden z ostatnich wielkich włoskich katarów, były mnich franciszkański, który przeszedł na kataryzm w 1362. Był torturowany przez Inkwizycję w 1387, a następnie spalony.
Aol: W Tajemnej Księdze Jana, anioł, który ożywiał prawe kolano.
Apabatuel: Magiczna moc występująca w koptyjskich i greckich tekstach magicznych, znana jako Wielka Moc lub Wielkie Prawdziwe Imię.
Apelles: (ok. 120-185) Marcjonita i założyciel własnego zbuntowanego kościoła. Prawdopodobnie dołączył do społeczności marcjonitów w Aleksandrii, ale w pewnym momencie przeniósł się do Rzymu, gdzie zerwał z głównym nurtem kościoła marcjonitów, tak jak Marcjon zrobił to z Kościołem katolickim. Kościół Apellesa stał się prawie tak samo powszechny rozpowszechnian jak Marcion, ale przetrwały dopiero do III wieku. Apelles dostosował nauczanie Marcjona do bardziej gnostyckiej formy, dostarczając kosmologicznego mitu na poparcie teologii Marcjona. Według Apellesa, absolutny i dobry Bóg stworzył anioły, z których pierwszy stworzył wadliwy świat. Drugi anioł zwabiał dusze do ciała, a trzecim był bóg Żydów, który zainspirował Stary Testament. Pierwszy anioł poprosił Boga, aby zesłał Chrystusa dla zbawienia dusz. Ciało Chrystusa było z materii niebiańskiej lub ziemskiej, w zależności od wersji mitu, i zostało ukrzyżowane i zwrócone Ojcu . Według Rhodona, jako starzec Apelles głosił przesłanie Pawła o Chrystusie ukrzyżowanym i znaczeniu dobrych uczynków.
Aphredon: W Trzech Stelach Seta, imię związane z najwyższym Przedegzystującym; w Allogenes, zwanym eonem eonów. W Zostrianos, dziewicze światło, które prowadzi do Protofanesa; jeden z czterech luminarzy eonu Kalyptos, jego małżonką jest Arme.
Afrodyta: grecka bogini miłości. W Egzegezie o duszy dusza opuściła swojego doskonałego męża z powodu zdrady Afrodyty. W kazaniu Naasene Afrodyta jest związana z mniejszą tajemnicą cielesnej regeneracji.
Apis: Święty byk z Memfis w Egipcie, którego partnerem był Mnevis, zinterpretowany w O powstawaniu świata jako reprezentujący Słońce i Księżyc oraz demiurga Sabaotha.
apokalipsa: >(po grecku "objawienie") wizja literacka wykorzystująca niejasne obrazy, z których część można zinterpretować w tekście. Wizja jest apokalipsą Adama, typową dla boskiego królestwa lub eschatologicznej przyszłości, lub jest zakodowaną krytyką teraźniejszości. Termin ten zaczął być kojarzony z końcem świata, ale ten pogląd jest szczególnym eschatologicznym wariantem apokalipsy.
Apokalipsa Piotra:(1) Inna nazwa Objawienia Piotra. (2) Apokalipsa Piotra, która przetrwała w języku etiopskim i greckim, jest całkowicie innym tekstem niż traktat Nag Hammadi o tej samej nazwie. Pochodzi z II wieku i zawiera przerażające opisy tortur niegodziwców w piekle.
apokaliptycyzm: doktryna głosząca, że świat i ludzkość doświadczy nieuchronnej zagłady lub transformacji, szczególnie w wyniku interwencji Boga. Zarówno w judaizmie, jak i chrześcijaństwie powrót Mesjasza oznacza początek apokalipsy. Niektórzy uczeni postrzegali gnostycyzm jako odpowiedź na nieudany ruch apokaliptyczny, kładąc nacisk na wewnętrzne doświadczenie i zasadniczo negatywny pogląd na świat po tym, jak apokalipsa się nie pojawiła.
apocatastasis:(z greckiego "rekonstytucja", "przywrócenie") W teologii chrześcijańskiej, wyjaśnionej zwłaszcza przez Orygenesa i Grzegorza z Nyssy, zasada, że wszystkie stworzenia Boże będą ostatecznie uczestniczyć w zbawieniu, gdy wszystko zostanie przywrócone Bogu. Doktryna apokatastazy została ogłoszona anatemą przez V Sobór Powszechny w Konstantynopolu w 553 roku. W gnostycyzmie apokatastaza jest przywróceniem stanu wszechświata przed upadkiem. Apokatastaza jest połączona ze zmartwychwstaniem w *Ewangelii Filipa, która precyzuje, że "oblubieniec i obraz muszą wejść przez obraz do prawdy, co jest apokatastazą".
apokryfy: Dosłownie "ukryte rzeczy", zwykle używane do określenia pism świętych wyłączonych z oficjalnego kanonu. (1) Biblijny lub starotestamentowy Apollonius of tyana apocrypha, pisma, które zostały napisane lub przetrwały tylko w języku greckim i albo zostały wyłączone z kanonu Biblii, albo są uważane za deuterokanoniczne, drugorzędne w stosunku do głównego kanonu. Należą do nich Tobiasz, Judyta, Mądrość Salomona, Ben Sira (Ecclesiasticus), Barucha, 1 i 2 Księga Machabejska oraz dodatki do Estery i Daniel. (2) Wczesnochrześcijańskie apokryfy, apokryficzne ewangelie i akty z II wieku i później, które przedstawiają głównie materiał legendarny o * Jezusie i jego uczniach. Należą do nich apokryficzne akty apostołów i ewangelie dzieciństwa. (3) Gnostyckie apokryfy, chrześcijańskie ewangelie gnostyckie i akty, głównie z biblioteki Nag Hammadi, odkrytej w Egipcie w 1945 r., takie jak ospele Tomasza, Filipa, Marii i Judasza lub Sekretna Księga Jana. (5) Późniejsze apokryfy, teksty z późnej starożytności i średniowiecza haftujące historie Jezusa i jego uczniów. Złota legenda była szczególnie wpływowa w późnym średniowieczu. Zobacz także *Pseudepigrafy.
Ammon: król w Corpus Hermeticum 16 oraz we fragmencie z doskonałego dyskursu, którego nauczał Asklepios. Jego imię pochodzi od Amona, egipskiego boga, który był patronem Teb i został euhemeryzowany jako król.
Ammonius Saccas: (III wiek) aleksandryjski filozof grecki, często nazywany jednym z założycieli neoplatonizmu, choć niewiele wiadomo o jego filozofii. Saccas oznacza "nosiciel worków" i podobno pracował jako tragarz w dokach Aleksandrii. Znany jest głównie jako nauczyciel Plotyna. Kiedy Plotyn uczestniczył w wykładzie Amoniusza powiedział: "To jest człowiek, którego szukałem", po czym studiował u Amoniusza przez jedenaście lat, od 232 do 243. Innymi uczniami był pogański Orygenes (błędnie uważany za ojca kościoła Orygenesa). Amoias/Amoiaiai: W parafrazie Sema, jedna z boskich istot, które chronią ludzkość przed złymi siłami Natury.
amplifikacja: W psychologii Junga interpretacja snów oparta na badaniach porównawczych mitologii, religii, baśni, alchemii, astrologii itp.
amulet: mały przedmiot, często zawierający magiczny tekst, noszony dla ochrony.
Anagnorisis: od greckiego słowa oznaczającego "rozpoznanie", nagłe uświadomienie sobie prawdziwości sytuacji lub własnej tożsamości; użyte w greckiej tragedii.
Anaro: W Tajemnej Księdze Jana, głowa duszy materialnej.
Anesimalar: W Sekretnej Księdze Jana, anioł, który stworzył śledzionę.
Anatan: W mandeizmie imię władcy jednego ze światów podziemnych i męża Qin.
alegoria: sposób pisania lub interpretowania tekstu, w którym ludzie, zdarzenia i przedmioty w narracji mają określone znaczenie symboliczne. Alegoryczne interpretacje Biblii i innych pism, takich jak Homer, były powszechne w okresie hellenistycznym. Filon z Aleksandrii wykorzystywał motywy i koncepcje platońskie do interpretacji fragmentów Tory, a jego śladem poszli Walentynianie, którzy szczególnie wykorzystali walentyniańską kosmologię i system ciało-dusza-duch do interpretacji Biblii, oraz chrześcijańscy platonicy, tacy jak Klemens z Aleksandrii Aleksandria i Orygenes.
Allogenes: (po grecku "z innej rasy", "obcy") Imię Seta, podkreślające, że pochodzi on z "innego nasienia" (Rdz 4:25).
Allogenes the Stranger: (NHC XI,3) Setiańskie gnostyckie objawienie lub apokalipsa. Allogenes opisuje wizje i objawienia, które otrzymał od Youela podczas wznoszenia się jego duszy. Youel zwraca się do boskich postaci systemu setyjskiego, takich jak Barbelo, ten o potrójnej mocy, Kalyptos, Protophanes, Autogenes i triada Istnienia, Witalności i Mentalności. Allogenes dalej opisuje swoje własne mistyczne wznoszenie się przez te mityczne istoty i cechy. Książka kończy się, gdy Allogenes zleca swojemu synowi Messosowi głoszenie przesłania zawartego w tej księdze.
almaya: Mandejski termin oznaczający "światy" lub "istoty".
alfa: pierwsza litera alfabetu greckiego.
Alphleges: W Allogenes, eon drugiej potęgi. W Zostrianos eon związany z Barbelo.
Amaury, Arnold : (zm. 1225) głowa cystersów, a później arcybiskup Narbonne, poprowadził krucjatę albigensów podczas oblężenia Béziers w 1209 roku.
Ambroży z Aleksandrii: (zm. ok. 250) bogaty kupiec aleksandryjski, który był Walentynianinem i uczniem Katechetycznej Szkoły Aleksandryjskiej, gdzie za namową Orygenesa został katolikiem. Był patronem Orygenesa, który z kolei Orygenes poświęcił wiele swoich dzieł Ambrożemu. Ambroży był prześladowany jako chrześcijanin za czasów Maksymina Traka w 235 roku, ale został zwolniony i zmarł kilka lat później.
Ambrosios: W Zostrianos dziewica Ambrosios jest trzecim eonem eonu Protofanesa.
Amelius: neoplatonista, bliski uczeń Plotyna, częściowo odpowiedzialny za kampanię neoplatońską przeciwko gnostykom. Według Porfiriusza był on autorem obszernego traktatu przeciwko * seckiemu gnostyckiemu tekstowi Zostrianos.
Amen: Anioł Elohim w Baruchu Justyna. W Sekretnej Księdze Jana archont odpowiedzialny za stworzenie zębów.
Amenai: W Trzech Formach Pierwszej Myśli, istota odpowiedzialna za okrycie ochrzczonych szatą światła w setyjskim rytuale chrztu Pięciu Pieczęci.
Ametes: W Trzech Formach Pierwszej Myśli, eon z czwartej grupy eonów.
Amiel de Perles: doskonały katar, który był częścią Odrodzenia Autier. Słynął z tego, że dawał consolamentum każdemu, kto tego chciał, podczas gdy inny Katar Doskonały chciał ocenić, czy odbiorca jest godny bycia Doskonałym.
Amiorps: Jeden z siedmiu aniołów, którzy rządzą wszystkimi innymi aniołami ożywiającymi ciało w Tajemnej Księdze Jana.
Al-Biruni : (973-1048) perski autor, który pisał o manichejczykach i tym samym zachował tradycyjny materiał o życiu Mani.
alchemia: Tradycyjna nauka o transformacji. Przekształcany materiał może być fizyczny, psychologiczny lub duchowy. Alchemicy byli prekursorami współczesnej chemii, ale także spadkobiercami tradycji hermetycznych i gnostyckich. Na przykład w zachowanych pracach alchemika Zosimosa z IV wieku występują silne wątki gnostyckie.
Alcibiades: (ok. 100) Elchasyta z Apamei, który przyniósł Księgę Elchasai do Rzymu, prozelityzm w imieniu Elchasytów. Ogłosił, że w trzecim roku Trajana (100 rne) zostało ogłoszone nowe odpuszczenie grzechów i opisał chrzest, który powinien udzielić tego przebaczenia nawet największym grzesznikom.
Alcinous : (ok. 150) pogański filozof środkowoplatoński z połowy II wieku, który napisał podręcznik o Platonie, opisujący kosmologiczny mit, w którym stwórca jest synem pierwszego Boga. Ten demiurg ukształtował świat w oparciu o zasady dane przez pierwszego Boga i umieścił dusze ludzi w ciałach, ale dał im nauki, które pozwolą ich duszom wznieść się po śmierci. Gdyby te nauki nie były przestrzegane, dusza musiałaby reinkarnować. Mit Alkinousa jest bardzo zbliżony do mitu gnostyckiego, ale nie ma przeciwieństwa między pierwszym Bogiem a bogiem stwórcą.
Aletheia: (z greckiego "prawda") Według systemu walentynian w Tertuliana Przeciw Walentynianom, jeden z ogdoad, który jest sparowany w syzygii z Caen.
Aleksander z Abonutichus: pogański mag i charyzmatyk z II wieku, który czcił Glycona i był znany przez filozofa Luciana jako Aleksander Fałszywy Prorok.
Aleksander Libijski: pisarz gnostycki wspomniany mimochodem przez Porfiriusza. Jego prace studiowano w szkołach Akwilina i Adelfiusza.
Aleksander Walentynian: (koniec II-początek III wieku) Walentynianin wspomniany w dziełach ojca kościoła Tertuliana jako argumentujący w swoich sylogizmach stanowisko doketyczne, że Chrystus nie przyszedł w ciele, co poparł cytatami z hymnów św. Walentyna.
Aleksandria: (1) Śródziemnomorski port morski w Egipcie założony przez Aleksandra Wielkiego w 331 p.n.e.. Przez prawie tysiąc lat była stolicą Egiptu oraz literackim i intelektualnym centrum świata grecko-rzymskiego, z największą biblioteką starożytnego świata. Aleksandria miała dużą i zamożną populację żydowską, a spotkanie judaizmu z tradycją platońską było ważnym czynnikiem w powstaniu i rozwoju gnostycyzmu. Aleksandria była domem dla biblijnej platońskiej alegorii Filona z Aleksandrii , dla Hermetica , dla różnych odmian platonizmu, w tym platonizmu chrześcijańskiego, takiego jak Klemens z Aleksandrii i Orygenesa , oraz dla neoplatonizmu . (2) Gnostyczka z wyspy Kephallenix na Adriatyku, która wyszła za mąż za Karpokratesa i była matką Epifanesa.
Aleksandryjski Kościół Gnostycki: współczesna amerykańska społeczność gnostycka oddana transformacji, praktykuje sakramenty i rości sobie prawo do ważnej sukcesji apostolskiej.
Aleksy Komnen: cesarz bizantyjski (1081-1118), który prześladował nieortodoksyjne grupy chrześcijańskie, w tym paulicjan i bogomiłów. Był odpowiedzialny za wyłudzenie spowiedzi od Bazylego Lekarza, w wyniku czego Bazyli został spalony na stosie.
Ali: bratanek Mahometa i męczennik założyciel szyickiego islamu; w Matce Ksiąg jest istotą w boskim królestwie pięciu.
Albi: miasto w Langwedocji, znane z wysokiego odsetka katarów, których po mieście , nazywano albigensami. W Albi w 1145 r. Bernard z Clairvaux próbował przekonać katarów heretyków do ponownego przyłączenia się do Kościoła katolickiego.
Adonin: W Tajemnej Księdze Jana archon o twarzy małpy kojarzony z Piątkiem i połączony z Zazdrością
Adonis: (od semickiego Adona, "Pan") Umierający i odradzający się bóg na początku tajemniczego kultu. Pierwotnie pochodzenia semickiego, kojarzony jest z podobnymi postaciami Ozyrysa, Attisa i Tammuza, aw hymnie z Kazania Naasene jest wspomniany jako "potrójnie opłakiwany Adonis". adopcja: Wiara, że Jezus urodził się jako człowiek i stał się Bogiem dopiero wtedy, gdy został adoptowany jako syn Boży w późniejszym okresie swojego życia, zwykle w czasie chrztu od Jana lub na krzyżu. Niektórzy uczeni uważają, że w listach Pawła iw Ewangelii Marka widoczne są oznaki adopcji, a sekty żydowsko-chrześcijańskie, takie jak ebionici, generalnie były adopcjantami.
Advaita Vedanta: Niedualistyczna interpretacja Wed hinduskich, w której indywidualna dusza jest tożsama z Brahmanem, duszą wszechświata. Narysowano podobieństwa między Advaitą a gnostycyzmem. Można wykazać, że obie nauki mają kosmologie emanacjonistyczne i figury reprezentujące archetypową istotę ludzką. Gnostycka doktryna, że ludzki duch jest pokrewny pleromie, a zatem prawdziwemu Bogu, przypomina brak rozróżnienia między prawdziwym ludzkim ja a Bogiem w Adwajcie. przeciwnik: W chrześcijaństwie synonim Szatana, który sam w języku hebrajskim oznacza przeciwnika. W Dyskursie autorytatywnym przeciwnik szpieguje ludzkość, infekując ludzkie serce pragnieniami. ++-W *Trzech formach pierwszej myśli przeciwnikiem jest zła, przeszkadzająca siła.
AE: Pseudonim George′a Russella (1867-1935), irlandzkiego protestanckiego poety, artysty i reformatora społecznego. Był mistykiem, który miał wizje, członkiem Towarzystwa Teozoficznego i autorem artykułów w sprawie gnostyków dla publikacji teozoficznych. "AE" było błędem typograficznym dla jego zamierzonego pseudonimu "Aeon".
Aeacus: Sędzia umarłych w greckim micie AE?IOU?: Siedem samogłosek alfabetu greckiego: Alpha, Epsilon, Eta, Iota, Omicron, Upsilon i Omega. Samogłoski były śpiewane lub recytowane w sposób powtarzalny i występują w tekstach gnostyckich i magicznych.
aeon: (z greckiego "wieczne królestwo") (1) W mitologiachgnostyckich eony to istoty, które emanują, często w parach lub syzygies, z Bóstwa i istnieją w pleromie. Ich imiona często oznaczają atrybuty duchowe lub mentalne, takie jak Pistis (wiara), Sophia (mądrość) lub Protennoia (przemyślenie) lub ważne koncepcje gnostyckie, takie jak Człowiek (Anthropos) lub Duch. Najpopularniejszy eon w mitologii gnostyckiej to Sophia. Często eon jest zaangażowany w tworzenie ludzkości, dostarczając ducha istotom ludzkim wbrew woli demiurga i jego archontów, którzy zazwyczaj tworzą duszę i ciało. (2) W mitraizmie i innych misteriach Aeon jest bogiem czasu lub wieczności, często z głową lwa i ziejącym ogniem. (3) W hellenistycznym Egipcie termin ten jest używany do określenia bóstw, zwłaszcza Ozyrysa i Serapisa.
Aerosiel: W Świętej Księdze Wielkiego Niewidzialnego Ducha, Aerosiel i Selmechel zostają wysłani z czterystoma aniołami, aby strzegli nieprzekupnej rasy, Sethian gnostyków.
Przeciwko herezjom: polemiczny, antygnostycki traktat napisany przez Ireneusza, który zajmował się głównie wpływem Walentynian, ale opisuje i próbuje obalić wiele sekt gnostyckich i heretyckich. Jak na ironię, relacja reneusza zachowała informacje o nauczycielach gnostyckich oraz grupuje i podsumowuje systemy gnostyckie, które w przeciwnym razie zostałyby utracone.
Against the Gnostics: Tract by Plotinus, pełny tytuł Przeciw tym, którzy deklarują, że Stwórca tego świata i sam świat są złem, znajduje się w Enneadach II.9, które sprzeciwiają się światopoglądowi gnostyków. Pomimo zastrzeżeńPlotyna, neoplatonizm ma wiele wspólnego z myślą gnostycką.
Against the Valentinians: Polemiczna praca ojca kościoła Tertuliana, która krytykuje Walentynian za pozowanie na chrześcijan głównego nurtu i opisuje ich tajne nauki kosmologiczne.
Agape: (z greckiego "miłość") W chrześcijaństwie duchowa miłość lub miłosierdzie. Według systemu Walentyniana w Tertulianie Przeciwko Walentynianom, Agape była eonem emanowanym przez Anthroposa i Ecclesia w połączeniu z Metricos w syzygy.
Agapius: Melchite biskup Hierapolis w Syrii, który napisał historię świata po arabsku, zawierającą późną relację o Walentynianie Markus.
Agathopous: (II wiek) bezpośredni uczeń Walentego i odbiorca Listu do Agathapousa, który przetrwał tylko w cytacie Klemensa Aleksandryjskiego.
Agdistis: Androgyniczne dziecko Kybele, Wielkiej Matki.
Ageratos: (po grecku "nigdy stary") Zgodnie z systemem walentyniańskim w Tertuliana Przeciwko Walentynianom, aeon emanował z Sermo i Vita, którzy są sparowani w syzygy z *Henosis.
Agramas: Obserwator eonów w Księgach Jeu.
Agryppa Castor: Chrześcijanin herezjolog (II w.), autor książki Odparcie Bazylidesa, która zaatakowała proto-gnostyckich Bazylidesów. Praca zaginęła, ale odnosi się do niej Euzebiusz.
Agromauma/Agromauna: W Tajemnej Księdze Jana anioł, który stworzył serce. Ahaba d Mania: ("darowanie szat") Mandejska ceremonia dla tych, którzy zmarli bez noszenia specjalnie przepisanej szaty śmierci.
Ahriman: przeciwnik w zoroastryzmie. Król ciemności w irańskim manicheizmie.
Aidoneus: Niewidzialny, epitet dla Hadesu w greckich misteriach.
Aileos/Aileoil/Aileou: W Parafrazie Shem, jedna z boskich istot, które chronią ludzkość przed złymi siłami Natury.
Aina: ("źródło studni") Mandejska boska matka i żeńska zasada stworzenia, związana z palmą.
Ainios: W Trzech Formach Pierwszej Myśli, eon, który jest częścią drugiej grupy eonów.
Ainon: W Świętej Księdze Wielkiego Niewidzialnego Ducha, imię trzykrotnie mężczyzny.
Ainos: ("chwała") Zgodnie z systemem Walentyniana w Tertulianie Przeciw Walentynianom, eon emanował z Antroposa i Ecclesia, która jest połączona w syzygy z Synesis.
Akembes: Według Hipolita, jednego z założycieli, wraz z Eufratem, sekty Peratae gnostyckiej. Nic więcej o nim nie wiadomo.
Akhana: ("miłość") Zgodnie z systemem walentyniańskim w Tertuliana Przeciwko Walentynianom, jeden z ogdoad, sparowany w syzygy z Caen.
Akioreim: W Tajemnej Księdze Jana, anioł, który stworzył nos.
Akiressina: W Świętej Księdze Wielkiego Niewidzialnego Ducha, ósmy z dwunastu archonicznych aniołów stworzonych przez Sakla i Nebruel. Akramachamari: słowo mocy używane w tekstach magicznych, które może pochodzić z aramejskiego i oznacza "wykorzenienie magicznych zaklęć".
Akramas: W Świętej Księdze Wielkiego Niewidzialnego Ducha i Zostrianos, eon, który jest strażnikiem nieśmiertelnej duszy. Akremon: W Zostrianos, "niewysłowione", drugi eon eonu Protofanesa.
Alan z Lille/Alain de Lille/Alanus ab Insulis: (ok. 1128-1202) francuski teolog, który pisał przeciwko katarom. Twierdził, że słowo Cathar wywodzi się z rzekomego katarskiego zwyczaju całowania tylnej części kota, w jakiej podobno pojawiał się im Lucyfer.
Albanenses/Albanensian: Nazwa nadana przez Rayniera Sacconi gałęzi włoskich katarów. Byli absolutnymi dualistami, zakładającymi wieczną bitwę między Bogiem a szatanem. Sekta była być może założony przez Albanusa, na wpół legendarną postać. Byli w konflikcie z Concorrenses, umiarkowanymi dualistycznymi katarami.

Aktywność gwiazd

Energia zdeponowana w rozrzedzonym gazie nad widoczną powierzchnią (tj. fotosferami) gwiazd prowadzi do szeregu zjawisk zbiorczo określanych jako aktywność gwiazd. Osadzanie energii ogrzewa chromosfery wytwarzające gaz do temperatur ~ 104 K, a korony do temperatur od kilku do kilkudziesięciu × 106 K. Obszar temperatur pośrednich jest ogólnie nazywany obszarem przejściowym. Te części STELLARATMOSFERY są szczególnie widoczne w obszarach widma rentgenowskiego i ultrafioletowego, gdzie emisja z gwiezdnej fotosfery jest słaba. Aktywność gwiazd jest widoczna dla wielu typów gwiazd i występuje na gwiazdach karłowatych o typach widmowych od F do M. Aktywność gwiazd jest bezpośrednio związana z obecnością konwekcji subfotosferycznej i generowaniem pola magnetycznego przez procesy dynamo. Szybkość rotacji gwiazd jest również kluczowym parametrem kontrolnym. Procesy ogrzewania są głównie magnetyczne, a osadzanie energii akustycznej odgrywa niewielką rolę. Siła pól magnetycznych w fotosferze może być duża (kilka kilogausów) i pole to jest związane z dużymi plamami gwiazdowymi i występowaniem dużych rozbłysków. W przypadku najbardziej aktywnych gwiazd energia wypromieniowana z chromosfer/korony i uwolniona przez rozbłyski może być co najmniej tysiąc razy większa niż w atmosferze słonecznej. Aktywność gwiezdna jest szczególnie intensywna w ZBLIŻONYCH GWIAZDACH PODWÓJNYCH, gdzie szybki obrót jest wymuszony oddziaływaniem pływów. Ewolucja F, G, K i Wszystkie gwiazdy M posiadają chromosfery, ale korony stają się słabsze lub nieobecne w przypadku chłodniejszych olbrzymów i nadolbrzymów, a utrata masy gwiazd staje się znacznie bardziej znacząca.

Aberracja sferyczna

Niezdolność kulistej soczewki lub lustra do skupienia wszystkich równoległych promieni światła w tym samym ognisku. Kiedy światło odbija się od zwierciadła, którego powierzchnia ma kształt będący częścią kuli, położenie ogniska padającego promienia zależy od jego odległości od osi optycznej (linia przechodząca przez środek zwierciadła, prostopadle do jego powierzchni). Promienie odbijające się od punktów położonych bliżej krawędzi zwierciadła skupiają się bliżej powierzchni lustra niż promienie odbijające się od punktów położonych bliżej osi optycznej. Podobny efekt dotyczy promieni światła przechodzących przez prostą soczewkę, której powierzchnie mają kształty będące częściami sfer. Aberracja sferyczna powoduje, że obraz punktowego źródła światła (takiego jak gwiazda) rozciąga się na dysk. Pomiędzy ogniskami promieni centralnych i peryferyjnych znajduje się płaszczyzna, na której występuje najmniejszy obraz, znany jako krąg najmniejszego zamieszania. W przypadku zwierciadła aberrację sferyczną można wyeliminować dla promieni równoległych do osi optycznej, nadając jego powierzchni paraboloidę (profil przekroju takiej powierzchni jest parabolą). W przypadku soczewki efekty można zmniejszyć, nadając jej dwóm powierzchniom różne promienie krzywizny (promień krzywizny to promień koła, który odpowiada krzywiźnie powierzchni). Podobnie jak w przypadku aberracji chromatycznej (defekt charakterystyczny dla soczewek), skutki aberracji sferycznej można zredukować, stosując soczewki o bardzo wysokich ogniskowych. W XVII wieku podejście to doprowadziło do budowy bardzo długich i nieporęcznych refraktorów.

Adaban: W Tajemnej Księdze Jana anioł, który stworzył szyję.
Ad abolendam: Bulla papieska z 1184 r. wydana przez Lucjusza III potępiająca w szczególności katarów i waldensów we Włoszech i wzywająca do księży do działania przeciwko herezji w ich parafiach.
Adakas: Mandejski skrót od Adama Kasyi, duchowego Adama.
Adam: (po hebrajsku "człowiek") Pierwszy człowiek w Księdze Rodzaju. Adam pełni kilka ról w tekstach gnostyckich, ale zazwyczaj jest nieudanym stworzeniem, którego następcą jest Set. W micie Mandaean fizyczny Adam (Adam Pagria) ma duchowego odpowiednika (Adam Kasya), który zamieszkuje Msunia Kusta, duchowy odpowiednik świata materialnego, i którego dzieci są duchami istot ludzkich. Fizyczny Adam jest pierwszym człowiekiem. adamantyt: Legendarny, mocny materiał, często uważany za metal lub kamień szlachetny, o którym mowa w różnych mitach, a czasami łączony z postacią Adama. W Hymnie o Perle szata księcia jest ozdobiona klejnotami, szlachetnymi metalami i diamentowymi klejnotami.
Adamas: niebiański Adam lub boski Anthropos, ojciec niebiańskiego Seta w systemach gnostyckich, takich jak Naasene. W micie Manichejskim, w Kephalaia, Adamas Światła jest jednym z pięciu synów Żywego Ducha i został wysłany, by pomóc ludzkości. W Księgach Jeu Adamas Sabaoth jest wielkim tyranem.
Adamici: północnoafrykańska sekta chrześcijańska od drugiego do czwartego wieku, która rzekomo praktykowała naturyzm i unikała małżeństw, zamiar powrotu do stanu Adama i Ewy w Ogrodzie Eden. Żadne z ich pism nie przetrwało, a jedyne relacje to wrogie odniesienia ojców kościoła. Wspominają o nich Epifaniusz, Teoderet i Augustyn z Hippony.
Adam Kadmon: W Kabale, idealna, duchowa forma człowieka lub archetyp człowieka.
Adatan: Wraz z Yadatanem, jedną z pary istot duchowych w micie Mandean, które zgodnie z Ginza Rabba siedzą u bram życia i szukają duchów i dusz w miejscu światła.
Addai: legendarny założyciel syryjskiego chrześcijaństwa, czasami uważany za tożsamego z apostołem Tadeuszem lub jednym z siedemdziesięciu dwóch uczniów wysłanych przez Jezusa. Wspomniany jest w Listach Abgara, gdzie Tomasz wysyła go do Edessy. W Pierwszym Objawieniu Jakuba Jezus mówi Jakubowi, aby przekazał swoje objawienia Addaiowi, który o nich napisze. Jego legendarne życie zostało w pełni rozwinięte w Doktrynie Addaja z IV wieku.
Adelfiusz: (III wiek) Gnostyk wspomniany przez Porfiriusza, przywódcę Setiańskiej szkoły gnostyckiej. W reakcji na Adelfiusza, Akwilina i ich uczniów, Plotyn wygłosił wykład przeciwko gnostycyzmowi, który stał się podstawą jego traktatu Przeciw gnostykom.
Adnaut Hiia: ("Podobieństwo-Życia") W Mandeanizmie, żeński duch wspomniany w Ginza Rabba i Niania, czasami uważany za matkę Yusamin.
Adonai: hebrajskie imię Boga, oznaczające "Pan". Dla Mandejczyków Adonai był złym bogiem utożsamianym ze Słońcem i bogiem Hebrajczyków. Odmiany tego imienia pojawiają się w tekstach gnostyckich, np. Adonaios.
Adonaias: archon stworzony przez Yaldabaotha i powiązany z Marsem.
Adonaios:Anioł Edenu w Baruchu Justina, także archon lub imię powiązane z demiurgiem. W O powstaniu świata, jeden z siedmiu androgynicznych archontów Chaosu, których żeńskie imię brzmi "Królestwo". W Świętej Księdze Wielkiego Niewidzialnego Ducha, znanego również jako Sabaoth, piąty z dwunastu archonicznych aniołów zrodzonych przez Sakla i Nebruel.
Acta Archelai: Chrześcijańska polemiczna praca z IV wieku napisana przez Hegemoniusza, skądinąd nieznanego chrześcijanina, dotycząca Archelausa, biskupa z północnej Mezopotamii, która atakuje wierzenia i praktyki manichejskie. Acta Archelai była szeroko używana i cytowana przez późniejszych chrześcijan, którzy sprzeciwiali się manicheizmowi.
Achamot: (z hebr. hochma, "mądrość") Anioł z Edenu w Baruchu Justina. W walentynianskiej kosmologii Achamoth jest niższy niż Sophia, która jest uwięziona poza pleromą.
Achcha: W Tajemnej Księdze Jana, anioł odpowiedzialny za stworzenie języczka.
Achiel: W Tajemnej Księdze Jana, anioł, który stworzył prawe kolano.
Acinetos: (z greckiego "niewzruszony") eon emanował z eonów Sermo i Vita zgodnie z systemem walentyniańskim w Tertuliana Przeciwko Walentynianom. Acinetos utworzył parę z eonem Syncrasis.
akosmizm: Filozofia, która zaprzecza rzeczywistości stworzonemu wszechświatowi i przypisuje rzeczywistość jedynie Absolutowi. Gnostycyzm można interpretować jako kosmiczny, ponieważ tylko świat duchowy może nim być uważane za prawdziwie realne.
Aachiaram: W Tajemnej Księdze Jana, anioł, który rządzi funkcją "aranżacji" lub integracji.
Aariel/Ariael: (po hebrajsku "lew Boży") Imię znalezione wraz z lwią głową Yaldabaoth na gnostyckim klejnocie; również związany z Yaldabaothem w O pochodzeniu świata.
Aarmouriam: Jeden z siedmiu aniołów zarządzających wszystkimi innymi aniołami, którzy tworzą lub ożywiają ciało w Tajemnej Księdze Jana.
Abalphe: W apokaliptycznym fragmencie w *Parafrazie Sema, kobiecy wiatr, który wyjdzie z paszczy demona ze wschodu.
Abatur/Abatur: W micie Mandean, Trzecie Życie emanowane przez Rba (Wielkie Życie). Abatur jest "stróżem wagi", który określa, które dusze są godne wejścia do domu światła. Czasami nazywany Bhaq Ziwa, jest ojcem Ptahila i uthr.
Abel: W Księdze Rodzaju drugi syn Adama i Ewy oraz ofiara morderstwa jego brata Kaina. W Tajemnej Księdze Jana Ewa zostaje zgwałcona przez Yaldabaotha i rodzi Kaina, znanego również jako Eloim, i Abla, znanego również jako Youe lub Yave; Abel/Yave jest opisywany jako sprawiedliwy w przeciwieństwie do swojego brata Kaina. Również w Tajemnej Księdze Jana, Abel jest archontem siedmiu niebios, kojarzonym z poniedziałkiem. W Świętej Księdze Wielkiego Niewidzialnego Ducha, Abel jest siódmy z dwunastu archonicznych aniołów zrodzonych przez Sakla i Nebruela.
Abenlenarchei: W Tajemnej Księdze Jana, moc odpowiedzialna za tworzenie szpiku kostnego.
Aberamentho: Imię Jezusa w Pistis Sophia.
Abitrion: W Tajemnej Księdze Jana, anioł, który stworzył prawą pachę.
Ablanathanalba: Palindrom używany w koptyjskich i greckich tekstach magicznych, w tym chrześcijańskich tekstach magicznych.
Abraham: patriarcha w Księdze Rodzaju. W Ewangelii Filipa przyjęcie przez Abrahama obrzędu obrzezania jest postrzegane jako przykład ascezy, nauczającej, że "prawo niszczy ciało".
Abrana: W Tajemnej Księdze Jana, anioł, który ożywiał palce lewej stopy.
Abrasax: W Objawieniu Adama, jeden z trzech aniołów wraz z Sablo i Gamalielem, którzy zstąpią i uratują ludzi przed ogniem i gniewem, prawdopodobnie z Sodomy i Gomory.
Abraxas: istota pełniąca różne role w systemach gnostyckich i magicznych. Litery słowa Abraxas w greckim gematria, w którym każdej literze greckiego alfabetu nadana jest niepowtarzalna wartość, sumują się do 365, co w systemie bazylidesowym opisanym przez Ireneusza reprezentuje 365 emanacji z najwyższej istoty. Abraxas pojawia się często na wygrawerowanych magicznych klejnotach, zwykle przedstawianych z głową koguta. Imię to mogło pochodzić od hebrajskiego słowa Arba ("cztery", odnoszące się do tetragramu, imienia Bożego Sabaoth, "pan zastępów". Abraxas jest także bóstwem w "Siedmiu kazaniach dla zmarłych" C. G. Junga. Abrisene: W Tajemnej Księdze Jana, jedna z dwunastu mocy spłodzonych przez Yaldabaotha.
Absolutny: Bóg, zdefiniowany jako ten, który istnieje sam w sobie, przez siebie i bez odniesienia do czegokolwiek innego. Filozofie zakładające istnienie Absolutu są zazwyczaj transcendentalistyczne.
Abu Jahl: (arab. "Ojciec Szaleństwa") Imię Azazi′ila w Matce Ksiąg; także tradycyjny przydomek przeciwnika Mahometa.
Abu Talib: wujek Muhammada i ojciec Alego, założyciel szyickiego islamu; także postać anielska w Matce Ksiąg.
Abydos: Miasto w Górnym Egipcie, miejsce centralnej świątyni poświęconej tajemnicom Ozyrysa począwszy od szóstej dynastii.

Akwarydy delty

Deszcz meteorytów, który występuje pod koniec lipca i na początku sierpnia. W gwiazdozbiorze Wodnika znajdują się dwa radianty, jeden na -17° osiągając maksimum 29 lipca, a drugi, nieco słabszy, w grudniu. -10° i osiąga maksimum około 6 sierpnia. Ciało macierzyste tego prysznica jest nieznane.

Aberracja chromatyczna

Wada optyczna polegająca na skupianiu promieni świetlnych o różnych długościach fal w różnych punktach wzdłuż osi optycznej soczewki. Ponieważ współczynnik załamania światła szkła jest funkcją długości fali, światło o krótszej długości fali ulega załamaniu (odbiciu) w większym stopniu niż światło o większej długości fali. W rezultacie światło o krótszej długości fali (na przykład światło niebieskie) jest skupiane bliżej soczewki niż światło o większej długości fali (na przykład światło czerwone). Ponieważ białe światło składa się z mieszaniny długości fal, obraz gwiazdy utworzony przez prostą soczewkę składa się w efekcie z serii różnokolorowych obrazów rozłożonych wzdłuż osi optycznej. Na przykład obraz utworzony w niebieskim ognisku składa się z niebieskiej kropki otoczonej aureolą fałszywego koloru, składającą się z rozmytych obrazów o różnych rozmiarach w świetle o innych długościach fal. Podobnie obraz utworzony w czerwonym ognisku składa się z czerwonej kropki otoczonej rozmytą aureolą kolorów. Pomiędzy tymi dwoma ogniskami znajduje się płaszczyzna, na której występuje najmniejsze rozmycie obrazu, obraz ten nazywany jest kołem najmniejszego zamieszania. Ponieważ pokrywa się to w przybliżeniu z ogniskiem światła w żółto-zielonej części widma, na którą ludzkie oko jest najbardziej wrażliwe, zwykle najlepszy obraz wizualny uzyskuje się, gdy okular jest ustawiony tak, aby ten obszar długości fali był jak najostrzejszy. Rozrzut ognisk wzdłuż osi optycznej nazywany jest podłużną aberracją chromatyczną, a rozrzut w płaszczyźnie zawierającej koło najmniejszego zamieszania nazywany jest poprzeczną aberracją chromatyczną. Stopień, w jakim współczynnik załamania światła materiału optycznego, takiego jak szkło, zmienia się wraz z długością fali, nazywany jest dyspersją. Efekty aberracji chromatycznej można znacznie zredukować za pomocą złożonych soczewek obiektywowych, które składają się z dwóch lub więcej odpowiednio ukształtowanych elementów, z których każdy jest wykonany ze szkła o różnej dyspersji. Soczewka achromatyczna (lub dublet achromatyczny), która ma dwa elementy, może skierować dwie długości fal do tego samego ogniska i zmniejszyć rozrzut ogniskowych dla innych długości fal o około dziesięciokrotny współczynnik. Trzyelementowy apochromat jeszcze bardziej zmniejsza rozrzut. Ponieważ prawa odbicia są niezależne od długości fali, aberracja chromatyczna nie wpływa na zwierciadła używane w teleskopach zwierciadlanych.

Asteroidy trojańskie

Dwie grupy asteroid, których elementy orbitalne są podobne do Jowisza. Jedna grupa orbituje przed Jowiszem, skupiona wokół punktu Lagrange'a L4, podczas gdy druga grupa orbituje za planetą, wokół punktu Lagrange'a L5. Grupy L4, które są liczniejsze, są czasami nazywane grupą Achillesa, na cześć pierwszego odkrytego trojana, (588) Achillesa. Grupa L5 jest czasami nazywana grupą Patroclus, po drugim odkryciu trojana, (617) Patroclus. Achilles i Patroklus mają około 150 km średnicy i oba zostały znalezione w 1906 roku. Największym trojanem jest (624) Hektor, na 225 km; imiona nadawane trojanom to imiona bohaterów z pism Homera o wojnach trojańskich. W kwietniu 2000 r. było 425 znanych trojanów w grupie L4 i 188 w grupie L5. Znaleziono również dwa marsjańskie trojany. Perturbacje innych planet powodują, że trojany Jowisza oscylują wokół punktów Lagrange′a. Pojedynczy trojan będzie dryfował tam iz powrotem wzdłuż długości geograficznej o 15° do 20° po obu stronach swojego punktu Lagrange′a przez okres do 200 lat. Trojany mają niskie albedo, w przedziale 0,02-0,07. Około 60% to typy D, z czerwonawymi widmami odbicia wskazującymi na powierzchnię bogatą w węgiel; większość pozostałych jest typu C, o składzie podobnym do chondrytów węglowych, a pozostała część typu P, z dość czerwonymi powierzchniami wskazującymi na organiczny skład powierzchni.

Astronomia radarowa

Dział astronomii zajmujący się badaniem ciał Układu Słonecznego metodami radarowymi. Technika ta polega na przesyłaniu wiązki promieniowania mikrofalowego z naziemnego radioteleskopu lub orbitującego statku kosmicznego w kierunku celu i analizowaniu słabego "echa", które powraca z powierzchni celu. Techniki radarowe mogą dostarczyć informacji na temat dokładnej odległości między Ziemią a obiektem docelowym, szybkości obrotu obiektu docelowego, wysokości statku kosmicznego nad powierzchnią obiektu, pionowej rzeźby terenu i topografii powierzchni planety lub satelity , a także charakter i chropowatość tej powierzchni. Przesyłana wiązka może być ciągła (fala ciągła) lub pulsacyjna. Typowe impulsy transmitowane przez ziemskie systemy radarów astronomicznych mają długość (czas trwania) od 10 μs do 10 ms (10^-5 do 10^-2 sekund) i szczytowe moce dziesiątek megawatów. Radar pulsacyjny służy do pomiaru odległości między planetami. W przedziale czasu (Δt) między wysłaniem impulsu a powrotem odbitego impulsu na Ziemię sygnał przebył z prędkością światła (c) odległość równą dwukrotności odległości między Ziemią a planeta docelowa. Dlatego odległość (d) między Ziemią a planetą docelową jest określona wzorem: d = cΔt/2. Odległość do planety (Wenus) zmierzono po raz pierwszy w 1962 roku i na podstawie tego wyniku obliczono wartość jednostki astronomicznej (średniej odległości między Ziemią a Słońcem) z dużo większą precyzją niż było to dotychczas możliwe . W podobny sposób można zmierzyć wysokość statku kosmicznego nad dowolnym punktem na powierzchni planety (a tym samym wysokości obiektów na powierzchni planety powyżej lub poniżej średniego poziomu powierzchni). Jeśli obiekt docelowy się obraca, część odbitego impulsu radarowego zostanie odbita od strony planety, która zbliża się do obserwatora, a część od strony, która się oddala. W porównaniu z transmitowanym sygnałem, część, która została odbita od "zbliżającej się" strony będzie przesunięta Dopplera do wyższej częstotliwości, a część od "cofającej się" strony zostanie przesunięta Dopplera do niższej częstotliwości. Rozrzut częstotliwości w powracającym sygnale dostarcza zatem informacji o szybkości rotacji ciała docelowego. Dzięki tej technice w 1962 r. wyznaczono wsteczny okres rotacji pokrytej chmurami Wenus, a w 1965 r. 59-dniowy okres rotacji Merkurego. Szczegółowe odwzorowanie topografii powierzchni Wenus wykonano za pomocą naziemnego radaru i oprzyrządowanie radarowe przewożone na kolejnych statkach kosmicznych, które zostały umieszczone na orbicie wokół tej planety, w tym Pioneer Venus (1978), Veneras 15 i 16 (1983) oraz Magellan (1990-4). Kluczem do uzyskania mapowania radarowego o wysokiej rozdzielczości jest radar z syntetyczną aperturą (SAR), technika wykorzystująca ruch statku kosmicznego w przedziale czasowym między transmisją sygnału a powrotem jego "echa" do symulacji działania "antena" znacznie większa niż antena radaru pokładowego. W ten sposób misja Magellan osiągnęła najlepsze rozdzielczości około 120 m na powierzchni Wenus. Techniki radarowe były wykorzystywane do badania meteorów, planet, satelitów, komet i asteroid.

Azot (N)

Pierwiastek, który jest głównym składnikiem atmosfery ziemskiej (na poziomie gruntu stanowi 78,08% objętości). Pod względem liczby atomów jest piątym najbardziej rozpowszechnionym pierwiastkiem we wszechświecie (pod względem masy jest siódmy). Symbol chemiczny azotu to N, a jego normalna postać cząsteczkowa to N2 (tj. cząsteczka złożona z dwóch atomów azotu). Jego masa atomowa wynosi najczęściej 14, a liczba tomowa 7. Chociaż azot stanowi większą część ziemskiej atmosfery, stanowi tylko 3,5% atmosfery Wenus i 2,7% atmosfery Marsa.

Asteroidy bliskie Ziemi (NEA)

Asteroidy, których orbity wprowadzają je do wewnętrznego Układu Słonecznego, z definicji te, których odległość peryhelium jest mniejsza niż 1,3 AU. Znane są również jako asteroidy zbliżające się do Ziemi; termin obiekt bliski Ziemi (NEO) jest czasami używany w uznaniu, że niektóre z tych obiektów są pochodzenia kometarnego. Istnieją trzy klasy NEA: asteroidy Amor, asteroidy Apollo i asteroidy Aten. W kwietniu 2000 roku znane liczby w każdej klasie wynosiły odpowiednio 450, 464 i 75. Asteroidy Amor definiuje się jako te, których odległość peryhelium wynosi od 1,017 AU (odległość aphelium Ziemi) do 1,3 AU, a ich nazwy pochodzą od asteroidy (1221) o średnicy 1 km (1221) Amor. Największe to (1036) Ganimed na 40 km i (433) Eros na 35 × 13 km; Eros był pierwszym znalezionym i najlepiej zbadanym, ponieważ został okrążony przez sondę NEAR Shoemaker. Asteroidy Apollo definiuje się jako te, których odległość peryhelium jest mniejsza niż 1,017 AU i półoś wielka większa niż 1 AU. Zostały nazwane na cześć asteroidy o średnicy 1,5 km (1862) Apollo; największym jest Syzyf o średnicy 8 km (1866). Te dwie grupy są czasami klasyfikowane razem jako obiekty Apollo-Amor. Asteroidy Aten definiuje się jako te, których półoś wielka jest mniejsza niż 1 jednostka astronomiczna, a ich nazwy pochodzą od asteroidy 2062 Aten o średnicy 1 km. Terminy przecinające Marsa, przecinające Ziemię i przecinające Wenus są używane w odniesieniu do asteroid, które przecinają orbitę określonej planety. Uważa się, że trzy czwarte NEA to asteroidy zaburzone do wewnątrz z głównego pasa asteroid. Uważa się, że mechanizm opiera się na chaotycznej dynamice w pobliżu szczeliny Kirkwooda odpowiadającej rezonansowi 3: 1 z Jowiszem. Uważa się, że pozostałe to wymarłe jądra komet. Czas życia NEA to prawdopodobnie niewiele więcej niż 10 milionów lat, ich prawdopodobny los to kolizja z jedną z planet skalistych lub grawitacyjne wyrzucenie z wnętrza Układu Słonecznego poprzez bliskie spotkanie. O tym, że obiekty nadal zderzają się z planetami typu ziemskiego, świadczy na przykład bardzo niedawny pod względem geologicznym krater meteorytowy na Ziemi. W 1980 r. ustanowiono program Spacewatch w celu wyśledzenia tak zwanych potencjalnie niebezpiecznych asteroid (PHA): najbliższych NEA, które uważa się za wystarczająco duże, aby zderzenie jednej z nich z Ziemią zagroziłoby ludzkiej cywilizacji. Próby oszacowania prawdopodobieństwa przyszłego wpływu PHA na Ziemię sugerują, że zdarzenie zagrażające cywilizacji może wystąpić raz na kilkaset tysięcy lat - innymi słowy, prawdopodobieństwo wystąpienia takiego zdarzenia w danym stuleciu wynosi kilka tysięcy do jednego. Szacunki populacji NEA sugerują, że może tam być 2000 ciał o długości 1 km lub większej i 100 000 większych niż 100 m. Obiekty o długości 100 m lub mniejszej spowodowałyby lokalne uszkodzenia, jak w wypadku tunguskim w 1908 r., podczas gdy obiekty o długości około 10 m spłonęłyby podczas przechodzenia przez atmosferę. Najbliższe zarejestrowane podejście miało miejsce 104 700 km przy średnicy 9 m 1994 XM1; dla obiektu o długości ponad 100 m rekord należy do 1996 JA1 (220 m) na 448 800 km. Dwie asteroidy trafiły do wiadomości w 2002 roku z powodu ich przewidywanego bliskiego zbliżenia się do Ziemi. 9 lipca 2002 roku astronomowie z MIT odkryli 2002 NT7, kosmiczną skałę o szerokości 2 km na dziwnej orbicie. W przeciwieństwie do większości asteroid, które okrążają Słońce w płaszczyźnie planet, 2002 NT7 porusza się po torze nachylonym pod kątem 42°. Większość czasu spędza znacznie powyżej lub poniżej reszty Układu Słonecznego. Co 2,29 roku asteroida przelatuje przez wewnętrzny układ słoneczny niedaleko orbity Ziemi. Naukowcy obliczyli, że istnieje szansa, że 2002 NT7 może uderzyć w naszą planetę 1 lutego 2019 r. Trafiło to na pierwsze strony gazet, co zaniepokoiło niektórych członków opinii publicznej. Nie podano jednak, że prawdopodobieństwo zderzenia wynosi 1 do 250 000. 14 lipca astronomowie odkryli 2002 NY40. Ta asteroida ma średnicę około 0,800 km i porusza się po orbicie rozciągającej się od pasa asteroid do wewnętrznego Układu Słonecznego. Jego największe zbliżenie miało miejsce 18 sierpnia 2002 r., Przechodząc zaledwie 1,3 razy dalej niż Księżyc i będąc widocznym przez lornetkę

Asocjacja OB.

Termin asocjacja OB jest używany do opisania dużej kolekcji gazu i młodych gwiazd (typu O i typu B) zlokalizowanych głównie w dysku GALAKTYK SPIRALNYCH. Istnieje duże zróżnicowanie wielkości i liczby gwiazd wśród tych skojarzeń, od dziesięciu gwiazd lub mniej na dolnym końcu do dziesiątek tysięcy gwiazd. Ten ostatni przypadek jest czasami określany jako superasocjacja OB (na przykład NGC 206 w GALAXY ANDROMEDA). Powiązania OB należą do najmniej gęstych gromad gwiazd. Większości asocjacji OB brakuje struktury i centralnej zwartości, które są obecne w łatwiej dostrzegalnych GROMADZENIACH KLEJNYCH. W niektórych przypadkach przeludnienie gwiazd typu O i typu B jest jedynym czynnikiem pozwalającym odróżnić asocjację od pozostałych gwiazd w jej pobliżu. Ze względu na ten brak struktury stowarzyszenia OB należą do kategorii klastrów otwartych. Istnieje znaczna trudność w badaniu kompletnej próbki skojarzeń OB w naszej własnej galaktyce. Ta trudność wynika z faktu, że asocjacje OB, jak również inne rodzaje gromad otwartych, są silnie skoncentrowane w PŁASZCZYZNIE GALAKTYKI. Oznacza to, że bardziej odległe asocjacje OB w naszej galaktyce najprawdopodobniej zostaną przesłonięte przez pył. W rezultacie badanie rozmieszczenia asocjacji OB w innych pobliskich galaktykach pozwala nam dowiedzieć się więcej o prawdopodobnym rozmieszczeniu takich asocjacji w Drodze Mlecznej. Jedną z najważniejszych ról stowarzyszeń OB w dziedzinie astronomii jest działanie jako znaczniki zarówno obecnego, jak i niedawnego masywnego FORMOWANIA SIĘ GWIAZD. Innymi słowy, regiony, w których występują asocjacje OB, są interpretowane jako obszary, w których obecnie lub niedawno powstały masywne gwiazdy. Jeśli można zdobyć wiedzę na temat środowisk, w których zwykle występują powiązania O, to wiedza ta powinna bezpośrednio prowadzić do tego, jakie środowiska wyzwalają powstawanie masywnych gwiazd. Określenie najdokładniejszego opisu wymiaru i zawartości dowolnego powiązania OB wymaga wiedzy o typie widmowym każdej potencjalnej gwiazdy członkowskiej. W przypadku naszej własnej galaktyki, jak również innych pobliskich galaktyk, jest to przynajmniej w sferze możliwości. Należy zauważyć, że preferowane są pobliskie galaktyki o małych kątach nachylenia, ponieważ minimalizuje to komplikacje wynikające z efektów projekcji. W przypadku galaktyk, które są bardziej odległe, można wykryć tylko sygnatury z asocjacji jako całości. Można to zrobić z samych gwiazd (światło ultrafioletowe) lub z gazu otaczającego gwiazdy, gdy zostaje wzbudzony (emisja Hα). Należy zauważyć, że chociaż wszystkie asocjacje OB będą z definicji charakteryzować się nadmiernym zagęszczeniem gwiazd typu O i typu B, niektóre z nich mogą być w wystarczającym wieku, aby nie pozostały wokół nich wykrywalne ilości gazu. Obecnie prowadzone są badania mające na celu zlokalizowanie związków OB zarówno w Drodze Mlecznej, jak iw innych pobliskich galaktykach. W projektach tych wykorzystywane są zarówno informacje z katalogów, takich jak HIPPARCOS I TYCHO CATALOGUES, jak i obserwacje, w tym niektóre z TELESKOPU KOSMICZNEGO HUBBLE. Badania te są bardzo ważne dla zrozumienia rozkładu asocjacji OB i środowisk, w których najprawdopodobniej powstają masywne gwiazdy.

Azymut

Kąt mierzony równolegle do horyzontu w kierunku zgodnym z ruchem wskazówek zegara od północy, między południkiem a ciałem niebieskim. Jest to kąt między północnym punktem horyzontu a punktem na horyzoncie pionowo poniżej ciała niebieskiego. Azymut może przyjąć dowolną wartość z przedziału od 0? do 360?. W niektórych podręcznikach azymut jest mierzony zgodnie z ruchem wskazówek zegara od północy od 0? do 180?, jeśli obiekt znajduje się na wschód od południka, i przeciwnie do ruchu wskazówek zegara od północy od 0? do 180?, jeśli obiekt znajduje się na zachód od południka. Wraz z wartością wysokości określa położenie na niebie ciała niebieskiego widzianego w określonej chwili z określonego punktu na powierzchni Ziemi. W celach innych niż astronomiczne azymut (lub namiar) jest generalnie mierzony zgodnie z ruchem wskazówek zegara od właściwej północy.

Auzout, Adrien (1622-91)

Francuski astronom samodzielnie wynalazł mikrometr.

Atom

Najmniejsza cząsteczka pierwiastka chemicznego, która zachowuje właściwości tego pierwiastka. Każdy atom składa się ze zwartego jądra, w którym znajduje się tylko niewielka część jego całkowitej masy, otoczonego chmurą elektronów - lekkich cząstek o ujemnym ładunku elektrycznym. Typowe jądro atomowe ma promień około 10-14 m; całkowity promień atomu (tj. promień jego chmury elektronów) jest około 10 000 razy większy (około 10-10 m). Jądro składa się z pewnej liczby protonów (masywnych cząstek o dodatnim ładunku elektrycznym) wraz z pewną liczbą neutronów (cząstek o masie podobnej do protonu, ale o zerowym ładunku elektrycznym), wszystkie te cząstki są związane ze sobą przez silne oddziaływanie jądrowe. Otaczająca chmura ujemnie naładowanych elektronów jest utrzymywana wokół dodatnio naładowanego jądra przez siłę elektromagnetyczną. Atom kompletny (neutralny) zawiera taką samą liczbę protonów jak elektronów, a ponieważ ma taką samą liczbę dodatnio i ujemnie naładowanych cząstek, ma zerowy ładunek netto. Atom, który utracił jeden lub więcej elektronów i który w związku z tym ma dodatni ładunek netto, nazywany jest jonem dodatnim. Atom, który uzyskał jeden lub więcej dodatkowych elektronów i który w związku z tym ma ujemny ładunek netto, nazywany jest jonem ujemnym. Każdemu pierwiastkowi przypisany jest symbol chemiczny w postaci litery lub pary liter; na przykład wodór jest oznaczony przez H, hel przez He i tak dalej. Atom charakteryzuje się liczbą atomową (oznaczoną symbolem Z), która jest liczbą protonów w jego jądrze, oraz liczbą masową (A), która jest całkowitą liczbą protonów i neutronów zawartych w jego jądrze. Konwencjonalnie pierwiastek jest oznaczany jego symbolem chemicznym, poprzedzonym liczbą masową jako indeksem górnym i liczbą atomową jako indeksem dolnym. Zatem pierwiastek X o liczbie atomowej Z i liczbie masowej A byłby zapisany jako A ZX. Na przykład normalny atom wodoru z jednym protonem i bez neutronów w jądrze (Z = 1; A = 1) byłby oznaczony przez 11 H; jądro helu z dwoma protonami (Z = 2) i dwoma neutronami (A = 2 + 2 = 4) byłoby oznaczone jako 42 He i tak dalej. Liczba atomowa określa pierwiastek chemiczny, którego przykładem jest dany atom. Na przykład każdy atom wodoru ma Z = 1, każdy atom helu ma Z = 2 i tak dalej. Jądra tego samego pierwiastka chemicznego mogą jednak zawierać różną liczbę neutronów. Atomy, które mają taką samą liczbę protonów, ale różną liczbę neutronów w swoich jądrach, a zatem mają tę samą liczbę atomową, ale różne liczby masowe, nazywane są izotopami. Na przykład "ciężki wodór" lub deuter, oznaczony jako 21 H (lub 2D), jest izotopem wodoru, który ma w jądrze jeden proton i jeden neutron, a nie tylko jeden proton. Hel występuje w dwóch postaciach, helu-4 (42 He) i helu-3 (32 He), lżejszego izotopu z dwoma protonami, ale tylko jednym neutronem w jądrze. Średnia z różnych naturalnie występujących izotopów określonego pierwiastka, ważona zgodnie z ich względną obfitością, jest masą atomową tego pierwiastka. Chociaż mechanika kwantowa wykazała, że elektronów w atomach nie można traktować wyłącznie jako punktów zlokalizowanych w przestrzeni i że chmury elektronów otaczające jądro reprezentują obszary, w których prawdopodobieństwo znalezienia elektronów jest największe, model atomu wodoru Bohra, zaproponowany w 1913 r. przez duńskiego fizyka Neilsa Bohra (1885-1962), nadal stanowi dobrą podstawę do opisu sposobu, w jaki atomy emitują i pochłaniają promieniowanie. Zgodnie z tym modelem atom wodoru składa się z pojedynczego protonu, wokół którego porusza się pojedynczy elektron po jednej z wielu dozwolonych orbit, z których każda odpowiada innemu poziomowi energii. Jeśli elektron spada z wyższego poziomu na niższy (dokonuje "przejścia w dół"), emituje foton (ilość energii promieniowania) o energii równej różnicy energii między górnym i dolnym poziomem. Długość fali emitowanego promieniowania jest odwrotnie proporcjonalna do energii fotonu (im większa różnica poziomów energii, tym krótsza długość fali emitowanego promieniowania). I odwrotnie, jeśli elektron pochłonie ilość energii równą różnicy energii między niższym a wyższym poziomem, przeskoczy na wyższy poziom (dokonuje "przejścia w górę"). Emisja i absorpcja promieniowania, która występuje, gdy elektrony wykonują przejścia w dół iw górę między różnymi poziomami energii atomów wodoru, powoduje powstanie serii linii emisyjnych lub absorpcyjnych, które składają się na widmo wodoru. W przypadku atomów o większej masie, które mają liczne elektrony ułożone w koncentrycznych powłokach, zestaw poziomów energii i dozwolonych przejść jest bardziej złożony, ale obowiązuje ta sama ogólna zasada: przejścia w dół powodują emisję promieniowania, a przejścia w górę występują, gdy energia jest absorbowana.

Aureola

Dwa radziecko-francuskie satelity wystrzelone z Plesiecka w 1971 i 1973 roku w celu zbadania górnej atmosfery Ziemi i zórz polarnych.

Auriga

(Woźnica Rydwanu; w skrócie Aur, gen. Aurigae; powierzchnia 657 stopni kwadratowych) Północna konstelacja, która leży między Perseuszem a Bliźniętami i kończy się o północy na początku grudnia. Zwykle mówi się, że przedstawia Erichthoniusa, legendarnego króla Aten i wynalazcę czterokonnego rydwanu, którego wychowała bogini Atena i jest przedstawiany na wczesnych mapach niebieskich jako woźnica rydwanu podtrzymujący kozę i dwoje jej koźląt na lewym ramieniu. Jego najjaśniejsza gwiazda, ? Aurigae (Capella), jest znana jako "mała koza", a dwie inne widoczne gołym okiem gwiazdy, ? Aurigae i ? Aurigae, to "dzieci". Jaśniejsze gwiazdy Woźnicy zostały skatalogowane przez Ptolemeusza (ok. 100-175 ne) w Almagest . Duża, rzucająca się w oczy konstelacja Auriga jest łatwo rozpoznawalna dzięki Capelli , która przy jasności 0,1 magnitudo jest szóstą najjaśniejszą gwiazdą na niebie iz północnych umiarkowanych szerokości geograficznych jest prawie natychmiast nad nami w zimowe wieczory. Inne jasne gwiazdy to β? Aurigae (Menkalinan), układ podwójny zaćmieniowy (zakres 1,9-2,0, okres 3,96 dnia), ε Aurigae, niezwykły układ podwójny zaćmieniowy (zakres 3,0-3,8, okres 27,1 lat - najdłuższy ze wszystkich takich gwiazd) i ζ Aurigae, kolejny zaćmieniowy układ podwójny (zakres 3,7-4,0, okres 972 dni). Istnieje sześć innych gwiazd o wielkości 4,0 lub jaśniejszych. Gwiazda Elnath o jasności 1,7mag była pierwotnie oznaczona jako γ Aurigae, ale została przeniesiona do sąsiedni konstelacja Byka (jako β Tauri). Droga Mleczna przechodzi przez południowo-zachodnią część Woźnicy, a konstelacja zawiera kilka otwartych gromad gwiazd, w tym M36 (NGC 1960), która zawiera około 60 gwiazd między dziewiątą a czternastą wielkością, M37 (NGC 2099), która zawiera około 150 gwiazd między 9 a 12,5 magnitudo oraz M38 (NGC 1912), która ma ponad 100 gwiazd słabszych niż ósma magnitudo.

Astrofizyka

Ta gałąź astronomii zajmująca się fizyką i procesami fizycznymi zachodzącymi w gwiazdach i innych ciałach niebieskich. Można argumentować, że przedmiot astrofizyki tak naprawdę zaczął się wraz z rozwojem spektroskopii w XIX wieku. Dzisiejsza astrofizyka przekształciła kosmologię, naukę o ewolucji wszechświata, z niemal czysto spekulatywnej działalności w nowoczesną naukę zdolną do przewidywania, które można przetestować.

Astronomische Gesellschaft

AG powstała w 1863 roku w Lipsku jako międzynarodowe stowarzyszenie zajmujące się "rozwojem nauki poprzez wspieranie projektów wymagających systematycznej współpracy wielu osób". Podstawową działalnością AG jest organizacja zjazdów i konferencji naukowych, promocja młodych astronomów, przyznawanie medali i nagród za wybitne prace naukowe, nadawanie członkostwa honorowego, publikowanie literatury naukowej, wspieranie public relations, oraz promocja edukacji astronomicznej w szkołach i wśród ogółu społeczeństwa. Obecnie AG liczy ponad 800 członków.

Astronomische Nederlands Satelliet (ANS)

Pierwszy holenderski satelita, wystrzelony w sierpniu 1974 r. Działał do 1977 r. Przewoził instrumenty rentgenowskie i ultrafioletowe. Odkrył promieniowanie rentgenowskie z chłodnych karłów (UV Ceti) i pierwszy rozbłysk rentgenowski.

Astronomisches Institut der Universität

Część starożytnego uniwersytetu Würzburg w Bawarii, w południowych Niemczech. Specjalizował się w dynamice gwiazd, badaniach powstawania gwiazd i fizyce słonecznej. Jest w trakcie reorganizacji.

Astronomia

Nauka o wszechświecie, jego ciałach składowych i zjawiskach. Prawdopodobnie najstarsza z nauk, jej początki sięgają początków spisanej historii, czasów, gdy ludzkość po raz pierwszy zaczęła poważnie badać pozorne ruchy Słońca, Księżyca i planet oraz identyfikować wzorce i cykle w ich zachowaniu. Astronomia znalazła praktyczne zastosowanie jako podstawa kalendarzy, pomiaru czasu i nawigacji, ale obecnie jest zasadniczo czystą nauką. Astronomia jest przede wszystkim nauką obserwacyjną, a nie eksperymentalną. O ile w fizyce czy chemii można na przykład organizować eksperymenty w kontrolowanych warunkach, zmieniać te warunki i mierzyć wyniki, o tyle w astronomii, poza wykorzystaniem satelitów i statków kosmicznych do badania naszej najbliższej okolicy, nie można przenosić przeprowadzać eksperymenty na gwiazdach i galaktykach. Zamiast tego astronomowie polegają głównie na zbieraniu i interpretowaniu informacji pochodzących ze źródeł astronomicznych w postaci promieniowania elektromagnetycznego i cząstek w celu formułowania i testowania hipotez i teorii. Astronomia naziemna jest utrudniona przez atmosferę, która - nawet w idealnych warunkach - przenosi na poziom gruntu tylko niewielką część pełnego zakresu promieniowania elektromagnetycznego (widma elektromagnetycznego). Do połowy XX wieku astronomia była prowadzona prawie wyłącznie w zakresie widzialnym (optycznym). Od tego czasu astronomowie naziemni rozszerzyli swoje obserwacje na obszary radiowe i podczerwone widma (tylko ograniczone ilości promieniowania podczerwonego docierają do poziomu gruntu) oraz na wykrywanie promieniowania cząstek (neutrin i promieni kosmicznych). W ciągu mniej więcej ostatnich czterdziestu lat, dzięki postępowi w technologii kosmicznej, astronomowie byli w stanie badać planety i ośrodek międzyplanetarny bezpośrednio za pomocą statków kosmicznych, a co najważniejsze, umieszczać instrumenty na orbicie nad atmosferą, uzyskując w ten sposób dostęp do praktycznie całe spektrum elektromagnetyczne od promieni gamma do fal radiowych. W kilku przypadkach astronomowie mogą zajmować się próbkami materii kosmicznej - neutrinami, meteorytami, cząstkami międzygwiazdowymi, materiałem księżycowym, a wkrótce (prawdopodobnie) cząstkami ciemnej materii. Fale grawitacyjne to także przyszłość astronomii. Podstawowe typy obserwacji, jakie stosują astronomowie można przeprowadzić m.in. astrometrię (pomiar pozycji i ruchów), fotometrię (pomiar jasności i zmian jasności), obrazowanie i spektroskopię (szczegółowa analiza widma promieniowania docierającego ze źródła astronomicznego).

Astrochemia

Badanie chemii i procesów chemicznych zachodzących w źródłach i zjawiskach astronomicznych. Jeśli chodzi o materiał międzygwiazdowy, znaczna część chemii to chemia organiczna lekkich cząsteczek (tj. Cząsteczek zawierających jeden lub więcej atomów węgla, możliwe inne atomy i łącznie mniej niż, powiedzmy, 50).

Astrodynamika

Badanie ruchu ciał w polach grawitacyjnych, ze szczególnym uwzględnieniem ruchu sztucznych satelitów i sond kosmicznych.

Astrolabium

Astrolabium (dokładniej astrolabium planisferyczne, aby odróżnić je od mniej ważnych odmian) było instrumentem obserwacyjnym i liczącym, który ma swoje korzenie w starożytności i osiągnął dojrzałość w świecie islamskim. Chrześcijańskie klasztory na zboczach Pirenejów wcześnie nawiązały kontakt z ASTRONOMIĄ ISLAMSKĄ, a pod koniec X wieku Gerbert z Aurillac (późniejszy papież Sylwester II) mógł przynieść zrozumienie astrolabium z Hiszpanii do szkoły katedralnej w Reims. Z pewnością sam instrument pojawił się na Zachodzie około 1025 roku. Jego późniejsza dostępność w łacińskim średniowieczu w znacznym stopniu przyczyniła się do rozwoju ilościowej nauki astronomii. Podstawą instrumentu jest ciężka mosiężna tarcza, którą można zawiesić na pierścieniu tak, aby wisiała pionowo. Z tyłu instrumentu znajduje się pasek obserwacyjny, który obraca się wokół środkowego sworznia; obserwator mierzy wysokość ciała niebieskiego, celując wzdłuż paska i odczytując wysokość ze skali w stopniach wygrawerowanej na obwodzie. Przód instrumentu służy do obliczeń. Aby umożliwić korzystanie z instrumentu na różnych szerokościach geograficznych, dostarczono zestaw alternatywnych dysków, a użytkownik ułożył je tak, aby najbardziej odpowiedni dysk szerokości geograficznej był skierowany do góry w przewidzianym wgłębieniu. Na tym dysku były wygrawerowane okręgi związane z płaską reprezentacją sfery niebieskiej. Jeśli sferę niebieską wyobraża się jako rzutowaną z południowego bieguna niebieskiego na płaszczyznę równika (reprezentowaną przez dysk szerokości geograficznej), wówczas okrąg, który jest równikiem niebieskim, rzutuje na siebie, a północny biegun niebieski na środek tego koła . Punkty na półkuli północnej rzutują na punkty płaszczyzny, które są wewnętrzne względem równika niebieskiego, a te na południowej na punkty zewnętrzne. Ponieważ mosiężne astrolabium z konieczności miało skończoną wielkość, a obserwatorzy z północy nie interesowali się niebem na południe od Zwrotnika Koziorożca, projekcja tego tropiku została wyznaczona jako obwód dysku szerokości geograficznej. Zenit obserwatora rzutował na punkt, a okręgi na niebie o równej wysokości, widziane z jego pozycji, rzutowały na okręgi otaczające (ale nie wyśrodkowane) ten punkt, podczas gdy łuki o równym azymucie rzutowane były na łuki przechodzące przez ten punkt. Do tej pory projekcja obejmowała główne ustalone okręgi na niebie oraz okręgi współrzędnych lub łuki związane z obserwacjami obserwatora. Aby przedstawić obracające się niebo, a w szczególności ekliptyczną ścieżkę Słońca i pozycje gwiazd, twórca instrumentu dostarczył dodatkowy dysk (rete) nałożony na dysk szerokości geograficznej i obracający się wokół centralnej osi (w ten sposób dopasowując się do obrotu niebo wokół północnego bieguna niebieskiego). Aby uniknąć zasłaniania dysku szerokości geograficznej, twórca odciął jak najwięcej rete, pozostawiając niewiele więcej niż sieć oznaczonych gwiazd-wskaźników wraz z okręgiem reprezentującym ekliptykę. Niebo obraca się z jednym stopniem swobody, dlatego pojedyncza obserwacja (niejednoznaczność między wschodem a zachodem nie nastręcza w praktyce żadnych trudności) wystarczy, aby określić prawidłową pozycję rete w dowolnym momencie. Na przykład obserwator mógłby najpierw obserwować wysokość Syriusza, a następnie, po wycofaniu się do ciepła swojego gabinetu, obracać rete, aż punkt reprezentujący Syriusza znalazłby się prawidłowo nad odpowiednim kołem wysokości. Wszystkie inne gwiazdy byłyby wówczas prawidłowo ustawione, a on mógłby określić, na przykład, które znajdowały się teraz nad horyzontem, a które poniżej. Na zachodnich astrolabiach z tyłu instrumentu znajdowała się nie tylko okrągła skala w stopniach do pomiaru wysokości, ale także druga okrągła skala z dniami roku, umieszczona tak, aby odpowiednia pozycja Słońca na ekliptyce była zgodna z datą kalendarzową . Znając w ten sposób aktualną pozycję Słońca na ekliptyce, użytkownik mógł sobie wyobrazić odpowiedni znak na reprezentacji ekliptyki. Pręt mosiężny umieszczony na wierzchu rete, a także obracający się wokół centralnej osi, można było następnie umieścić w poprzek tego znaku, tak aby wskazywał czas na skali 24-godzinnej znajdującej się poza obwodem tarczy szerokości geograficznej, i w ten sposób instrument stał się zegar, który wskazywał czas zarówno w dzień, jak iw nocy. Tak więc nocna obserwacja Syriusza, która pozwoliła na prawidłowe ustawienie rete, dała również pozycję Słońca, a tym samym czas obserwacji. W ciągu dnia obserwacja samego Słońca dała te same informacje. Podobnie, obracając rete, użytkownik mógł ustalić, o której godzinie nastąpi określone wydarzenie - na przykład powstanie Syriusza. Jako instrument obserwacyjny z dokładnością do niewielkiej liczby stopni, astrolabium mogło być również używane do mierzenia wysokości planet, co sprzyjało odrodzeniu astronomii planetarnej w łacińskim średniowieczu, którego kulminacją był DeRevolutionibus Kopernika. Jednak jego głównym zastosowaniem była astrologia, zwłaszcza jako przewodnik po leczeniu.

Astrometria

Dział astronomii zajmujący się precyzyjnym pomiarem położenia ciał astronomicznych. Wiele problemów astronomii wymaga dokładnych obserwacji pozycji gwiazd. Pozycje jaśniejszych gwiazd można bardzo dokładnie zmierzyć w układzie równikowym. Słabsze gwiazdy są mierzone za pomocą płyt fotograficznych lub innego urządzenia do obrazowania (np. urządzenia ze sprzężeniem ładunkowym lub CCD) w odniesieniu do jaśniejszych gwiazd. Całą grupę gwiazd można następnie odnieść do pozycji znanych galaktyk zewnętrznych, które są wystarczająco daleko, aby zdefiniować zasadniczo stały system. W stosunkowo krótkich okresach czasu zarówno jasne, jak i słabe gwiazdy podlegają wpływowi rotacji galaktyki i ich własnych ruchów w Galaktyce. Najdokładniejsze jak dotąd pozycje gwiazd zostały uzyskane przez satelitę Hippacos.

Astron

Francusko-sowiecki satelita astronomii ultrafioletowej, wystrzelony w marcu 1983 r. Posiadał 80-centymetrowy teleskop, który działał w zakresie 150-350 nm. Umieszczony na wysoce eliptycznej orbicie (1950 × 201 000 km), co ograniczało obserwacje do 5-6 godzin dziennie. Zaobserwował wiele źródeł, w tym supernową 1987A. Zaprzestanie działalności 1989.

Astygmatyzm

Aberracja optyczna polegająca na tym, że soczewka (lub lustro) ma różne ogniskowe w płaszczyznach, które są do siebie prostopadłe. Ogólnie rzecz biorąc, jeśli promienie światła ze źródła punktowego wpadają do soczewki pod kątem do jej osi optycznej (linia przechodząca prostopadle przez środek soczewki), ogniskowa promieni leżących w płaszczyźnie określonej przez kierunek źródła i oś optyczna (płaszczyzna "styczna") będzie się różnić od ogniskowej dla promieni leżących w płaszczyźnie prostopadłej do tej płaszczyzny (płaszczyzna "strzałkowa"). Przesuwając się na zewnątrz od ogniska promieni stycznych do ogniska promieni strzałkowych, kształt obrazu zmienia się od krótkiej linii prostopadłej do płaszczyzny stycznej, przez okrąg (okrąg najmniejszego zamieszania i pozycja najlepszego ogniskowania), do krótkiego linia prostopadła do płaszczyzny strzałkowej. System optyczny, który jest skonfigurowany do całkowitego usuwania astygmatyzmu, będzie cierpieć z powodu krzywizny pola (będzie tworzył ostre obrazy na powierzchni, która jest zakrzywiona, a nie płaska).

Astrid

Dwa szwedzkie mikrosatelity przeznaczone do badania środowiska plazmy w pobliżu Ziemi. Astrid-1 został wystrzelony w styczniu 1995 roku i zawierał neutralny obraz cząstek, spektrometr elektronowy i miniaturowy system obrazowania w ultrafiolecie. Przestał działać w marcu 1995 r. Astrid-2 został wystrzelony w grudniu 1998 r. W celu pomiaru rozkładu cząstek oraz zmian pola elektrycznego i magnetycznego w regionie zorzy polarnej.

Astro

Zestaw trzech teleskopów ultrafioletowych oblatanych na promie kosmicznym w grudniu 1990 r. (STS-35) i marcu 1995 r. (STS-67). Zawierał eksperyment z fotopolarymetrem Wisconsin w ultrafiolecie 0,5 m, 38-centymetrowy teleskop do obrazowania w ultrafiolecie i 90-centymetrowy teleskop w ultrafiolecie Hopkinsa. Astro-1 był również wyposażony w szerokopasmowy teleskop rentgenowski. Astro-1 zaobserwował około 135 celów, w tym kometę Austina. Astro-2 odkrył gazowy hel w ośrodku międzygalaktycznym, obserwując odległy kwazar.

Astro

Seria japońskich wysokoenergetycznych satelitów astronomicznych. Należą do nich TENMA (Astro-B), GINGA (Astro-C), ASCA (Astro-D), Astro-E i IRIS (Astro-F).

Asteryzm

Łatwo rozpoznawalna grupa lub układ (zwykle jasnych) gwiazd, które niekoniecznie należą do jednej konstelacji. Dobrze znanymi przykładami są Pług (część konstelacji Wielkiej Niedźwiedzicy), Fałszywy Krzyż, Trójkąt Letni i Kwadrat Pegaza, z których wszystkie składają się z gwiazd z więcej niż jednej konstelacji. Termin ten jest również czasami używany do określenia bliskiej grupy słabych gwiazd, które wydają się być członkami gromady, ale nie są

ASCA (zaawansowany satelita dla kosmologii i astrofizyki / Astro-D)

Japońsko-amerykański satelita rentgenowski, wystrzelony w lutym 1993 r., Ponownie wszedł nad Ocean Spokojny 2 marca 2001 r. W ciągu ośmiu lat swojego życia zapewniał obrazowanie szerokopasmowe w zakresie energii 1-12 keV. Na pokładzie znajdowały się cztery amerykańskie teleskopy stożkowe i pierwsze dwa spektrometry obrazujące oparte na CCD, które miały być używane w obserwatorium rentgenowskim. ASCA znalazła dowody na powstawanie promieni kosmicznych podczas supernowych i odegrała główną rolę w badaniach rentgenowskich układów podwójnych i rozbłysków promieniowania gamma. Znany również jako Asuka, co oznacza "latający ptak".

Armstronga, Neila Aldena (1930-2012)

Astronauta, urodzony w hrabstwie Auglaize, OH, wyszkolony na pilota (wojna koreańska). Leciał na Gemini 8 iw 1969 roku wraz z Michaelem Collinsem i EDWINEM ALDRINEM zabrał Apollo 11 na Księżyc. 21 lipca 1969 r. o godzinie 02:56 GMT Armstrong jako pierwszy spacerował po Księżycu, wypowiadając słynne stwierdzenie: "To mały krok dla człowieka, ale wielki skok dla ludzkości".

Arrhenius, Svante August (1859-1927)

Szwedzki chemik, laureat Nagrody Nobla (1903). W Worlds in the Making (1908) zasugerował, że życie na Ziemi zaczęło się, gdy podróżujące w kosmos zarodniki dotarły na Ziemię na meteorycie - hipoteza panspermii.

Arystarch z Samos (310-230 pne)

Grecki filozof urodzony na wyspie Samos. Według ARCHIMEDESA Arystarch wysunął hipotezę, że gwiazdy stałe są nieruchome, a Ziemia krąży wokół Słońca, które znajduje się w centrum wszechświata. Ponieważ gwiazdy nie wykazywały ruchów odzwierciedlających ruch Ziemi, gwiazdy muszą znajdować się w dużych odległościach. Babiloński astronom SELEUKUS był jedynym astronomem, który podjął tę koncepcję aż do Kopernika w 1543 r., który wiedział coś o teorii Arystarcha (patrz THOMAS KUHN). Arystarch stosował również metody geometryczne do pomiaru wielkości Słońca, Księżyca i Ziemi. Jego metody były w zasadzie poprawne i niedokładne tylko o niespotykanie mały rząd wielkości, z powodu błędów w instrumentach i założeniach, a nie w rozumowaniu. Według Plutarcha współcześni Arystarchowi odrzucili "z odrazą pogląd tych, którzy zatrzymali rzeczy poruszające się i wprawili w ruch rzeczy, które z natury i położenia są nieruchome, przypuszczenie takie jest sprzeczne z hipotezami matematyki".

Aristillus (ok. 200 p.n.e.)

Filozof grecki, który pracował w Bibliotece Aleksandryjskiej i wraz z TIMOCHARISEM przygotował pierwszy katalog gwiazd.

Arystoteles ze Stagiry (384-322 pne)

Arystoteles był greckim filozofem i naukowcem urodzonym w Stagirze. Wykłady Arystotelesa zostały zebrane w 150 tomach, w tym Fizyka, Metafizyka i De Caelo et Mundo (O niebie i ziemi), w których zaakceptował niebiańskie sfery EUDOXUS, uważał Ziemię za kulistą i wyobrażał sobie doskonale kulisty, niezmienny wszechświat o kule skupione na Ziemi i niosące planety. Arystoteles poszedł za Eudoksosem, sugerując, że istnieją cztery elementy: ziemia (ciało stałe), ogień (energia), woda (ciecz) i powietrze (gaz). Każdy element może być gorący, mokry, suchy lub zimny. Arystoteles dodał piąty element zwany eterem, który uważał za główny składnik ciał niebieskich. Wierzył, że ten boski pierwiastek jest niezłożony, niezrodzony, wieczny, niezmienny i ani ciężki, ani lekki. Można go znaleźć w najczystszej postaci w regionach niebieskich, ale zostaje zafałszowany w obszarze pod Księżycem. Pogląd Arystotelesa na wszechświat był hierarchiczny i dokonał wyraźnego rozróżnienia między wiecznym i niezmiennym niebem a podksiężycowym, niedoskonałym światem zmian (stąd dodatkowe znaczenie słowa "podksiężycowy"). Ruch ciał niebieskich był zatem zawsze naturalny, kołowy i ciągły. W średniowieczu kosmologia Arystotelesa została skodyfikowana i usystematyzowana, aby stać się dominującym światopoglądem

Argelander, Friedrich Wilhelm August (1799-1875)

Astronom, urodzony w Memel w Prusach Wschodnich. Dyrektor Obserwatorium w Bonn, gdzie zorganizował przegląd pozycji wszystkich 324 198 gwiazd półkuli północnej powyżej dziewiątej wielkości, publikowany jako mapy gwiazd i katalogi Bonner Durchmusterung (BD). Jego asystent Eduard Schönfeld (1828-1891) wykonał rozszerzenie (BDE) na niebo południowe. To zdumiewające, gdy się pomyśli o tym przedinformacyjnym projekcie technologicznym, polegającym na obserwacji pół miliona gwiazd dwukrotnie, każdej z nich, ich jasności i pozycji obliczonych, sporządzonych na mapach i wydrukowanych ręcznie.

Argo Navisa

(Statek) duża południowa konstelacja reprezentująca statek Argo Jasona i Argonautów w mitologii greckiej, którego najjaśniejsze gwiazdy zostały skatalogowane przez Ptolemeusza (ok. 100-175 ne) w Almagest . Został podzielony przez francuskiego astronoma Nicolasa L de Lacaille (1713-1762), który sporządził mapy południowego nieba w latach 1751-172, na konstelacje Carina (Kil), Vela (Żagle), Puppis (Rufa lub Rufa) i Pyxis (Kompas), których wszystkie gwiazdy mają wspólną serię liter Bayera. Najjaśniejszą gwiazdą Argo Navis jest teraz ? Carinae (Canopus lub Suhel), wielkość -1,9.

Ariel

Średniej wielkości satelita Urana, odkryty przez Williama Lassella w 1851 roku. Ma średnicę 1160 km i krąży w odległości 191 000 km. Spośród pięciu średniej wielkości satelitów Urana, Ariel ma najjaśniejszą powierzchnię i był najbardziej aktywny geologicznie (z wyjątkiem Mirandy). Starsza, pokryta kraterami powierzchnia jest poprzecinana spektakularnymi głębokimi kanionami o stromych zboczach, których szerokie dna same wykazują oznaki dalszej aktywności, z wulkanicznymi powodziami i krętymi, krętymi korytami przypominającymi wijące się strumyki Księżyca. (Taki niskotemperaturowy "kriowulkanizm" jest możliwy, ponieważ eutektyczna mieszanina wody i amoniaku może zachowywać się jak lepka lawa.) Najdłuższy z tych kanionów to liczący 622 km system znany jako Kachina Chasmata. Taka aktywność musiała być spowodowana ogrzewaniem pływowym. Obecnie Ariel nie ma żadnego rezonansu orbitalnego z sąsiednimi satelitami, który mógłby powodować ogrzewanie pływowe, ale w przeszłości mogło być inaczej. Kiedy stopione lodowe wnętrze ostatecznie się zestaliło, rozszerzyłoby się, rozszczepiając skorupę, tworząc kaniony.

Ariel

Seria sześciu satelitów naukowych kierowanych przez Wielką Brytanię wystrzelonych w latach 1962-79. Pierwsze cztery badały jonosferę, a dwa ostatnie były rentgenowskimi satelitami astronomicznymi. Ariel 3 był pierwszym całkowicie brytyjskim satelitą. Brytyjsko-amerykańska sonda Ariel 5, wystrzelona w październiku 1974 r., Działała przez ponad pięć lat i odkryła dziesiątki nowych źródeł promieniowania rentgenowskiego, w tym szereg źródeł przejściowych, takich jak Cygnus X-1. Ariel 6 miał problemy techniczne i przyniósł niewiele wyników.

Archelaus (V wiek p.n.e.)

Grecki filozof i kosmolog. Uczeń Anaksagorasa i nauczyciel Sokratesa, Archelaus wierzył, że powietrze jest pierwotną substancją, która utworzyła wodę w centrum wszechświata. Część skondensowana do Ziemi, której kawałki oderwały się, by stać się gwiazdami.

Archimedes z Syrakuz (287-212 p.n.e.)

Greccy naukowcy i matematycy urodzeni w Syrakuzach. Zapamiętany ze śruby Archimedesa, używanej do podnoszenia wody, i jego okrzyku eureka ("znalazłem"), kiedy według legendy podczas kąpieli odkrył zasadę hydrostatycznego wyporu ciała pływającego (zasada Archimedesa) ). Odkrył wzory na pola i objętości kul, walców i różnych figur. Większość jego oryginalnych prac astronomicznych zaginęła. W ciekawej książce próbował obliczyć górną granicę liczby ziarenek piasku, które wypełniłyby wszechświat. Został zabity, śmiesznie, podczas oblężenia Syrakuz przez rzymskiego żołnierza, którego wyzwanie zignorował, pogrążony w matematycznym problemie narysowanym na piasku.

Arktur

Gwiazda α Böotis, złotożółty olbrzym (typ widmowy K2IIIp), o pozornej wielkości -0,05, jest czwartą najjaśniejszą gwiazdą na niebie. Jej odległość wynosi obecnie 37 lat świetlnych (paralaksa 0,089''), ale obliczono, że jej duża prędkość w przestrzeni przeniesie ją poza Układ Słoneczny za kilka tysięcy lat. Będzie spektakularnym gościem, ma około 21 razy większą średnicę i 98 razy większą jasność niż Słońce, a jego jasność bezwzględna wynosi -0,3.

Aquila

(Orzeł; w skrócie Aql, gen. Aquilae; powierzchnia 652 stopnie kw.) Konstelacja równikowa, która leży między Strzelcem a Strzelcem i kończy się o północy w połowie lipca. Jego pochodzenie sięga czasów babilońskich i mówi się, że przedstawia orła Zeusa w mitologii greckiej, który niósł pioruny, które Zeus ciskał w swoich wrogów i który porwał Ganimedesa, aby został nosicielem bogów. Jego najjaśniejsze gwiazdy zostały skatalogowane przez Ptolemeusza (ok. 100-175 ne) w Almagest, a południowe umieścił w przestarzałej już konstelacji Antinousa. Najjaśniejsza αgwiazda Orła, α Aquilae (Altair), o jasności 0,8 magnitudo, jest jedną z gwiazd, które wraz z α? Lyrae (Vega) i α Cygni (Deneb) tworzą asteryzm Trójkąta Letniego. Dwie słabsze gwiazdy, γ Aquilae (Tarazed), jasność 2,7mag i β Aquilae (Alshain), jasność 3,7mag, leżą odpowiednio około 2° na północny-zachód i 2,5° na południowy-wschód od Altaira i razem z nią tworzą niepowtarzalną konfigurację. Istnieje siedem innych gwiazd o jasności 4,0 lub większej, w tym η Aquilae, jedna z najjaśniejszych zmiennych cefeid (zakres 3,5-4,4, okres 7,18 dnia). Inną jasną zmienną jest Miratype starRAquilae (zakres 5,5-12,0, okres około 284 dni). Konstelacja zawiera również gwiazdę Van Biesbroecka, czerwonego karła o jasności osiemnastej magnitudo, który z absolutną jasnością 19,3 magnitudo jest jedną z najsłabszych znanych gwiazd. Droga Mleczna przechodzi przez Orła, a konstelacja zawiera wiele gromad gwiazd i mgławic planetarnych, z których najjaśniejszą jest NGC 6709, gromada otwarta złożona z około 40 gwiazd słabszych niż dziewiąta wielkość.

Ara

(Ołtarz; w skrócie Ara, gen. Arae; powierzchnia 237 st. kw.) Południowa konstelacja, która leży między Skorpionem a Apusem i kończy się o północy na początku czerwca. Mówi się, że przedstawia ołtarz, na którym w mitologii greckiej bogowie przysięgali wierność przed bitwą z Tytanami, i ten, na którym centaur Chiron ma złożyć w ofierze Lupus, wilka (który był sąsiednią konstelacją przed wprowadzeniem Normy w połowie XVIII wieku). Jego najjaśniejsze gwiazdy zostały skatalogowane przez Ptolemeusza (ok. 100-175 ne) w Almagest . Mała, raczej niepozorna konstelacja, tzw. najjaśniejsze gwiazdy w Ara to ? i ? Arae, obie o jasności 2,8mag. Istnieje pięć innych gwiazd jaśniejszych niż czwartej wielkości. Droga Mleczna przechodzi przez Arę, a konstelacja zawiera wiele gromad gwiazd, w tym NGC 6193, gromadę otwartą piątej wielkości i NGC 6397, jedną z najbliższych gromad kulistych, która jest widoczna gołym okiem jako słaba mgła skrawek.

Arago, Dominique François Jean (1786-1853)

Naukowiec i mąż stanu, urodzony w Estagel we Francji. Dyrektor Obserwatorium Paryskiego, gdzie zaprosił URBAIN LE VERRIERA do ustalenia, dlaczego Uran odchyla się od przewidywanej orbity, badania, które doprowadziły do odkrycia Neptuna. Jego dorobek naukowy dotyczył głównie astronomii, magnetyzmu i optyki. Pokazał, że światło zmienia polaryzację przechodząc przez kwarc i przeprowadził eksperymenty, w których nie udało się wykryć ruchu Ziemi względem eteru. Brał udział w rewolucji lipcowej (1830), a w 1848 był członkiem rządu tymczasowego i był faktycznie głową państwa przez 46 dni (być może dopiero drugi astronom, który otrzymał to wyróżnienie, licząc ALFONSO X jako pierwszego ). Współpracując z JEAN-BAPTISTE BIOT, Arago zdefiniował południk Paryża, używany przez francuskich żeglarzy, dopóki nie został wyparty przez "główny" południk Greenwich w 1884 roku. Dokonał wzdłuż niego pomiarów obwodu Ziemi jako wstęp do określenia metr, w celu ujednolicenia jednostki długości. "Wirtualny pomnik" Arago autorstwa holenderskiego rzeźbiarza Jana Dibbetsa biegnie przez Paryż w postaci 135 mosiężnych kręgów z wygrawerowanym jego imieniem i umieszczonych wzdłuż linii południka.

Aratus [Aratos] (ok. 315 - ok. 245 pne)

Grecki poeta i przyrodnik, autor Zjawisk, opisu konstelacji i ich położenia oraz znaków pogodowych na ciałach niebieskich i innych zjawisk naturalnych. Opiera się na pracy astronoma EUDOXUSA i na zaginionym traktacie z IV wieku pne, być może autorstwa Teofrasta. Praca Aratusa jest najwcześniejszą zachowaną relacją konstelacji, które są nadal w użyciu.

Appleton, Edward Victor (1892-1965)

Radiofizyk, urodzony w Bradford, Yorkshire, Anglia, laureat Nagrody Nobla w 1947 r., profesor w Londynie, Cambridge i Edynburgu. Odkrył istnienie warstwy naładowanych elektrycznie cząstek w górnej atmosferze na wysokości około 200 km (nazwanej jego imieniem warstwą Appletona), która wraz z warstwą Heaviside′a kieruje falami radiowymi między odległymi stacjami. Na warstwę ma wpływ pozycja Słońca, cykl plam słonecznych i "pogoda" słoneczno-ziemska.

Apuls

Pozornie bliskie zbliżenie się dwóch obiektów widzianych na sferze niebieskiej, gdy ich ruchy zbliżają je do tej samej linii wzroku obserwatora na Ziemi. Przykładami są sytuacje, w których Księżyc lub planeta ledwo omijają gwiazdę.

Apus

(Rajski Ptak; w skrócie Aps, gen. Apodis; powierzchnia 206 st. kw.) Południowy konstelacja, która leży między Trójkątem Australis a południowym biegunem niebieskim, a jej kulminacja następuje o północy pod koniec maja. Po raz pierwszy został pokazany na globusie niebieskim Petrusa Planicusa z ok. 1598 jako Apis Indica (Ptak Indyjski), choć zwykle przypisuje się go holendersim nawigatorm : Pieter Dirkszoon Keyser (znany również jako Petrus Theodorus) i Frederick de Houtman, którzy sporządzili mapy tej części południowego nieba w latach 1595-1577. Mała, niepozorna konstelacja, najjaśniejsze gwiazdy w Apus to ? Apodis o jasności 3,8 magnitudo i ? apodis o jasności 3,9 magnitudo. Nie ma innych gwiazd jaśniejszych niż czwartej wielkości. Do interesujących obiektów należą ? Apodis, szeroka gwiazda podwójna z komponentami czerwonym (M5) i pomarańczowym (K3), o jasnościach 4,7 i 5,3 magnitudo, w odległości 103'' oraz NGC 6101, gromada kulista o jasności dziewiątej magnitudo.

Apian [Bienewitz lub Bennewitz], Piotr (1495-1552)

Kartograf, urodzony w Leisnig w Saksonii, został profesorem matematyki w Ingolstadt, gdzie założył wydawnictwo publikujące mapy. Wykonał instrumenty astronomiczne, w tym zegary słoneczne, ćwiartki i sfery armilarne oraz inne instrumenty, które rozwiązałyby trygonometrię sferyczną. Jego mapa świata jest najstarszą, która używa nazwy Ameryka. Jego główne dzieło (1540), Astronomicum Caesareum, to okazały atlas nieba z obracającymi się papierowymi modelami do obliczeń. Apian jasno przedstawił propozycję JOHANNA WERNERA dotyczącą wykorzystania pozycji Księżyca do określania długości geograficznej, aby żeglarze mogli zrozumieć jego potencjał, a tym samym wpłynął na powstanie Królewskiego Obserwatorium w Greenwich oraz Obserwatorium Paryskiego. Zaobserwował pięć komet, w tym kometę Halleya, i zauważył, że wszystkie ich ogony były skierowane w stronę przeciwną do Słońca.

apocentrum

Punkt na orbicie eliptycznej, w którym orbitujące ciało znajduje się najbliżej ciała, które orbituje. Przedrostek "apo-" lub "ap-" może być dołączony do różnych słów lub rdzeni w zależności od ciała, na którym krąży: na przykład apastron dla orbity wokół gwiazdy; apojove dla orbity wokół Jowisza.

Apogeum

Punkt na swojej orbicie wokół Ziemi, w którym Księżyc lub orbitujący statek kosmiczny znajduje się najdalej od Ziemi.

Apollo

Amerykański program lądowania ludzi na Księżycu. Obejmuje 11 misji załogowych, od października 1968 do grudnia 1972, z trzema misjami ograniczonymi do przelotu nad Księżycem lub przeglądu orbitalnego (Apollos 8, 10 i 13) oraz sześcioma lądowaniami (Apollos 11, 12, 14, 15, 16 i 17). Zwrócono 385 kg księżycowych próbek gleby i skał, które dostarczyły dowodów na to, że Księżyc był mniej więcej w tym samym wieku co Ziemia i prawdopodobnie pochodził z materiału pochodzącego z Ziemi podczas gigantycznego uderzenia. Astronauci przeprowadzili różnorodne eksperymenty powierzchniowe, w tym sejsmometry, reflektory laserowe do określania odległości Ziemia-Księżyc, eksperymenty z przepływem ciepła, magnetometry, detektory jonów i spektrometry wiatru słonecznego. Badania orbitalne przeprowadzono z modułów dowodzenia, w szczególności na Apollos 15-17, który był wyposażony w kamery mapujące i panoramiczne oraz różne spektrometry. Dane dotyczące rozkładu wahań grawitacji Księżyca uzyskano z badań dwóch podsatelitów rozmieszczonych z Apollo 15 i 16.

Apoloniusz [Apollonios] z Perge (200-100 pne)

Grecki geometra z Perge, obecnie w Turcji, który twierdził, że planety krążą wokół Słońca, a Słońce krąży wokół Ziemi. Apoloniusz nie pozostawił żadnych dzieł astronomicznych, ale uważa się, że jest wynalazcą geometrycznego systemu epicyklów i kręgów ekscentrycznych, za pomocą którego doskonałe ruchy kołowe zostały połączone w rzeczywiste eliptyczne orbity planet. Jego dzieło zostało opracowane przez HIPPARCHUSA i PTOLEMEUSZA. Apoloniusz, znany jako "Wielki Geometr", napisał także monumentalny traktat o przekrojach stożkowych zatytułowany O stożkach, w którym po raz pierwszy użyto terminów parabola, elipsa i hiperbola. W książce optyki zatytułowanej On the Burning Mirror wykazał, że zwierciadła sferyczne nie skupiają równoległych promieni światła i zamiast tego omówił użycie zwierciadeł parabolicznych.

Aphelium

Punkt na eliptycznej orbicie planety lub innego obiektu wokół Słońca, w którym znajduje się on najdalej od Słońca. Na przykład Ziemia osiąga aphelium w lipcu, kiedy znajduje się nieco ponad 152 miliony km od Słońca.

Apastron

Najdalszy punkt na względnej orbicie jednego składnika układu podwójnego od drugiego składnika. Termin ten jest również używany do określenia najbardziej odległej pozycji planety krążącej wokół gwiazdy innej niż Słońce.

Aperture

Wyraźna średnica obiektywu teleskopu zwierciadlanego lub zwierciadła głównego teleskopu zwierciadlanego. Teleskop charakteryzuje się aperturą; na przykład teleskop o aperturze 2 m byłby określany jako teleskop "2 m".

Anomalia

W przypadku cząstki poruszającej się po orbicie stożkowej prawdziwą anomalią jest kąt między punktem najbliższego zbliżenia się do ogniska, ogniskiem i pozycją cząstki. W przypadku planety poruszającej się wokół Słońca po orbicie eliptycznej, jej prawdziwą anomalią w danym momencie jest kąt między jej peryhelium, Słońcem (które leży w jednym ognisku elipsy), a pozycją planety w ta chwila. W przypadku ciała poruszającego się wokół masywnego ciała po orbicie eliptycznej średnia anomalia w danej chwili to kąt, o jaki cząstka poruszająca się z jednostajną prędkością kątową po okręgu o polu równym elipsie (o okresie orbitalnym równym rzeczywistego ciała na jego orbicie eliptycznej) przesunie się w czasie, który upłynął od ostatniego zbliżenia się ciała rzeczywistego do ciała masywnego. W przypadku elipsy średnia anomalia równa się prawdziwej anomalii na przeciwległych końcach głównej osi; dla orbity kołowej średnia i rzeczywista anomalia są zawsze identyczne. Pojęcie średniej anomalii jest przydatne do obliczania czasu, w jakim ciało porusza się wzdłuż odcinka swojej orbity.

Antapeks

Punkt na sferze niebieskiej dokładnie naprzeciw wierzchołka Słońca (punkt, w kierunku którego porusza się Słońce). Antapex znajduje się w gwiazdozbiorze Columby, na około 6 h rektascensji i deklinacji -30?

Antares

Gwiazda α Scorpii, podobno reprezentująca serce skorpiona. Nazwa pochodzi od słowa "rywal Marsa", planety o podobnej jasności i kolorze w sprzyjających przeciwnościach. Jest to uderzający czerwony nadolbrzym, typ widmowy M1Ib, pozorna jasność 1,06mag. Jest oddalony o 604 lata świetlne (paralaksa 0,005''), a jego pozorna jasność wynika z jego dużej wewnętrznej jasności (jasność bezwzględna -5,3). Antares to powolna, nieregularna, pulsująca zmienna, której wielkość zmienia się o ą 0,14. Pod kątem położenia 274?, separacja 2,9'' ma towarzysza binarnego o wielkości 5,3; okres binarny szacuje się na około 1000 lat. Antares był znany jako Satevis przez perskich obserwatorów C. 3000 pne i była jedną z ich czterech "Królewskich Gwiazd". Oznaczało to równonoc jesienną, która była widoczna we wrześniowe wieczory.

Anthelme, Voituret (ok. 1618-83)

Urodzony w Chatenay-Vaudin we Francji, mnich kartuzów; odkrył nową gwiazdę zmienną R Vulpecula w 1672 roku.

Antymateria

Materia złożona z cząstek elementarnych, które mają takie same masy jak ich odpowiedniki zwykłej materii, ale które mają przeciwne lub "lustrzane odbicie" wartości innych wielkości, takich jak ładunek. Na przykład antyelektron (lub "pozyton") ma taką samą masę jak elektron, ale ładunek dodatni, a nie ujemny; antyproton ma taką samą masę jak proton, ale ma ładunek ujemny, a nie dodatni. Antycząstki występują naturalnie wśród promieni kosmicznych i mogą być wytwarzane w wysokoenergetycznych akceleratorach cząstek. Ze względu na równoważność masy i energii wysokoenergetyczne fotony promieniowania gamma mogą przekształcać się w pary cząstka-antycząstka (na przykład elektron i pozyton), przy czym równoczesna produkcja cząstki i antycząstki jest wymagana do spełnienia praw zachowania, takich jak zachowanie ładunku (ponieważ foton ma ładunek zerowy, musi przekształcić się na przykład w dodatni pozyton i ujemny elektron, zapewniając w ten sposób, że ładunek wypadkowy pozostanie zerowy). Kiedy cząstka i jej antycząstka zderzają się, anihilują się nawzajem, przekształcając swoją masę w energię, zwykle w postaci fotonów promieniowania gamma. Wszelkie antycząstki jakie powstają w naszej okolicy są szybko unicestwiane poprzez zderzenia z cząstkami zwykłej materii. Chociaż w zasadzie jest możliwe, aby antymateria istniała w masie (na przykład gwiazdy złożone z atomów składających się z antyprotonów, antyneutronów i pozytonów) i nie można wykluczyć takiej możliwości, nie ma dowodów sugerujących, że jest to Więc. Cała materia objętościowa w naszej części wszechświata składa się z konwencjonalnej materii i powszechnie uważa się, że sam wszechświat jest zdominowany przez materię, a nie antymaterię.

Antlia

(Pompa Powietrza; w skrócie Ant, gen. Antliae; powierzchnia 239 stopni kwadratowych Aspołudniowa konstelacja, która leży między Hydrą a Welą i kończy się o północy pod koniec lutego. Została nazwana Antlia Pneumatica przez francuskiego astronoma Nicholasa Lde Lacaille′a (1713-62 ), który sporządził mapy nieba południowego w latach 1751-2. IAU przyjęła skróconą formę w 1922. Mała, niepozorna konstelacja, w cieniu sąsiadów Centaura i Weli, najjaśniejsza gwiazda Antlii ma wielkość 4,3. Do ciekawych obiektów należą ? Antliae, szeroka gwiazda podwójna z bladożółtymi (A9 i A1) składnikami, wielkości 5,9 i 6,2, z których ta ostatnia sama jest podwójna, mająca bladożółty (A1) składnik, wielkość 7,0, separacja 8 '', SAntliae, układ podwójny zaćmieniowy ( zakres 6,4-6,9, okres 0,65 dnia) i NGC 2997, galaktyka spiralna dziesiątej wielkości.

Antoniadi, Eugeniusz (1870-1944)

Astronom urodzony w Turcji. Zaczynając od zainteresowania astronomią historyczną, poznał CAMILLE FLAMMARION, który zainspirował go do obserwacji planet. Pracował we Francji w obserwatoriach Juvisy i Meudon i wykonał najlepsze mapy Marsa przed erą kosmiczną.

Angstrem

Jednostka długości często używana do opisania długości fali światła. Został nazwany na cześć szwedzkiego fizyka Andersa Jonasa Angströma (1814-74), twórcy spektroskopii. Jest równy 10^-10 metrów (tj. jednej dziesięciotysięcznej części metra) i jest oznaczony symbolem ?. Większość widma widzialnego leży w zakresie długości fal od 3900 do 7500 Å.

Ambartsumian [Ambarzumjan], Wiktor Amazaspowicz (1908-96)

Urodzony w Armenii astrofizyk, profesor Uniwersytetu w Leningradzie iw Erewaniu, założyciel Obserwatorium Astronomicznego Byurakan. Zastosował oryginalną i twórczą wyobraźnię naukową do szeregu zjawisk obserwacyjnych w astronomii. Zasugerował, że gwiazdy T Tauri są bardzo młode i że luźne asocjacje gwiezdne ulegają dysocjacji. Dokonał połączenia między różnymi zjawiskami energetycznymi w galaktykach (dżety, szybkie ruchy, jasne światło ultrafioletowe itp.) jako wskazujące na źródła energii w centrach galaktyk, obecnie identyfikowane jako masywne czarne dziury.

Amerykańskie Stowarzyszenie Obserwatorów Gwiazd Zmiennych

Największa organizacja obserwatorów gwiazd zmiennych na świecie, zrzeszająca ponad 1000 członków w ponad 40 krajach. Jego baza danych zawiera ponad 9 milionów obserwacji gwiazd zmiennych. Siedziba organizacji znajduje się w Cambridge w stanie Massachusetts. Został założony w 1911 roku przez obserwatora-amatora Williama Tylera Olcotta. Zainspirowany przemówieniem na spotkaniu American Association for the Advancement of Science w 1909 roku, Olcott zaczął wysyłać swoje obserwacje zmian jasności gwiazd do Edwarda Pickeringa z Obserwatorium Harvard College.

Amerykańskie Towarzystwo Astronomiczne (AAS)

AAS, założone w 1899 roku, jest stowarzyszeniem naukowym non-profit stworzonym w celu promowania rozwoju astronomii i ściśle z nią powiązanych gałęzi nauki. Jej członkowie to przede wszystkim profesjonalni badacze nauk astronomicznych, ale także pedagodzy, studenci i inne osoby zainteresowane rozwojem badań astronomicznych. Około 85% członków pochodzi z Ameryki Północnej. AAS działa w pięciu głównych obszarach: publikacje, spotkania, edukacja, zatrudnienie i polityka publiczna. Jej siedziba znajduje się w Waszyngtonie. Czasopisma badawcze AAS, The Astrophysical Journal i The Astronomical Journal, ukazują się zarówno w formie drukowanej, jak i elektronicznej. Biuletyn Amerykańskiego Towarzystwa Astronomicznego informuje o najnowszych wydarzeniach instytucjonalnych i dokumentuje treść spotkań organizowanych przez AAS i jego pięć Oddziałów. Spotkania AAS, odbywające się dwa razy w roku, stanowią forum prezentacji wyników badań naukowych

Anaksagoras z Clazomenae (ok. 500 - ok. 428 pne)

Urodzony w Clazomenae, obecnie Turcja, ateński filozof, który poprawnie wyjaśnił fazy Księżyca oraz zaćmienia Księżyca i Słońca. Wierzył, podobnie jak atomiści, że niebo i Ziemia powstały w wyniku tych samych procesów i składają się z tych samych cząstek, ale uznał również, że do stworzenia ich ruchów potrzebne są dodatkowe czynniki, identyfikując te czynniki jako "umysł" (nous ). Został oskarżony o bezbożność, za twierdzenie, że Słońce jest rozpalonym do czerwoności kamieniem, zapalonym przez swój ruch i większym niż Peloponez, ale nie bogiem, a Księżyc jest Ziemią, która odbija światło Słońca. Został zesłany do Ionii.

Anaksymander z Miletu (ok. 611 - ok. 547 p.n.e.)v

Filozof grecki urodzony w Milecie, uczeń Talesa. Wierzono, że Ziemia jest cylindrem o średnicy trzykrotnie większej niż wysokość, bez podparcia, w centrum wszechświata. Żyjemy na górnym końcu cylindra. Jego teoria wszechświata głosiła, że obiekty powstają w wyniku procesu wirowego, w wyniku którego lekkie obiekty są wyrzucane na ich obrzeża. To oddzieliło ciepło i zimno, wilgoć i suchość oraz Ziemię i eter. Myślał, że Księżyc, Słońce i gwiazdy są samoświecącymi kołami ognia. Przypisuje mu się stworzenie pierwszej mapy Ziemi i jako pierwszy spekulował na temat względnych odległości ciał niebieskich.

Anaksymenes z Miletu (ok. 585 - ok. 525 pne)

Filozof grecki urodzony w Milecie, uczeń ANAKSIMANDERA. Jako pierwszy Grek, który wyraźnie rozróżniał planety od gwiazd, Anaksymenes wpadł na pomysł, że gwiazdy są przymocowane jak gwoździe do krystalicznej kuli, która najwyraźniej jest półkulą i obraca się jak kapelusz na głowie. Uważał, że pierwotną substancją wszechświata jest powietrze, które może tworzyć inne elementy wody, ziemi i ognia poprzez kompresję i rozrzedzenie. Na przykład Ziemia została utworzona z gęstego powietrza, które odparowując stworzyło Słońce, Księżyc i planety. Przypisuje się mu wynalezienie gnomona, rzucającego cień trzonu zegara słonecznego; wydaje się, że z pewnością interesował się zegarami słonecznymi i wystawiał w Sparcie zegar słoneczny zwany Sciotherion.

Anderson Carl Dawid (1905/91)

Fizyk urodzony w Nowym Jorku, NY, laureat Nagrody Nobla (1936, wspólnie z VICTOREM HESSEM) za odkrycie pozytonu (antyelektronu) podczas badania promieni kosmicznych w California Institute of Technology.

Andromeda

(w skrócie And, gen. Andromedae; powierzchnia 722 stopnie kwadratowe) Północna konstelacja leżąca między Perseuszem a Pegazem, której kulminacja przypada na północ na początku października. Jej nazwa pochodzi od córki króla Cefeusza i królowej Kasjopei z mitologii greckiej, która została uratowana przez Perseusza przed złożeniem jej w ofierze morskiemu potworowi Cetus i jest zwykle pokazywana na wczesnych mapach niebieskich jako przykuta dziewica. Jego najjaśniejsze gwiazdy zostały skatalogowane przez Ptolemeusza (ok. 100-175 ne) w Almagest . Raczej niepozorna konstelacja, najjaśniejsze gwiazdy w Andromedzie to ? Andromedae (Alpheratz lub Sirrah) o jasności 2,1 magnitudo, ? Andromedae (Mirach), również o jasności 2,1 magnitudo i ? Andromedae (Almach), delikatny pomarańczowy (K3) i niebieskawo-biały ( B8) gwiazda podwójna, jasność 2,3 i 5,0, separacja 10 . Wszystkie inne gwiazdy są trzeciej wielkości lub słabsze. ? Andromedae, która wyznacza północno-wschodni róg Placu Pegaza, była pierwotnie oznaczona jako ? Pegasi. ?, ? i ? Andromedae tworzą lekko zakrzywioną linię gwiazd, skierowaną ukośnie od kwadratu. Na północny-zachód od ? Andromedae znajdują się dwie gwiazdy czwartej wielkości, ? i ? Andromedae, które są prawie prostopadłe do linii łączącej ?, ? i ?. Około 1? na zachód od ? leży Galaktyka Andromedy (M31, NGC 224), największa galaktyka spiralna w Grupie Lokalnej, która w odległości 2,7 miliona lat świetlnych jest widoczna gołym okiem jako słaba mglista plama . Inne interesujące obiekty w Andromedzie to gwiazdy zmienne typu Mira R Andromedae (zakres 5,8-14,9, okres około 409 dni) i W Andromedae (zakres 6,7-14,6, okres około 396 dni), NGC 752, gromada otwarta kilkudziesięciu gwiazd słabsza od ósmej magnitudo i NGC 7662, mgławica planetarna o jasności dziewiątej magnitudo.

Alvarez, Luis Walter (1911-88)

Fizyk i astronom, urodzony w San Francisco, Kalifornia, profesor Uniwersytetu Kalifornijskiego, laureat Nagrody Nobla (1968) za odkrycia w dziedzinie fizyki cząstek elementarnych. Użył promieni kosmicznych do "prześwietlenia" piramid w Egipcie, stwierdzając w szczególności, że grobowce w Wielkiej Piramidzie w Gizie nie miały ukrytych pomieszczeń. Alvarez (i jego syn) odkryli globalnie rozprzestrzeniony iryd na granicy kredy i trzeciorzędu w geologicznym zapisie Ziemi (który, opisany w kategoriach warstw geologicznych, jest powszechną nieciągłością typów i kierunków skał i może być interpretowany jako hurtowa zmiana w klimat Ziemi). Zasugerował, że zmiana klimatu i zniknięcie dinozaurów w tym czasie, około 65 milionów lat temu, było wynikiem katastrofalnego zderzenia asteroidy z Ziemią, która jest stosunkowo bogata w iryd. Od tego czasu krater zderzenia został zidentyfikowany na półwyspie Jukatan w północno-wschodnim Meksyku.

al-Zarqali [znany jako Azarchiel, Azaquiel, Azachel lub As Sarkali] (około 1080)

Hiszpański islamski astronom i wytwórca instrumentów (w Andaluzji). Opracował nowe teorie ruchu Słońca i zredagował Tablice Toledańskie, częściowo oparte na indyjskich metodach obliczania pozycji planet. Tabele te wpłynęły na tablice Alfonsine′a.

Amatorskie Towarzystwa Astronomiczne

Astronomia amatorska ma długą i znakomitą historię. Na przykład William Herschel, odkrywca planety Uran i być może największy ze wszystkich obserwatorów, zaczynał swoją karierę jako amator; w 1845 r. trzeci hrabia Rosse zbudował najpotężniejszy wówczas teleskop na świecie - Birr Castle 72 w reflektorze - i wykorzystał go do odkrycia spiralnych form obiektów, o których wiemy, że są galaktykami. Współcześni amatorzy wykonują prace, na które profesjonaliści nie mają czasu, nie są skłonni lub nie są przygotowani. Jednak obserwator pracujący na własną rękę może wytworzyć stosunkowo niewielką wartość - i właśnie w tym miejscu amatorskie towarzystwa astronomiczne odgrywają taką rolę. Główna rola. Należy zauważyć, że w znacznym stopniu stowarzyszenia amatorskie i profesjonalne wykazują znaczne nakładanie się. Na przykład w Wielkiej Brytanii KRÓLEWSKIE TOWARZYSTWO ASTRONOMICZNE, główna organizacja zawodowa, ma wielu członków amatorów, a całkiem niedawno niektórzy amatorzy byli nawet prezesami (na przykład WH Steavenson, lekarz medycyny). BRYTYJSKIE STOWARZYSZENIE ASTRONOMICZNE (BAA) to głównie amatorzy, ale zrzesza również wielu profesjonalistów, a wśród poprzednich prezydentów było kilku Astronomów Królewskich. Ta sama sytuacja ma miejsce w większości innych krajów. Nawet MIĘDZYNARODOWA UNIA ASTRONOMICZNA, organ kontrolujący światową astronomię, ma kilku członków-amatorów. Wielka Brytania zawsze zajmowała czołowe miejsce w badaniach astronomicznych, więc przydatne może być krótkie omówienie rozwoju tamtejszych społeczeństw. Historia Królewskiego Towarzystwa Astronomicznego sięga oczywiście lat dwudziestych XIX wieku, a jednym z pierwszych prezesów był Sir William Hershel (patrz RODZINA HERSCHALA). Były ograniczenia wjazdu; w szczególności żadnej kobiecie nie pozwolono zostać towarzyszami aż do znacznie późniejszego czasu. Istniała wyraźna potrzeba narodowego stowarzyszenia amatorskiego, aw latach osiemdziesiątych XIX wieku pojawiło się Towarzystwo Astronomiczne w Liverpoolu, które wyrosło jak grzyby po deszczu na organizację międzynarodową. Potem nagle upadł, częściowo z powodu problemów finansowych, a częściowo z powodu złej administracji. Wtedy to powstało BAA; jego pierwsze spotkanie odbyło się w Londynie w 1890 roku. Od samego początku BAA miało być stowarzyszeniem obserwacyjnym i powstały różne sekcje, z których każda była kontrolowana przez doświadczonego dyrektora. Na przykład jeden dział był w całości poświęcony obserwacjom planety Jowisz, a regularne raporty ukazywały się zarówno w miesięczniku Stowarzyszenia, jak iw specjalistycznych Pamiętnikach. Prawdopodobnie prawdą jest stwierdzenie, że te publikacje przedstawiają najlepszą i najbardziej ciągłą serię obserwacji Jowisza z dostępnych, a prace trwają do dziś, chociaż prawdą jest, że wyniki sondy kosmicznej w pewnym stopniu wyparły jakikolwiek program obserwacyjny na Ziemi. Inne rozdziały dotyczyły Słońca, Księżyca, Marsa, komet, gwiazd zmiennych i tak dalej. Początkowo Królewskie Towarzystwo Astronomiczne źle patrzyło na BAA, ale wkrótce stało się jasne, że nie będzie konfliktu interesów i od wielu lat oba stowarzyszenia mają siedzibę w tym samym budynku w Burlington House na Piccadilly. Powstały różne oddziały BAA, choć jeden po drugim decydowały się na oderwanie i usamodzielnienie. Do dziś pozostaje tylko Oddział Nowej Południowej Walii w Australii. Nie było żadnych ograniczeń dotyczących wstępu, a było kilku bardzo młodych członków1. Jednak w pewnym momencie uznano, że może zaistnieć potrzeba stworzenia społeczeństwa całkowicie zaspokajającego potrzeby młodych ludzi. Propozycja sekcji juniorów została przedstawiona Radzie BAA, ale nie została przyjęta. Doprowadziło to do powstania Junior Astronomical Society (JAS) i założono, że młodzi entuzjaści dołączą do JAS, a następnie przejdą do BAA. Tak się stało na początku, ale w latach 60. JAS zdecydował się stać organizacją równoległą; jest obecnie znany jako Towarzystwo ds. Popularnej astronomi. Nie ma wątpliwości, że BAA odniosła ogromny sukces i przez wiele lat była klasą samą w sobie. Do pewnego stopnia jest to nadal prawdą, ale skupiało się głównie w Londynie, a także istniała potrzeba lokalnych społeczności. Do tej pory prawie każde większe miasto na Wyspach Brytyjskich ma swoje własne stowarzyszenie, a wiele z nich jest stowarzyszonych z BAA. Ogromną zaletą społeczności lokalnej jest to, że może założyć obserwatorium. Obserwatoria publiczne w Wielkiej Brytanii są rzadkością, a lokalne społeczności były nieocenione w wypełnianiu tej luki. Niektóre są wyjątkowo dobrze wyposażone i zdolne do wykonywania prac o profesjonalnym standardzie. Co więcej, wielu młodych entuzjastów, którzy zaczynają od dołączenia do najbliższego społeczeństwa, zostaje zawodowymi astronomami. Społeczności szkolne kwitną, choć prawdą jest, że zależą one od obecności przynajmniej jednego oddanego członka personelu. Kilka szkół ma nawet własne obserwatoria radioastronomiczne Istnieje wiele stowarzyszeń amatorskich w Szkocji, a także w Irlandii. Aktywne społeczeństwa istnieją również na Wyspach Normandzkich i Wyspie Man. Wszystkie te różne społeczeństwa są ze sobą powiązane i współpracują ze sobą dla obopólnych korzyści. Co więcej, wielu z nich regularnie publikuje własne czasopisma, a ich działalność i wyniki są relacjonowane w krajowych periodykach, takich jak Modern Astronomer i Astronomy Now. Dużo lepsza sytuacja jest w Stanach Zjednoczonych z punktu widzenia obserwatorium publicznego, a towarzystw amatorskich jest naprawdę bardzo dużo. Szczególne znaczenie ma AMERYKAŃSKIE STOWARZYSZENIE OBSERWATORÓW Gwiazd Zmiennych (AAVSO), które jest największą organizacją tego typu na świecie i prowadzi ogromną liczbę ważnych obserwacji. Jak można było przewidzieć, składa się ona zarówno z amatorów, jak i profesjonalistów, ale jeśli chodzi o czystą pracę wizualną, to amatorzy są najbardziej płodni, zwłaszcza teraz, gdy mogą korzystać z urządzeń elektronicznych, takich jak matryce CCD, i mogą uzyskiwać wyniki, które zadowolą każdego profesjonalnego badacza. Wymienienie wszystkich innych głównych towarzystw zajęłoby wiele stron, ale szczególną uwagę należy zwrócić na TOWARZYSTWO ASTRONOMICZNE PACYFIKU, które ma wielu członków-amatorów. Kanada ma dwa główne stowarzyszenia: Kanadyjskie Towarzystwo Astronomiczne (głównie zawodowe) i KRÓLEWSKIE TOWARZYSTWO ASTRONOMICZNE KANADY (po części profesjonalne, po części amatorskie). Taka sama sytuacja ma miejsce w Australii i Nowej Zelandii. Stowarzyszenia amatorskie rozwijają się w prawie wszystkich krajach europejskich iw Rosji. Japonia ma oczywiście wielką tradycję amatorskiej pracy obserwacyjnej i tutaj również istnieją organizacje krajowe i lokalne. Oczywiście wszystkie stowarzyszenia - krajowe i lokalne - mają swoje regularne spotkania, a te są bezcenne, bo często można zaprosić znanych prelegentów, którzy będą w stanie służyć radą i zachętą. Względy finansowe zawsze wysuwają się na pierwszy plan. Stawki abonamentowe są utrzymywane na jak najniższym poziomie, ale rachunki trzeba płacić, zwłaszcza jeśli chodzi o wszelkiego rodzaju lokale. Lokalne władze często pomagają, choć inne są znacznie mniej chętne do współpracy (w Wielkiej Brytanii jedno stowarzyszenie zostało niedawno zmuszone do opuszczenia swojego obserwatorium, ponieważ rada postanowiła podnieść czynsz gruntowy do niemożliwej kwoty). Jednak nawet społeczeństwo, które nie ma siedziby ani obserwatorium, prawie na pewno będzie miało członków, którzy posiadają własne teleskopy i udostępnią je nowicjuszom. Obecnie istnieją też ambitne stowarzyszenia, które zakładają własne planetaria - a planetarium jest z pewnością najlepszą możliwą pomocą edukacyjną. Jest ich mnóstwo w Stanach Zjednoczonych i kilka w Wielkiej Brytanii, zwłaszcza planetarium wznoszone obecnie w pobliżu Chichester w hrabstwie Sussex przez Towarzystwo Astronomiczne South Downs. W ostatnich latach zdarzyła się jedna wpadka. Zaproponowano utworzenie międzynarodowej organizacji amatorskiej w celu skorelowania prac towarzystw z całego świata, aw latach sześćdziesiątych XX wieku na Zgromadzeniu Ogólnym Międzynarodowej Unii Astronomicznej taka organizacja faktycznie została powołana: Międzynarodowa Unia Amatorów Astronomów ( IUAA). Wydała kilka publikacji i odbyła kilka spotkań w różnych krajach, ale trzeba przyznać, że nigdy nie odniosła prawdziwego sukcesu, znowu z powodów finansowych. W przyszłości należy mieć nadzieję, że zostanie rozbudowany i będzie odgrywał naprawdę pożyteczną rolę, ale jest trudny do zorganizowania i wiele pozostaje do zrobienia. Tymczasem amatorskie towarzystwa astronomiczne istnieją praktycznie we wszystkich krajach. Ich wartość jest nie do przecenienia, a dziś, w epoce kosmicznej, ich rola jest jeszcze ważniejsza niż w poprzednich latach.

Ambartsumian [Ambarzumjan], Wiktor Amazaspowicz (1908-96)

Urodzony w Armenii astrofizyk, profesor Uniwersytetu w Leningradzie iw Erewaniu, założyciel Obserwatorium Astronomicznego Byurakan. Zastosował oryginalną i twórczą wyobraźnię naukową do szeregu zjawisk obserwacyjnych w astronomii. Zasugerował, że gwiazdy T Tauri są bardzo młode i że luźne asocjacje gwiezdne ulegają dysocjacji. Dokonał połączenia między różnymi zjawiskami energetycznymi w galaktykach (dżety, szybkie ruchy, jasne światło ultrafioletowe itp.) jako wskazujące na źródła energii w centrach galaktyk, obecnie identyfikowane jako masywne czarne dziury.

Amerykańskie Stowarzyszenie Obserwatorów Gwiazd Zmiennych

Największa organizacja obserwatorów gwiazd zmiennych na świecie, zrzeszająca ponad 1000 członków w ponad 40 krajach. Jego baza danych zawiera ponad 9 milionów obserwacji gwiazd zmiennych. Siedziba organizacji znajduje się w Cambridge w stanie Massachusetts. Został założony w 1911 roku przez obserwatora-amatora Williama Tylera Olcotta. Zainspirowany przemówieniem na spotkaniu American Association for the Advancement of Science w 1909 roku, Olcott zaczął wysyłać swoje obserwacje zmian jasności gwiazd do Edwarda Pickeringa z Obserwatorium Harvard College.

Amerykańskie Towarzystwo Astronomiczne (AAS)

AAS, założone w 1899 roku, jest stowarzyszeniem naukowym non-profit stworzonym w celu promowania rozwoju astronomii i ściśle z nią powiązanych gałęzi nauki. Jej członkowie to przede wszystkim profesjonalni badacze nauk astronomicznych, ale także pedagodzy, studenci i inne osoby zainteresowane rozwojem badań astronomicznych. Około 85% członków pochodzi z Ameryki Północnej. AAS działa w pięciu głównych obszarach: publikacje, spotkania, edukacja, zatrudnienie i polityka publiczna. Jej siedziba znajduje się w Waszyngtonie. Czasopisma badawcze AAS, The Astrophysical Journal i The Astronomical Journal, ukazują się zarówno w formie drukowanej, jak i elektronicznej. Biuletyn Amerykańskiego Towarzystwa Astronomicznego informuje o najnowszych wydarzeniach instytucjonalnych i dokumentuje treść spotkań organizowanych przez AAS i jego pięć Oddziałów. Spotkania AAS, odbywające się dwa razy w roku, stanowią forum prezentacji wyników badań naukowych

Alpher, Ralph Asher (1921-2007)

Fizyk, urodzony w Waszyngtonie. Wraz z HANSEM BETHE i GEORGE GAMOWEM zaproponował w 1948 r. "alfabeta-gamma" teorię tworzenia pierwiastków poprzez kolejne dodawanie nukleonów do wodoru w celu zbudowania układu okresowego pierwiastków (część alfa nazwy teorii odnosi się do Alpher ). Pomysł ten, który później wykazali błędność MARGARET BURBIDGE, Geoffery Burbidge, WILLIAM FOWLER i FRED HOYLE, stał się częścią modelu "wielkiego wybuchu" wszechświata.

al-Quhi, Abu Sahl Wayjan ibn Rustam (ok. 940 - ok. 1000)

Perski geometra i astronom urodzony w Tabaristanie (obecnie Mazanderan, Iran), zbudował i kierował obserwatorium w Shiraz do badania planet.

al-Sufi, Abu al-Rahman (903-86)

Perski astronom, publikował prace na temat instrumentów astronomicznych. Zaktualizowany katalog gwiazd PTOLEMESA jako Księga Konstelacji Gwiazd Stałych, z ulepszonymi jasnościami, gwiazdami nazwanymi na podstawie figur konstelacji (wiele skopiowanych, na przykład przez ALFONSO X jako Libros del Saber de Astronom`ia) i mgławicami, w tym Galaktyka Andromedy (M31). Jednak praca nie była całkowicie oryginalna, ponieważ nie wszystkie pozycje gwiazd zostały ponownie zaobserwowane. Al-Sufi wspomina również o "mglistej gwieździe" na północ od delty Velorum, którą prawdopodobnie jest gromada otwarta IC 2391, oraz o asteryzmie w Vulpecula (Gromada Brocchiego, Collinder 399, znana również jako Gromada Wieszaka).

Alfa Centauri A+B

Alfa Centauri A i Alfa Centauri B tworzą najbliższy Ziemi SYSTEM BINARNY. Uważa się, że trzecia gwiazda, PROXIMACENTAURI, krąży wokół środka masy Alfa Centauri A i B. Inne popularne nazwy tego układu podwójnego to Rigel Kentaurus i Toliman. Słowo Centauri oznacza centaura, mitologiczne stworzenie, które było w połowie człowiekiem, a w połowie koniem. Uważa się, że konstelacja ta została nazwana na cześć Chirona, niezwykle mądrego i łagodnego stworzenia, które było nauczycielem Heraklesa. Kiedy Herakles przypadkowo zranił nieśmiertelnego Chirona zatrutą strzałą, Zeus łaskawie pozwolił mu umrzeć, dając mu miejsce wśród gwiazd. Alfa Centauri A i B znajdują się na południowym niebie w czasie rektascensji 14 godzin 39 minut 36 sekund i deklinacji -60?, 50 minut i 07 sekund w odległości 4,4 lat świetlnych. Alpha CentauriA, z typem widmowym G2, ma jasność pozorną i bezwzględną odpowiednio 0,0 i 4,4. Alpha Centauri B, typ widmowy K1, ma jasność pozorną i bezwzględną odpowiednio 1,3 i 5,7. Zauważ, że różnica między jasnością absolutną i pozorną dla każdej gwiazdy jest taka sama. Wynika to bezpośrednio z faktu, że znajdują się one w tej samej odległości. Przypuszczalna trzecia gwiazda w systemie, Proxima Centauri, jest znacznie ciemniejsza. Ma typ widmowy M5 i pozorną i bezwzględną wielkość odpowiednio 11,1 i 15,5. Uważa się, że gwiazda ta krąży wokół środka masy Alfa Centauri A i B po orbicie hiperbolicznej. Sugerowano, że ten system gwiezdny można by rozszerzyć tak, aby obejmował aż 12 gwiazd. Ponieważ ten układ podwójny jest najbliższy Ziemi i może mieć dodatkowych członków o nietrywialnym wpływie, zapewnia doskonałe środowisko do badania związanych grawitacyjnie układów gwiezdnych krążących wokół wspólnego środka masy. Dokładne pomiary wielkości, masy i parametrów orbity tych gwiazd są niezbędne do precyzyjnego dostrojenia metod określania tych samych parametrów dla bardziej odległych układów wielokrotnych gwiazd.

Analiza wrażliwości

Analiza wrażliwości pozwala matematykom i innym osobom mierzyć nie tylko tempo zmian, ale także ich znaczenie. Na przykład wycena portfeli emerytalnych obejmuje równowagę między aktywami bieżącymi a przyszłymi zobowiązaniami. Nawet jeśli aktywa i pasywa równoważą się przy określonej stopie procentowej, niewielka przyszła zmiana tej stopy może radykalnie zmienić pozycję. Inne przykłady takiej wrażliwości obejmują dane dotyczące zatrudnienia, modele klimatyczne i reakcje chemiczne. Im większa pochodna funkcji, tym szybsze tempo jej zmian, ale duża zmiana bardzo dużej wielkości może być mniej ważna niż mała zmiana bardzo małej wielkości. Właściwa ocena wymaga więc uwzględnienia zarówno pochodnej funkcji, jak i jej wartości. Jednym ze sposobów na to jest czas trwania funkcji, czyli względna zmiana jej wartości spowodowana niewielką zmianą w stosunku do bieżącej wartości. Jest to związane z elastycznością funkcji, terminem opisującym, jak zmienia się nachylenie w porównaniu z nachyleniem funkcji liniowej.

Alfa Centauri

Gwiazda α Centauri, znana również (zwłaszcza nawigatorom) jako "Rigel Kentaurus" lub "Rigil Kent". Z pozorną jasnością wizualną -0,28 jest trzecią najjaśniejszą gwiazdą na niebie. Jednak teleskop pokazuje, że jest to układ podwójny, którego składnikami są żółta gwiazda G2V, α Cen A, o wielkości -0,01 i pomarańczowa gwiazda K1V, α Cen B, o wielkości 1,35. Ich odległość wynosi obecnie 19,1 przy kącie położenia 215° okres wynosi 81,2 lat. Bezwzględne jasności gwiazd składowych wynoszą 4,3 dla α CenA i 5,7 dla α Cen B. Istnieje również znacznie bardziej odległy trzeci członek układu wielu gwiazd, Proxima Centauri, o pozornej wielkości 11,01; jest oddzielony od głównej pary o 2,2° przy kącie położenia 213°. Proxima (α Cen C) została tak nazwana, ponieważ uważa się, że jest najbliższą Słońcu gwiazdą, znajdującą się w odległości 4,22 lat świetlnych, paralaksa 0,772″ . Paralaksa głównej pary podwójnej wynosi 0,742″, co odpowiada odległości 4,39 lat świetlnych. Proxima to czerwony karzeł o bardzo małej jasności (jasność absolutna 15,4, typ widmowy M5Ve). Jest to znana gwiazda rozbłyskowa, która często (ale nieprzewidywalnie) rozjaśnia się na krótko o około jedną wielkość.

Almanach

Coroczna publikacja, która zestawia codzienne dane pozycyjne i powiązane dane dotyczące Słońca, Księżyca, planet i innych ciał niebieskich oraz wymienia wydarzenia i zjawiska, takie jak fazy księżyca, czasy wschodu i zachodu słońca oraz zaćmienia. Almanachy tego typu są używane przede wszystkim przez astronomów i nawigatorów.

Allen, David (1946-94)

Urodzony w Anglii astronom zajmujący się obserwacjami w podczerwieni w Anglo-Australian Observatory w Sydney. Wykonane i używane instrumenty na szerokiej gamie obiektów astronomicznych; pierwsza osoba, która wykryła cechy powierzchni Wenus na podstawie emisji podczerwieni z gruntu pod chmurą

Allen, Clabon [′Clay′] Walter (1904-87)

Australijski fizyk słoneczny, autor wpływowego atlasu fotometrycznego widma słonecznego, teoretycznych analiz atmosfery Słońca oraz Astrophysical Quantities, kompendium danych astronomicznych

al-Khwarizmi [al-Chawarizmi; al′Khwarizmi], Abu Abd-Allah [Abdullah; Ja′far] Mohammad [Muhammad] ibn Musa [Bin Musa] (ok. 800-ok. 850)

Urodzony w Khawarizm (Kheva), na południe od Morza Aralskiego, kwitł w Bagdadzie od 813 do 833. Był astronomem i geografem, ale najbardziej znany jest jako matematyk. Słowo algebra pochodzi z jego książki Al-Jabr wa-al-Muqabilah. Wprowadził do matematyki użycie zera i reszty indyjskiego systemu liczbowego (obecnie znanego jako "cyfry arabskie") i rozwinął system dziesiętny. Jego nazwisko przetrwało w języku angielskim w słowie algorytm. Opracowanie przez niego tablic astronomicznych było znaczącym wkładem w naukę astronomii, o której napisał także książkę wywodzącą się z wcześniejszej sanskryckiej pracy astronomicznej, przywiezionej do Bagdadu około 770 rne. Wkład al-Khwarizmi w geografię jest również wybitny , w tym, że nie tylko zrewidował poglądy PTOLEMEUSZA na geografię, ale także szczegółowo je poprawił, a także swoją mapę świata. Jego inne prace obejmują oryginalne prace związane z zegarami, zegarami słonecznymi i astrolabiami. Jego książki były szeroko tłumaczone, a dwunastowieczne łacińskie tłumaczenie Al Jabr wprowadziło tę nową naukę na Zachód.

Algol

Algol, znany również jako β Persei, jest prototypem klasy GWIAZD PODWÓJNYCH ZAĆMIEŃ, które ulegają dramatycznym zmianom jasności podczas zaćmień. Podobnie jak inne Algole, sam Algol składa się z gorącego, nierozwiniętego pierwotnego i chłodnego, wyewoluowanego drugorzędnego. To właśnie ta wielka różnica temperatur między dwiema gwiazdami powoduje dramatyczne zaćmienia. Kiedy gorący element główny zostaje przyćmiony przez chłodny element wtórny, ogólna jasność układu spada z jasności poza zaćmieniem wynoszącej 2,1 magnitudo do około 3,4 magnitudo. Te zaćmienia, powtarzające się co 2,87 dnia, są łatwo widoczne gołym okiem i jest oczywiste, że starożytni je obserwowali, biorąc pod uwagę, że Algol jest niezmiennie kojarzony z czymś złym lub demonicznym. Nazwa Algol pochodzi od arabskiego R′s Al Ghul oznaczającego "głowę demona". Grecy postrzegali Algola jako mrugające oko Meduzy, której odciętą głowę trzymał w górze bohater Perseusz. Współczesnego odkrycia zaćmień dokonał MONTANARI w 1670 r., a ich właściwego wyjaśnienia dokonał GOODRICKE w 1782 r.

Potrójny system

Algol był szeroko badany od radia po rentgenowski koniec widma za pomocą technik od fotometrii i spektroskopii po interferometrię. Algol jest w rzeczywistości układem potrójnym, z parą zaćmieniową znaną jako AB i trzeciorzędowym składnikiem Algol C okrążającym je z okresem 1,86 roku. Algol A, gorący główny, jest gwiazdą B8 V, a Algol B jest podolbrzymem K, podczas gdy Algol C jest późnym A lub wczesną gwiazdą F. Bliska ewolucja układów podwójnych Algol odegrał ważną rolę w naszym zrozumieniu ewolucji układów ZAMKNIĘTYCH GWIAZD BINARNYCH. Paradoks Algola powstał, gdy badacze odkryli, że mniej masywna warstwa wtórna była bardziej rozwinięta niż pierwotna. Ponieważ gwiazdy o dużej masie ewoluują szybciej niż gwiazdy o małej masie, Algol przedstawił zagadkową sytuację. Dzięki pracy Hoyle'a, Mortona i innych paradoks został rozwiązany, gdy wykazali, że teraz mniej masywna wtórna była kiedyś bardziej masywna. Kiedy ewoluował do wyczerpania wodoru w rdzeniu i rozszerzył się, osiągnął wewnętrzną powierzchnię krytyczną, znaną również jako ROCHE LOBE. Mając bardziej masywny składnik binarny w kontakcie z płatem Roche′a prowadzi do niestabilności, która skutkuje szybkim przenoszeniem masy na drugi składnik. Przenoszenie masy jest tak rozległe, że odwraca stosunek mas, pozostawiając układ w konfiguracji częściowo odłączonej (jedna gwiazda wypełnia swój płat Roche′a, a druga jest mniejsza niż płat). Badania ewolucyjne przeprowadzone przez Sarnę wskazują, że system początkowo składał się z gwiazd 2,8M i 2,5M. Gwiazda 2,8 M ewoluowała, dotarła do płata Roche'a, przeniosła masę na drugą gwiazdę i ma teraz masę 0,8 M . Gwiazda początkowo 2,5 M ma teraz masę 3,7 M , co oznacza, że z układu zniknęło 0,8 M.

Aktualna praca

Obecne prace nad Algolem koncentrują się przede wszystkim na badaniu natury materii okołogwiazdowej i jej interakcji z dwiema gwiazdami. Tomografia dopplerowska i polarymetria są obiecującymi narzędziami do odkrywania natury materii okołogwiazdowej.

Alfvén, Hannes Olof Gösta (1908-95)

Fizyk urodzony w Norrkorping w Szwecji, laureat Nagrody Nobla (1970), rozwinął fizykę plazmy i zastosował teorię do szerokiego zakresu zjawisk fizycznych i astrofizycznych, w tym wiązek cząstek naładowanych w akceleratorach oraz fizyki międzyplanetarnej i magnetosferycznej. Założył magnetohydrodynamikę, gałąź fizyki która pokazuje, jak zjawiska magnetyczne i elektryczne działają na gazy, które są gorące i w ruchu. Jego teoria jest wykorzystywana w napędach rakietowych, aerodynamicznym hamowaniu pojazdów kosmicznych, wyjaśnianiu "pogody" między Słońcem a Ziemią, powstawaniu warkoczy komet, formowaniu się Układu Słonecznego, dynamice plazmy w naszej Galaktyce oraz fundamentalnej naturze sam wszechświat. W 1937 postulował galaktyczne pole magnetyczne jako "butelkę" zawierającą promienie kosmiczne, a w 1950 zidentyfikował promieniowanie nietermiczne ze źródeł astronomicznych jako promieniowanie synchrotronowe, które jest wytwarzane przez szybko poruszające się elektrony w obecności pól magnetycznych: jest to zasadniczo teoretyczna podstawa większości radioastronomii. Alfvén zajmował stanowiska w Uppsali, Sztokholmie i Kalifornii. Jego pomysły były często oryginalne i dlatego uważane za niekonwencjonalne: jego kariera była naznaczona sporami o publikacje i kontrowersjami z uznanymi liderami. Był aktywny w światowym ruchu rozbrojenia nuklearnego. Fale Alfvéna, nazwane jego imieniem, to fale elektromagnetyczne, które rozchodzą się w wysoce przewodzącym ośrodku, takim jak zjonizowany gaz Słońca.

Alfonso X [Alfonso X z Kastylii; Alfonso Astronom; Alfons Mądry] (1221-84)

Król León i Kastylii (od 1252), urodzony w Burgos w Hiszpanii, stworzył kastylijską kulturę narodową. Zlecił napisanie pierwszej ogólnej historii Hiszpanii w języku kastylijskim, tłumaczenie Starego Testamentu, wielki kodeks praw (Siete Partidas) i tablicę planetarną. Tablice planetarne były rozwinięciem prac Azarchiela (tablice toledańskie). Obejmowały one dane dotyczące zjawisk astronomicznych i obliczenia przyszłych pozycji planet zgodnie z przeróbką teorii Ptolemeusza dokonanej przez Azarchiela. To Alfonso sfinansował i kierował zespołem astronomów kierowanym przez Ishaka ben Saida, zwanego Hasanem, i Jehudą ben Mose Cohenem, w celu wykonania obliczeń, które zostały zakończone, gdy Alfonso został królem, i opublikowane jako Tablice Alfonsyńskie. Przetrwały jako standardowe dzieło prognoz astronomicznych w Europie w rękopisie i formie drukowanej przez 300 lat. Alfonso zauważył w tym czasie, najwyraźniej z powodu arbitralności i złożoności ptolomeuszowej teorii planet, że żałował, że nie był w pobliżu w czasie stwarzania, ponieważ mógł udzielić Wszechmocnemu dobrej rady. Główne rozbieżności, jakie narosły z czasem między obliczeniami w Tablicach Alfonsyńskich a rzeczywistością, były inspiracją dla TYCHO BRAHE w 1563 r. w wieku 16 lat zaczął prowadzić systematyczne obserwacje astronomiczne, motywację do działania wzbudziły jego zaskakujące obserwacje Nowej Gwiazdy z 1572 roku.

al-Farghani, Abu′l-Abbas Ahmad ibn Muhammad ibn Kathir (ok. 860)

Urodzony w Farghana, Transoxiana (północny Iran). XII wiek. Książka szerzyła wiedzę o astronomii ptolemejskiej w Europie, przynajmniej do czasu, gdy rolę tę przejęła Sfera Sacrobosco, na której została oparta; Na przykład DANTE używał go jako źródła wiedzy astronomicznej. Ustalił, że średnica Ziemi wynosi 6 500 mil i. ustalił odległości i średnice planet. Napisał także streszczenie Almagestu i książkę o budowie zegarów słonecznych. Był też inżynierem, ale niezbyt dobrym, sądząc z opowieści, że początek kanału irygacyjnego od Tygrysu zbudował głębiej niż reszta jego długości, tak że nie wystarczyło wody do drugiego końca. Wyjaśnieniem błędu Al-Farghaniego jest to, że będąc raczej teoretykiem niż inżynierem-praktykiem, nigdy niczego nie osiągnął.

Alexis (macierz niskoenergetycznych czujników obrazowania rentgenowskiego)

Satelita Departamentu Energii Stanów Zjednoczonych wystrzelony w ramach programu testów kosmicznych sił powietrznych USA w kwietniu 1993 r. Odzyskany po utracie panelu słonecznego podczas startu. Zaprojektowany do monitorowania źródeł miękkiego promieniowania rentgenowskiego.

Aldrin, Edwin Eugene, Jr ["Buzz"] (1930-)

Astronauta urodzony w Montclair, NJ, wyszkolony jako pilot myśliwca (wojna koreańska), spacerował w kosmosie podczas misji Gemini 12 i był pilotem modułu księżycowego Apollo 11, pierwszego załogowego lądowania na Księżycu. Aldrin podążył za NEILEM ARMSTRONGEM jako drugi człowiek, który chodził po Księżycu

Aldebarana

Gwiazda α Tauri, czerwony olbrzym typu widmowego K5III, pozorna wielkość 0,87. Jej odległość wynosi 65 lat świetlnych, a paralaksa 0,050″. Wielkość bezwzględna wynosi ?0,6. Aldebaran pojawia się we wschodnim narożniku uderzającej trójkątnej gromady otwartej Hiady, chociaż w rzeczywistości nie jest członkiem gromady, która jest znacznie bardziej odległa (około 100 lat świetlnych). Nazwa pochodzi od arabskiego Al Dabaran, "Wyznawca" - przypuszczalnie Plejad. Aldebaran był jedną z "Królewskich Gwiazd" lub "Strażników Nieba" perskiego astronoma/astrologa ok. 3000 PNE. Chociaż nie są to najjaśniejsze gwiazdy, te cztery zostały starannie wybrane, najwyraźniej w celu oznaczenia pór roku, jako że podczas rektascensji dzieli je odległość około 6 godzin. Aldebaran (starożytna perska nazwa Tascheter) był widoczny na wieczornym niebie w marcu i był związany z równonocą wiosenną; pozostali to Regulus (przesilenie letnie), Antares (równonoc jesienna) i Fomalhaut (przesilenie zimowe).

al-Biruni, Abu Raihan (973-1048)

Urodzony w Kheva niedaleko Uralu, w obecnym Uzbekistanie, al-Biruni był erudytą i podróżnikiem (do Indii), wnosząc wkład w matematykę, geografię i geologię, historię naturalną, kalendarze i astronomię. Jego książka Qanun-i Masoodi, którą zadedykował swojemu patronowi, sułtanowi Masoodowi, omawia astronomię, trygonometrię, ruchy Słońca, Księżyca i planet, w tym pytanie, czy Ziemia się obraca, czy nie. Podejmował eksperymenty (obserwacje) związane ze zjawiskami astronomicznymi, np. zaćmieniami i datami równonocy, i ustalił, że w porównaniu z prędkością dźwięku prędkość światła jest ogromna. Rozpoznał Drogę Mleczną jako "zbiór niezliczonych fragmentów natury mgławicowych gwiazd". Poszukiwanie wiedzy naukowej przez Al-Biruniego jest uosobieniem jego stwierdzenia, że wyrażenie Allah jest wszechwiedzący nie usprawiedliwia ignorancji.

Albumazar [Abu Mashar al-Balchi; Abu-Maszar; Abu Maschar] (787-885)

Astronom i astrolog, urodzony w Balkh w Afganistanie, rozkwitł w Bagdadzie. XI-wieczne łacińskie tłumaczenie jego Wprowadzenia do astrologii wprowadziło Zachód w fizykę arystotelesowską.

Albireo

Gwiazda β Cygni, podobno reprezentująca oko łabędzia w starożytnej figurze konstelacji. Jest widziana gołym okiem jako pojedyncza gwiazda o pozornej jasności około 2,9mag, ale przy dobrej lornetce lub małym teleskopie wygląda jak piękna gwiazda podwójna, składająca się z pomarańczowej gwiazdy (β¹ Cyg) o pozornej jasności 3,05mag, typu widmowego K3II, z niebieskobiały towarzysz (β² Cyg) o pozornej wielkości 5,17 i typ widmowy B8V. Ich odległość wynosi 34,4″ przy kącie położenia 54°. System jest oddalony o 380 lat świetlnych i ma paralaksę 0,008″ . Bezwzględne jasności obu gwiazd to β¹ Cyg -2,3,β² Cyg -0,2. Z mocniejszymi instrumentami β¹ Cyg można dalej rozdzielić: jest to układ podwójny ze składnikami pozornej wielkości 3,4 i 5,5, oddzielonymi od siebie o 0,39″ pod kątem położenia 152°.

Albedo

Miara współczynnika odbicia materiału lub przedmiotu. W przypadku ciał w Układzie Słonecznym albedo to część padającego na nie światła słonecznego, która jest odbijana. Mierzona jest w skali od 0 (doskonale absorbująca czarna powierzchnia) do 1 (idealnie odbijająca biała powierzchnia). Albedo można definiować na różne sposoby. Najczęstszym jest albedo geometryczne, czasami nazywane albedo fizyczne. Jest to stosunek ilości światła odbitego od obiektu, patrząc z kierunku Słońca, do ilości światła, które zostałoby odbite przez idealnie rozpraszającą kulę (która z definicji ma albedo równe 1) tego samego rozmiaru i w tej samej odległości co obiekt. Oprócz zastosowania do światła widzialnego albedo geometryczne można zdefiniować dla promieniowania w dowolnym określonym zakresie długości fal; bolometryczne geometryczne albedo dotyczy wszystkich długości fal. Albedo wiązań, znane również jako albedo sferyczne, jest definiowane podobnie, ale dla promieniowania o wszystkich długościach fal odbijanych we wszystkich kierunkach; nosi imię George′a Phillipsa Bonda. Inną miarą jest półkuliste albedo: stosunek światła rozproszonego do padającego jako funkcja kąta padania, i ponownie zakłada się, że ciało jest doskonale odbijającą światło kulą. Spośród głównych planet Merkury ma najniższe geometryczne albedo, wynoszące 0,11 (porównywalne z 0,12 Księżyca), podczas gdy Wenus, ze względu na warstwę silnie odbijających światło chmur, ma najwyższe, 0,65. Najniższe albedo w Układzie Słonecznym wydają się posiadać cząstki tworzące pierścienie Neptuna, które prawdopodobnie mają wartość bliską teoretycznej dolnej granicy zera. Asteroidy, które pierwotnie powstały w odległości od około 2,5 do 3,5 AU od Słońca, gdzie było wystarczająco chłodno, aby ciemne związki węglowe mogły się skraplać z mgławicy słonecznej, ale nie lód wodny, mają wartości albedo zaledwie 0,02. Najwyższym zmierzonym albedo jest satelita Saturna Enceladus, któremu niektóre źródła przypisują wartość 1,0

al-Battani, Abu Abdullah [znany jako Albategnius] (ok. 868 - ok. 929)

Urodzony w Harran, w dzisiejszej Syrii, al-Battani spędził większość życia w Raqqa, położonej nad brzegiem Eufratu, gdzie kształcił się i rozwijał jako uczony i Sabejczyk, co oznacza "czciciela gwiazd". Jego najbardziej znanym osiągnięciem było określenie roku słonecznego jako 365 dni, 5 godzin, 46 minut i 24 sekund, niezwykle dokładna wartość, która została wykorzystana w reformie kalendarza gregoriańskiego kalendarza juliańskiego. Za pomocą metodami trygonometrycznymi, a nie geometrycznymi, określił również prawdziwą i średnią orbitę Słońca, udowadniając zmienność pozornej średnicy kątowej Słońca (wskazanie zmiennej odległości między Słońcem a Ziemią) oraz możliwość pierścieniowych zaćmień. Napisał wiele książek z zakresu astronomii i trygonometrii, a jego najsłynniejszą książką był traktat astronomiczny z tablicami (a zij), który w XII wieku został przetłumaczony na łacinę jako De Scienta Stellarum - De Numeris Stellarum et Motibus. Jego traktat o astronomii był niezwykle wpływowy w Europie aż do renesansu, a tłumaczenia były dostępne przez wieki w kilku językach.

Akebono (EXOS-D)

Japoński satelita wystrzelony w 1989 roku w celu badania zórz polarnych na Ziemi. Nazwany z języka japońskiego na cześć "wschodzącego słońca". Możliwość robienia zdjęć zorzy została utracona na początku 1995 roku, ale inne instrumenty nadal działają.

Aitken, Robert Grant (1864-1951)

Astronom, urodzony w Kalifornii, Aitken został dyrektorem Obserwatorium Licka. Dokonywał systematycznych przeglądów wizualnych gwiazd podwójnych, wizualnie mierząc ich pozycje. Jego obszerny New General Catalog of Double Stars (1932) zawierał dane dotyczące 17 000 gwiazd, które umożliwiły wyznaczenie orbit wielu z nich, z których można było obliczyć dane dotyczące mas składników gwiazd. Mierzył również pozycje komet i satelitów planetarnych oraz obliczał orbity.

Airy, Sir George Biddell (1801-92)

Genialny matematyk z Cambridge (Senior Wrangler 1823, tj. lider klasy absolwentów matematyki), Airy został siódmym królewskim astronomem w 1835 r., po krótkim okresie jako Lucasian Professor w Cambridge. Jego dorobek był ogromny i opublikował prawie 400 prac naukowych i 150 raportów dotyczących różnych zagadnień naukowych, takich jak rozstaw kolei, okulary korygujące astygmatyzm i metody korygowania odczytów kompasu na żelaznych statkach. Jego prace nad optyką można rozpoznać po użyciu terminu dysk Airy'ego na określenie elementu rozdzielczości teleskopu ze względu na dyfrakcję na jego aperturze, którą badał. Jako Królewski Astronom widział, że Królewskie Obserwatorium w Greenwich zostało ponownie wyposażone w nowoczesne instrumenty i że jego praca była wykonywana skrupulatnie przez wielu ludzkich "kalkulatorów" i obserwatorów, podkreślając, że wszystko zostało wykonane w najlepszy sposób, a mianowicie jego droga. Reżim ten był skuteczny w podnoszeniu standardów. Sam wyznaczył gęstość Ziemi, masę planety Jowisz i okres jej obrotu. Obliczał orbity komet i katalogował gwiazdy. Wniósł liczne wkłady w przewidywanie ruchu Księżyca, analizował tranzyty planety Wenus i zaćmienia, w tym zaćmienie przewidywane przez THALESA. W wyniku dokładności obserwacji poczynionych przez Airy'ego w Greenwich i jego praktycznego wykorzystania telegrafu kolejowego do jego dystrybucji, średni czas Greenwich został ustanowiony w 1880 roku jako oficjalny serwis czasu w całej Wielkiej Brytanii, a następnie stał się podstawą pomiaru czasu na świecie.

Aglaonike (ok. 200 r. p.n.e.)

Filozofka przyrody starożytnej Grecji, jest określana jako czarodziejka, która może sprawić, że Księżyc zniknie do woli. Można ją zatem uznać za pierwszą odnotowaną kobietę astronoma, ponieważ wydaje się, że opanowała sztukę przewidywania zaćmień Księżyca, prawdopodobnie dzięki znajomości cyklu metonicznego, według którego zaćmienia Księżyca powtarzają się co 19 lat. Cykl został odkryty w V wieku p.n.e. przez babilońskich astronomów i nazwany na cześć METOS.

Aerolit

Przestarzała nazwa kamiennego meteorytu.

Aepinus, Franciszek Ulryk Teodozjusz (1724–1802)

Matematyk, urodzony w Rostocku, Mecklenberg-Schwerin (obecnie Niemcy), był dyrektorem Obserwatorium w Berlinie i profesorem w Sankt Petersburgu. Jego książka An Attempt at a Theory of Electricity and Magnetism była pierwszą pracą, w której zastosowano matematykę do takiej teorii, i zademonstrował wpływ paralaksy na tranzyt planety (Wenus) przez tarczę Słońca.

Adelard z Bath (1075-1160)

Urodzony w Bath w Anglii, nauczyciel i tłumacz prac naukowych z języka arabskiego, Adelard podróżował po Francji, Włoszech, Syrii i Palestynie. Po powrocie do Bath przetłumaczył z arabskiego Elementy Euklidesa, a jego przekład stał się na wieki głównym podręcznikiem geometrii na Zachodzie. Przetłumaczył także zij (tabelę astronomiczną) Muhammeda ibn Musa al-Khwarazmi. Pisał prace o liczydle i astrolabium.

Adams, Walter Sydney (1876-1956)

Urodzony w Antiochii w Syrii, w rodzinie amerykańskich misjonarzy, pracował pod kierunkiem GEORGE′A HALE w Obserwatorium Yerkes na Uniwersytecie w Chicago, towarzysząc Hale′owi w podróży do Kalifornii, aby założyć Obserwatorium MountWilson, a po przejściu Hale′a na emeryturę został jego dyrektorem. Pomógł zaprojektować teleskop 200 dla Obserwatorium Mount Palomar. Jego metoda spektroskopowych paralaks, technika wykorzystująca widma do wskazywania jasności gwiazd, umożliwiła pomiar odległości do gwiazd bardziej odległych niż te, których paralaksę można było zmierzyć metodą trygonometryczną.

Adams, John Couch (1819-92)

Urodzony w Laneast w Kornwalii w Anglii, został nauczycielem matematyki w Cambridge. Opracował procedurę numerycznego całkowania równań różniczkowych i zainspirowany MARY SOMERVILLE wydedukował matematycznie istnienie i położenie planety Neptun na podstawie jej perturbacji na planecie Uran. Neptuna odkrył JOHANN GALLE w Berlinie we wrześniu 1846 roku, korzystając z niezależnie obliczonej pozycji URBAINA LEVERRIERA. Roszczenie Adamsa o pierwszeństwo zostało wkrótce potem wysunięte i okazało się, że wraz z listem polecającym od JAMESA CHALLISA z Cambridge, Adams zwrócił się do GEORGE AIRY, astronoma królewskiego, o jakąś pomoc, chociaż nie udało mu się uzyskać wywiadu z Airym i dalej nic się nie działo. Wydaje się, że było to spowodowane młodością i bezsilną osobowością Adamsa oraz niedostępnością Airy&priem;ego. Sam Challis rozpoczął nieco połowiczne poszukiwania Neptuna na podstawie obliczeń Adamsa, ale wyprzedził go Galle. Adams został mianowany profesorem astronomii w Cambridge w 1858 roku i był dyrektorem Cambridge Observatory od 1861 roku.

Aktywny region

Zlokalizowany obszar powierzchni Słońca i atmosfery, w którym występuje większość lub wszystkie z następujących zjawisk: plamy słoneczne, faculae, plamy, włókna, protuberancje, rozbłyski i jasne kondensacje w koronie. Podstawową cechą typowego obszaru aktywnego jest dwubiegunowy obszar magnetyczny, obszar skoncentrowanych pól magnetycznych, który, chociaż często ma złożoną strukturę, zawiera w przybliżeniu równe ilości dodatniego i ujemnego strumienia magnetycznego. Całkowita średnica obszaru aktywnego, w obrębie którego ogólne natężenie pola magnetycznego wynosi około 0,01 T, może wynosić kilkaset tysięcy kilometrów; w plamach słonecznych występują zlokalizowane pola o natężeniu do 0,4 T. Aktywny obszar zaczyna się formować, gdy rurki strumienia magnetycznego (wiązki linii pola magnetycznego) przechodzą przez fotosferę od dołu, tworząc struktury pętlowe, które mają dodatnią biegunowość magnetyczną, gdy wychodzą z powierzchni Słońca, i ujemną, gdy ponownie wchodzą na powierzchnię Słońca. . Zazwyczaj aktywny obszar rośnie do maksimum w ciągu około 10 dni i może utrzymywać się przez kilka miesięcy, powoli zmniejszając się w miarę rozpraszania leżących u jego podstaw pól magnetycznych. Plamy słoneczne, które tworzą się w aktywnym regionie, zwykle znikają w ciągu 2-4 tygodni.

Aktywna optyka

System, który umożliwia regulację kształtu i względnego położenia głównych elementów optycznych teleskopu w celu skompensowania błędów optycznych wywołanych różnymi możliwymi źródłami deformacji w systemie. Źródłami deformacji są: wyginanie się struktury zwierciadła głównego lub teleskopu przy zmianie orientacji teleskopu, efekty termiczne wywołane zmianami temperatur, trzepotanie przez wiatr lub błędy produkcyjne w kształcie zwierciadeł. Aktywny system optyki monitoruje jakość obrazu gwiazdy odniesienia, oblicza błędy optyczne (w tym np. komę i astygmatyzm) oraz dostosowuje kształt i względne położenie zwierciadeł głównych i wtórnych, aby przeciwdziałać tym błędom. Kształt zwierciadła głównego jest kontrolowany przez system siłowników, który przykłada siły do tylnej części zwierciadła. Zwierciadło główne w takim systemie musi być cienkie w stosunku do swojej średnicy, aby skutecznie reagować na te siły. Na przykład zwierciadło główne w każdym z czterech teleskopów wchodzących w skład Bardzo Dużego Teleskopu Europejskiego Obserwatorium Południowego ma średnicę 8,2 m, wagę 23 ton i grubość zaledwie 175 mm, a kształt każdego zwierciadła jest kontrolowany przez 150 siłowników .

Aktywna galaktyka

Galaktyka, która ma wyjątkowo wysoką jasność i emituje duże ilości promieniowania niegwiazdowego. Typowa galaktyka aktywna będzie wykazywać wszystkie lub większość z następujących właściwości: ogólna jasność przekraczająca 10³⁷ watów; znacznie większa moc promieniowania rentgenowskiego, ultrafioletowego, podczerwonego i radiowego niż normalna galaktyka; bardzo jasne i zwarte jądro centralne, znane jako aktywne jądro galaktyczne (AGN), które w wielu przypadkach szybko zmienia jasność; wąskie strumienie promieniującej materii wyłaniające się z centralnego jądra; wielkoskalowe chmury materiału emitującego promieniowanie; aw niektórych przypadkach szerokie linie emisyjne w jego widmie. Znaczna część energii emitowanej przez aktywną galaktykę jest emitowana przez naładowane cząstki poruszające się z dużymi prędkościami w polach magnetycznych (promieniowanie synchrotronowe), a nie przez gwiazdy. alaksje radiowe, kwazary, obiekty BL Lacertae (BL Lacs) i blazary.

Aktywne jądro galaktyki

Centralny region aktywnej galaktyki, w którym generowane są wyjątkowo duże ilości energii. Aktywne jądro galaktyczne (AGN) emituje silnie w szerokim zakresie długości fal, od promieniowania rentgenowskiego do radiowego, przy czym najpotężniejsze przykłady emitują tysiąc razy więcej energii niż galaktyki, w których są osadzone. Typowe jasności wahają się od około 10³⁷ do 10³⁹ lub nawet 10⁴⁰ watów. Widmo promieniowania emitowanego przez AGN znacznie różni się od zwykłej galaktyki (która świeci połączonym światłem składających się na nią gwiazd i mgławic) i sugeruje, że do wyjaśnienia jej dużej produkcji energii potrzebny jest jakiś mechanizm inny niż promieniowanie gwiazdowe. Wydaje się, że ManyAGN wyrzucają dżety wysokoenergetycznych cząstek. W niektórych przypadkach widoczny jest jeden strumień, w innych dwa przeciwnie skierowane strumienie. Wiele AGN różni się jasnością w znacznych ilościach w skali czasowej tak krótkiej, jak lata, miesiące, dni, a nawet godziny. Ponieważ źródło światła nie może różnić się jasnością w czasie krótszym niż czas potrzebny światłu na przejście przez średnicę źródła, te krótkoterminowe różnice oznaczają, że źródła energii w AGN muszą być bardzo zwarte. Na przykład, jeśli AGN zmienia się w ciągu jednego roku, jego źródło energii nie może mieć więcej niż rok świetlny; jeśli zmienia się w ciągu jednego dnia, jego źródło energii musi mieć średnicę mniejszą niż dzień świetlny. W związku z tym niektóre AGN wydają się emitować nawet tysiąc razy więcej energii niż konwencjonalna galaktyka z obszaru przestrzeni porównywalnego wielkością do Układu Słonecznego. Szeroko popierana hipoteza sugeruje, że każdy AGN zawiera supermasywną czarną dziurę o masie od dziesięciu milionów do kilku miliardów mas Słońca, która akreuje materię z otoczenia. Ponieważ wszystkie galaktyki się obracają, spadająca materia zachowa swój moment pędu (ruch obrotowy) i utworzy szybko wirujący dysk gazu (dysk akrecyjny) wokół centralnej czarnej dziury. Energia kinetyczna dostarczana przez spadającą materię, gdy wbija się ona w dysk, oraz efekty tarcia wewnątrz dysku, podnoszą temperaturę dysku do bardzo wysokich wartości, powodując, że emituje on obfite ilości energetycznego promieniowania. Energia grawitacyjna uwalniana przez opadającą materię jest więcej niż wystarczająca, aby uwzględnić moc wyjściową wszystkich typów aktywnych jąder galaktycznych. Ponieważ czarna dziura jest tak mała w porównaniu z rozmiarem galaktyki, a większość energii jest wypromieniowywana z wewnętrznych obszarów dysku akrecyjnego, model ten zgrabnie uwzględnia bardzo zwartą naturę źródeł energii w AGN. W procesie, który wciąż nie jest w pełni zrozumiały, centralny "silnik" przyspiesza strumienie naładowanych cząstek do prędkości relatywistycznych (duże ułamki prędkości światła). Uważa się, że wewnętrzna część dysku tworzy dyszę, która ogranicza przepływ cząstek energetycznych na zewnątrz do dwóch przeciwnie skierowanych strumieni, które wystrzeliwują prostopadle do płaszczyzny dysku. Wielu astronomów uważa, że ten sam podstawowy model ("ujednolicony model") może wyjaśnić wszystkie rodzaje aktywnych galaktyk (galaktyki Seyferta, galaktyki radiowe, kwazary, BL Lac i blazary). Zgodnie z tym modelem supermasywna czarna dziura i jej wewnętrzny dysk akrecyjny są otoczone grubym pyłowym torusem ("pączkiem") materii, a rodzaj widocznej galaktyki aktywna zależy od orientacji torusa i dżetów względem linii wzroku obserwatora. Dżet promieniuje najsilniej wzdłuż swojej osi. Widok obserwatora, który patrzy wzdłuż lub bardzo blisko tej osi, będzie zdominowany przez czołowy strumień i będzie widoczne gwałtownie zmienne źródło bez linii widmowych (BL Lac lub blazar). Patrząc pod niewielkim kątem do dżetu, obserwator zobaczy niezasłonięte zwarte źródło (kwazar) wewnątrz torusa. Z punktu widzenia znajdującego się bliżej płaszczyzny torusa centralny "silnik" jest niewidoczny i widzimy tylko dżety i płaty (rozciągłe obłoki emitujące fale radiowe) galaktyki radiowej. Podobny obraz dotyczy galaktyk Seyferta, Seyfert typu II jest widoczny, gdy centralny silnik i chmury gazowe w jego pobliżu są ukryte, a Seyfert typu I, gdy linia wzroku obserwatora spogląda poza krawędź torusa w kierunku najbardziej wewnętrznych obszarów AGN. Istnieją mocne dowody obserwacyjne na poparcie sugestii, że aktywne jądra galaktyk zawierają supermasywne czarne dziury. W szczególności skany w centrach znacznej liczby aktywnych galaktyk wykazały, że intensywność światła gwiazd gwałtownie wzrasta w centralnym "skoku" jasności w sposób zgodny z gwiazdami skupionymi razem w polu grawitacyjnym bardzo masywnej zwartej obiekt. Co więcej, tam gdzie udało się zmierzyć prędkości orbitalne obłoków gazu w najgłębszych jądrach aktywnych galaktyk, wyniki wskazują, że obłoki te poruszają się w polach grawitacyjnych niezwykle masywnych, zwartych obiektów. Na przykład pomiary natężenia światła i prędkości obrotowych w jądrze gigantycznej galaktyki eliptycznej M87 (w gromadzie w Pannie) są zgodne z obecnością supermasywnej czarnej dziury o masie około trzech miliardów mas Słońca. Co więcej, obrazy o wysokiej rozdzielczości uzyskane przez Kosmiczny Teleskop Hubble′a ujawniły spłaszczone dyski gazu i pyłu w jądrach wielu aktywnych galaktyk.

Algebra

Algebra elementarna to sztuka manipulowania wyrażeniami matematycznymi, z wielkościami reprezentowanymi przez symbole, podczas gdy algebra abstrakcyjna to teoria struktur matematycznych, takich jak grupy. Użycie symboli zamiast liczb umożliwia bardziej ogólną pracę, a x jest najbardziej tradycyjną opcją, jeśli chodzi o reprezentowanie nieznanej liczby lub dowolnej liczby. Korzystając z tego podejścia, możemy manipulować wyrażeniami i przepisywać relacje między wielkościami na różne, bardziej zwięzłe sposoby. Załóżmy na przykład, że zostaniemy poproszeni o znalezienie liczby, która po dodaniu do 3 daje w sumie 26. Oczywiście prawdopodobnie możemy to rozgryźć instynktownie, ale matematycznie możemy użyć litery do przedstawienia nieznanego i wyrazić w równaniu x + 3 = 26. W tym trywialnym przykładzie widzimy, że odjęcie trzech z obu stron da nam odpowiedź w postaci x = 26 ? 3. Algebra polega na tego rodzaju manipulacji, chociaż proces jest zwykle nieco bardziej złożony.

Archeologia ratownicza

•  Archeologia ratownicza polega na prowadzeniu pilnych wykopalisk na czas. Zdarzają się one zwykle w obszarach, w których deweloperzy czekają na wprowadzenie, lub jeśli zmiany środowiskowe zagrażają ważnej witrynie.
•  Najsłynniejszy przykład archeologii ratowniczej w akcji rozpoczął się 6 kwietnia 1959 r., kiedy rząd egipski wystosował apel do UNESCO, ponieważ świątynie Abu Simbel były zagrożone zalaniem podczas budowy tamy.
•  Każdą świątynię odbudowano w dokładnie takim samym stanie, w jakim była - połamanych posągów nie naprawiano. Ponieważ świątynie zostały pierwotnie wykute w klifie z piaskowca, stworzono sztuczną górę.
•  W Abu Simbel zbudowano muzeum, w którym znajdują się wszystkie znaleziska odkryte podczas prac budowlanych. Znaleziono ponad 3000 artefaktów, w tym cztery mumie egipskich szlachciców.
•  W nowoczesnym mieście Aleksandria archeolog ratunkowy Jean-Yves Empereur zaczął szukać śladów Wieży Pharos. Uratował już kilka fragmentów Wieży u podnóża Fortu Qaitbay i ma nadzieję znaleźć więcej.
•  Pozostałości miasta faraona Echnatona to obecnie niewiele więcej niż gruzy. Brytyjska firma Akhenaten City PLC próbuje zrekonstruować centralną część miasta. Miasto położone jest na zachodnim brzegu Luksoru i ma nadzieję, że stanie się główną atrakcją turystyczną.
•  W Luksorskiej Alei Sfinksów niektóre z najcenniejszych budowli z piaskowca w Egipcie dosłownie zamieniają się w pył. Inżynierowie z University of Missouri-Rolla badają rozwiązanie.
•  W listopadzie 2002 r. UNESCO rozpoczęło ocenę szkód spowodowanych przez wodę w świątyni w Luksorze i pomnikach w Abu Mena.
•  Plany budowy ogromnego kanału przez północną pustynię Synaj w Egipcie wpłynęłyby na kilka cennych stanowisk archeologicznych. W 1991 roku rozpoczęto projekt ratownictwa North Sinai, aby zbadać ścieżkę kanału i zaproponować możliwą alternatywną trasę.
•  W 2000 r. urzędnicy rządowi w Egipcie wezwali do przeprowadzenia poważnej operacji ratowniczej w celu ochrony starożytnych zabytków północnego regionu rolniczego znanego jako Delta Nilu. Ministrowie starożytności ujawnili, że wiele skarbów jest zagrożonych pracami budowlanymi i podnoszeniem się poziomu wód gruntowych.


Astronomia i astrologia

•  Starożytni Egipcjanie podzielili nocne niebo na 36 grup gwiezdnych bogów lub konstelacji zwanych dekonami. Każde z nich wznosiło się ponad horyzont każdego ranka przez dziesięć dni w roku. Najważniejszym dekonem dla Egipcjan była psia gwiazda Syriusz, najjaśniejsza gwiazda na niebie, która, jak wierzyli, była boginią Sopdet.
•  Od czasów Starego Państwa Egipcjanie wierzyli, że ludzie mogą odrodzić się w postaci gwiazd. Wiele dzieł sztuki nagrobnej z tej epoki pokazuje ogromną liczbę gwiazd, które odzwierciedlają to przekonanie.
•  W starożytnych pismach zwanych Tekstami Piramid autor prosi bogini nieba Nut, aby umieściła go "pośród niezniszczalnych gwiazd".
•  Do przewidywania zmian pór roku wykorzystano astronomię. Egipcjanie odnotowali czasy, kiedy Syriusz wschodził wraz ze Słońcem. Nazywało się to "powstaniem sotyckim" i oznaczało, że wkrótce nadejdzie pora powodzi.
•  Ceremonia Pedj Shes (Rozciąganie sznurka) sięga 2686 roku p.n.e. Została wykonana w celu precyzyjnego określenia prawidłowego ustawienia pod budowę fundamentów piramid i słońca. Opierał się na obserwacjach gwiazdozbiorów Oriona i Wielkiej Niedźwiedzicy przy użyciu narzędzia celowniczego wykonanego z liścia palmy.
•  "Sotycki wschód" Syriusza zbiegł się z początkiem roku słonecznego (liczba dni potrzebnych Ziemi na okrążenie Słońca) tylko raz na 1460-1456 lat. Stało się to w latach 2781-2777 r. p.n.e., 1321-1317 r. p.n.e. oraz w 139 r. za panowania cesarza rzymskiego Antoniusza Piusa. W Aleksandrii wybito monetę upamiętniającą to wydarzenie. Okres między tymi wschodami jest znany jako "cykl sotyczny".
•  Najwcześniejszymi dowodami prawdziwej wiedzy astronomicznej w Egipcie są kalendarze ukośne lub zegary gwiezdne. Zostały znalezione namalowane na wiekach trumien z okresu wczesnego średniowiecza i okresu późnego.
•  W Państwie Środka Egipcjanie zidentyfikowali pięć planet: Jowisz ("Horus, który ogranicza dwa lądy"), Mars ("Horus horyzontu" lub "Horus czerwony"), Merkury (Sebegu, bóg związany z Seth), Saturn ("Horus, byk nieba") i Wenus ("ten, który przechodzi" lub "bóg poranka"). Wierzyli, że planety są bogami, którzy żeglują po niebiosach na łodziach zwanych barkami.
•  Pierwsze pojawienie się zodiaku, który znamy dzisiaj, miało miejsce w okresie ptolemejskim. Został namalowany na suficie kaplicy Ozyrysa na dachu świątyni Hathor w Denderze w I wieku n.e.


Armia

•  W Starym Królestwie nie było stałej armii. Wojska zostały wcielone do konkretnych wypraw, chociaż istnieją dowody na to, że dla faraona i jego rodziny zachowano straż przyboczną króla.
•  Zanim Dolny Egipt został podbity przez Hyksosów w 1674 r. p.n.e., Egipt nigdy nie toczył wojny na dużą skalę z innym krajem. Większość konfliktów była wojnami domowymi lub krótkimi kampaniami w krajach takich jak Nubia.
•  Do czasu 17 i 18 dynastii Nowego Państwa armia egipska stała się profesjonalna. W czasach budowania imperium na Bliskim Wschodzie armia nie mogła już polegać na poborowych. Wojsko stopniowo zostało zdominowane przez szlachtę, która walczyła jako woźnice i oficerowie.
•  Od tego czasu zaczęło ewoluować wiele wyspecjalizowanych jednostek. Obejmowały one od kopaczy okopów po jednostki uzbrojone w ciężkie tarany i zabójcze grupy nubijskich łuczników.
•  Faraon lub jego syn zwykle dowodzili armią. Sama armia została podzielona na korpus północny i południowy, nadzorowane przez naczelnych zastępców. Rangi były podobne do tych w armii współczesnej, w tym generałów, dowódców batalionów i poruczników.
•  Armie starożytnego Egiptu były niewielkie w porównaniu z armiami współczesnymi. W Nowym Królestwie pod dowództwem Seti I armia składała się tylko z trzech dywizji. Za Ramzesa II istniały cztery dywizje.
•  Dywizja liczyłaby kilka tysięcy ludzi - około 4000 piechoty i 1000 rydwanów. Zostały one podzielone na bataliony po 500 żołnierzy i podzielone na 250 plutonów po 50 ludzi. W ramach tych plutonów żołnierze działali w dziesięcioosobowych oddziałach.
•  Taktyka armii egipskiej polegała zwykle na marszu w dywizjach liczących około 50 ludzi w kierunku linii wroga. Liczono, że przeważy sama waga liczb. Sam faraon często brał udział w kampaniach wojennych.
•  Od czasów Starego Państwa najemnicy (żołnierze dostępni do wynajęcia) byli rekrutowani do armii egipskiej. W drugiej części Nowego Królestwa najemnicy stanowili większość sił. Zwerbowano także niewolników wraz z jeńcami wojennymi.


Aleksander Wielki

•  Aleksander Wielki urodził się w 352 r. p.n.e. w greckim państwie Macedonii. Był synem króla Filipa II i królowej Olimpii z Macedonii.
•  Filip zbudował swoją armię i podbił miasto Amfipolis w Grecji. Splądrował bogactwo tego miasta, aby szkolić żołnierzy i kupować broń, aby rozpocząć nowe najazdy na sąsiednią Tesalia i Trację.
•  W wieku 16 lat Aleksander został regentem Macedonii. Swoim przywództwem zaimponował ludności Grecji, a nawet poprowadził kawalerię w bitwie pod Cheroneą.
•  Filip został zamordowany cztery lata później, a Aleksander został mianowany władcą Grecji w wieku zaledwie 20 lat.
•  Po zjednoczeniu kilku zbuntowanych państw greckich Aleksander skupił się na walce z imperium perskim na wschodzie, dowodzonym przez króla Dariusza III. Jego rozległe ziemie obejmowały imperium egipskie.
•  W przeszłości Persja z powodzeniem najeżdżała Grecję i zajmowała terytorium. Tym razem siły Aleksandra szturmowały na wschód, wygrywając bitwę za bitwą.
•  W 333 r. p.n.e. wojska Aleksandra stoczyły bitwę pod Issus z wojskami króla Persji Dariusza III. Aleksander zwyciężył, ale perskiemu przywódcy udało się uciec.
•  Dwa lata później obaj mężczyźni ponownie starli się pod Gaugamelą we współczesnym Iraku. Ponownie Aleksander zwyciężył, ale Dariusz po raz kolejny uciekł. Został jednak schwytany i usunięty przez własnych ludzi, a Egipt został uwolniony spod panowania perskiego.
•  Po wygnaniu Persów z Egiptu Aleksander mianował się faraonem i zbudował wspaniałe nowe miasto zwane Aleksandrią. Uważa się, że jego grób tam jest, ale nie został jeszcze odkryty.


Analiza sytuacji

Pierwsza część strategicznego planu marketingowego składa się z trzech części: analizy sprzedaży, analizy konkurencji i analizy środowiska.

Analiza sprzedaży

Badanie ostatnich wyników sprzedaży i zysków, analiza rynku docelowego i szacunki sprzedaży.

Analiza kwintylowa

Podział klientów na pięć odrębnych grup i analiza każdej pod kątem rentowności.

Analiza morfologiczna

Metoda opracowywania nowych produktów, w której kluczowe atrybuty produktu są analizowane, analizowane i zmieniane (zmieniane) indywidualnie.

Analiza środowiska

Analiza środowiska, w którym działa Twoja firma, w tym technologii, przepisów rządowych, czynników ekonomicznych, analizy łańcucha dostaw i ogólnych trendów branżowych.

Analiza konkurencji

Mocne i słabe strony Twojej firmy w porównaniu z kluczowymi konkurentami i substytutami produktów.

Affordable

Jedna metoda ustalania budżetu promocyjnego, stosowana przez ponad połowę wszystkich firm i najmniej skuteczna.

Amenhotep III

•  Faraon Amenhotep III wstąpił na tron, gdy był jeszcze dzieckiem. Młody faraon nadal miał wziąć królową i poślubił dziewczynę o imieniu Tiy, córkę oficera armii.
•  Zawarł też kilka małżeństw dyplomatycznych, z Gilukhepą (księżniczką Naharin w Mezopotamii), a także z dwiema jej córkami, Izydą i Sitamuną. Tiy pozostała jednak jego pierwszą i najważniejszą królową.
•  Wczesne lata panowania Amenhotepa III naznaczone były działaniami wojskowymi, w tym kampanią w Nubii. Król zbudował później fortecę znaną jako Khaemmaat, zwróconą w stronę stolicy Nubii nad Nilem w Kermie.
•  Amenhotep miał ważne informacje zapisane w materiale pisarskim zwanym skarabeuszami. Zostały one rozesłane po Egipcie, aby nadawać wiadomości, takie jak wielkie zwycięstwa wojskowe lub udane polowania przez faraona.
•  W 25 roku swojego panowania Amenhotep rządził stabilnym i dobrze prosperującym państwem, bogatym w bogactwa pochodzące z handlu zagranicznego i kopalni złota w Wadi Hammamat i Nubii.
•  To bogactwo umożliwiło Amenhotepowi rozpoczęcie wielu prac budowlanych. Zbudowano lub przebudowano wiele świątyń. Najbardziej spektakularna renowacja miała miejsce w Karnaku, gdzie bogato odnowiono świątynię boga Amona.
•  Dwa z najbardziej imponujących posągów w starożytnym Egipcie to Kolosy Memnona, które kiedyś oznaczały wejście do świątyni pamięci w Tebach.
•  Podobnie jak wielu faraonów, Amenhotep zamówił posągi, dzięki którym wyglądał na silnego i przystojnego. Jednak dowody wskazują, że mógł być gruby w późniejszym życiu i był w stanie rządzić tylko z pomocą syna.
•  Wydaje się, że za Amenhotepa III więzy dyplomatyczne Egiptu zostały wzmocnione. Korespondencja między faraonem a przywódcami stanów Babilon, Mitanni i Arzawa została wyryta na glinianych tabliczkach i przechowywana w królewskich bibliotekach.


Aksjomat wyboru

Aksjomat wyboru jest podstawową zasadą, która jest często dodawana do listy aksjomatów używanych do zdefiniowania myślenia matematycznego. Jest używany w sposób dorozumiany w przekątnej argumentacji Cantora i wielu innych matematycznych dowodach, które obejmują założenie, że nieskończone listy mają jakieś abstrakcyjne istnienie i że można dokonać nieskończonego zestawu wyborów. Dokładniej, dowody te stwierdzają, że mając nieskończoną liczbę niepustych zbiorów zawierających więcej niż jeden element, można wybrać nieskończoną sekwencję elementów z dokładnie jednym z każdego zbioru. Niektórym wydaje się to absurdalne - nieskończoność znów podnosi niezręczną głowę - ale regułą zezwalającą na taką procedurę jest aksjomat wyboru. Można wybrać inne aksjomaty, które pozwalają, aby aksjomat wyboru pojawił się jako twierdzenie, ale niezależnie od tego, która wersja zostanie użyta, ten dodatek do podstawowego zestawu reguł logicznych jest konieczny, aby takie argumenty były dopuszczalne.


Algorytm Euklidesa

Algorytm to metoda lub przepis na rozwiązanie problemu poprzez przestrzeganie zestawu reguł. Algorytm Euklidesa jest wczesnym przykładem, sformułowanym około 300 r. p.n.e. Służy do znajdowania największego wspólnego dzielnika, GCD, dwóch liczb. Algorytmy mają fundamentalne znaczenie dla informatyki, a większość urządzeń elektronicznych wykorzystuje je do tworzenia użytecznych wyników. Najprostsza wersja algorytmu Euklidesa wykorzystuje fakt, że GCD dwóch liczb jest taki sam jak GCD mniejszej liczby i różnicy między nimi. To pozwala nam wielokrotnie usuwać większą liczbę z pary, zmniejszając rozmiar liczb, których to dotyczy, aż jedna z nich zniknie. Ostatnią liczbą niezerową jest GCD oryginalnej pary. Ta metoda może wymagać wielu powtórzeń, aby uzyskać odpowiedź. Bardziej wydajna metoda, standardowy algorytm, zastępuje większą liczbę resztą otrzymaną po podzieleniu jej przez mniejszą liczbę, aż nie będzie reszty


Aces (Advanced Composition Explorer [zaawansowany eksplorator kompozycji])

Misja NASA w celu zbadania korony słonecznej, ośrodka międzyplanetarnego, wiatru słonecznego i promieni kosmicznych. Wystrzelony w sierpniu 1997 r. I umieszczony na orbicie halo w punkcie lagrangianu L1 między Ziemią a Słońcem. Zawiera sześć spektrometrów o wysokiej rozdzielczości i trzy instrumenty monitorujące o mocy zbierania 10 do 1000 razy większej niż poprzednie lub planowane eksperymenty. Jego misją jest próbkowanie niskoenergetycznych cząstek pochodzenia słonecznego i wysokoenergetycznych cząstek galaktycznych.


Achernar

Gwiazda α Eridani u ujścia wielkiej rzeki przedstawiona na starożytnych mapach gwiazd. Jest to niebieskawo-biała gwiazda ciągu głównego, typu widmowego B3Vp i przy pozornej jasności 0,45 jest dziewiątą najjaśniejszą gwiazdą na niebie. Znajduje się w odległości 142 lat świetlnych i ma paralaksę 0,0237Prime;. Jego wielkość bezwzględna wynosi ?2,7.


Achilles

Pierwsza asteroida trojańska, którą odkrył Max Wolf w 1906 roku, oznaczała (588) Achilles. Należy do największej grupy trojanów, krążących przed Jowiszem wokół punktu lagrangianu L4. Ma szacowaną średnicę 147 km i krąży wokół Słońca w średniej odległości 5,17 AU (774 milionów km) w okresie 11,78 lat. Nachylenie wynosi 10^o, a mimośrodowość 0,15. Podobnie jak większość trojanów, Achilles jest typu D, z czerwonawym widmem odbicia wskazującym na bogatą w węgiel powierzchnię.


Achondrite

Jedna z dwóch głównych grup meteorytów kamiennych, druga to chondryty. W przeciwieństwie do chondrytów, achondryty nie mają ziaren krzemianu wielkości chondruli - i mają grubszą strukturę krystaliczną niż chondryty. Nie zawierają prawie niklu, żelaza ani siarczku. Achondryty są klasyfikowane głównie według zawartości wapnia. Głównymi odmianami bogatymi w wapń (około 5%) są eukryty i howardyty; główne typy ubogie w wapń (1% lub mniej) to bakłażany, diogenity i ureility. Howardites, eukrites i diogenites są znane jako meteoryty HED lub bazaltowe achondryty. Achondryty bazaltowe mają wszystkie cechy ziemskich skał magmowych, takich jak bazalt, które niegdyś były stopione i dlatego można je wywnioskować jako fragmenty skorupy ciała macierzystego, które uległy przynajmniej częściowemu zróżnicowaniu; głównym kandydatem jest Asteroid (4) Westa. Największą znaną pojedynczą masą achondrytyczną jest 1-tonowy fragment meteorytu Norton County (Kansas, 1948). Do tej kategorii zaliczają się również wszystkie znane księżycowe meteoryty, których skład jest zgodny z tym, że zostały wyrzucone z powierzchni Księżyca w wyniku uderzenia, oraz wszystkie meteoryty SNC, o których uważa się, że zostały wyrzucone z powierzchni Marsa.


Abul Wafa Mohammad al-Buzjani (940-97)

Urodzony w Buzjan, Nishapur (obecnie Iran), Abul Wafa rozkwitł jako matematyk i astronom w obserwatorium w Sharaf al Daula, gdzie jako pierwszy zbudował kwadrant ściany (ponad 6 m długości), aby obserwować pozycje gwiazd. Najbardziej znany z trygonometrii, przyczynił się do powstania teorii Księżyca, w której po raz pierwszy użył funkcji stycznej i wprowadził secans i cosecans. Tabele trygonometryczne, które obliczył, były 100 000 razy dokładniejsze niż tabele Ptolemeusza.


Akceleracja [Przyśpieszenie]

Szybkość zmiany prędkości. Jest to wyrażane w metrach na sekundę na sekundę (m s^-2) lub w innych równoważnych jednostkach. Zatem przyspieszenie 10 m s^-2 oznaczałoby wzrost prędkości o 10 metrów na sekundę w ciągu jednej sekundy.


Absolutne zero

Najniższa możliwa temperatura; zgodnie z kinetyczną teorią gazów jest to temperatura, w której ustaje wszelki ruch atomów i cząsteczek. Ta temperatura jest równoważna -273,16 ?C i określa zero w kelwinach, czyli absolutną skalę temperatury.


Aberracja

(1) Pozorne przemieszczenie gwiazdy z jej średniej pozycji na sferze niebieskiej spowodowane prędkością Ziemi na jej orbicie wokół Słońca. Zjawisko zostało odkryte w 1729 r. przez Jamesa Bradleya (1693-1762), który w rzeczywistości próbował zmierzyć paralaksę gwiazd. Przemieszczenie jest spowodowane połączeniem prędkości Ziemi i prędkości światła zbliżającego się do źródła. Gdyby Ziemia była nieruchoma, światło gwiazdy docierałoby z prawdziwego kierunku tego źródła, ale ruch Ziemi powoduje, że światło zbliża się z punktu, który jest nieco przesunięty w kierunku ruchu Ziemi. W ciągu roku, gdy Ziemia okrąża Słońce, gwiazda wytyczy na niebie małą elipsę wokół swojej średniej pozycji. Maksymalny promień tej elipsy (w radianach) jest równy stosunkowi prędkości Ziemi do prędkości światła (30 km s^-1: 300 000 km s^-1), czyli około 20,5 sekundy łuku. Ekscentryczność elipsy zależy od niebieskiej szerokości geograficznej gwiazdy (figura staje się okręgiem na biegunie ekliptyki i prosta na ekliptyce). Przemieszczenie spowodowane aberracją jest znacznie większe niż przemieszczenie spowodowane paralaksą (roczna paralaksa najbliższej gwiazdy wynosi 0,76 sekundy łuku) i należy to uwzględnić, zanim będzie można określić paralaksę dla gwiazdy. Podobny, choć mniejszy, efekt aberracji występuje z powodu prędkości obrotu Ziemi wokół własnej osi. Jest to znane jako aberracja dobowa.

(2) W układach optycznych, takich jak soczewki i zakrzywione lustra, aberracja odnosi się do niezdolności systemu do wytworzenia idealnego obrazu. W przeciwieństwie do zwierciadła płaskiego, które nie powoduje aberracji, soczewka lub zwierciadło zakrzywione jest niedoskonałym producentem obrazu, stając się idealnym jedynie dla promieni przechodzących przez (lub odbijających się od) jego środka równolegle do osi optycznej (linia przez środek, prostopadła do powierzchni soczewki). Główne aberracje to chromatyczna, sferyczna, koma i astygmatyzm.


Abetti, Antonio (1846-1928) i Abetti, Giorgio (1882-1982)

Antonio urodził się w San Pietro di Gorizia we Włoszech. Jako inżynier budownictwa lądowego zwrócił się ku astronomii i został dyrektorem obserwatorium w Arcetri oraz profesorem astronomii na Uniwersytecie we Florencji. Jego głównym zainteresowaniem była astronomia pozycyjna, obserwacja mniejszych planet, komet i zakrycie gwiazd. W 1874 roku obserwował przejście Wenus przez dysk Słońca za pomocą spektroskopu. Jego syn, Giorgio Abetti, był fizykiem słonecznym urodzonym w Padwie we Włoszech. Zastąpił swojego ojca jako dyrektor Obserwatorium Arcetri. W Stanach Zjednoczonych w Obserwatorium Mount Wilson zajął się fizyką Słońca i po powrocie do Włoch założył spektroheliograf w Arcetri, około 180 stopni długości geograficznej od Mount Wilson, aby uzyskać prawie 24-godzinne pokrycie zjawisk słonecznych. Odkrył promieniowy ruch gazów w plamach słonecznych (efekt Eversheda-Abettiego). Był znany jako popularyzator astronomii.


Abbe, Ernst (1840-1905)

Urodzony w Eisenach, Wielkim Księstwie Saksonii-Weimaru-Eisenach (obecnie Niemcy), Abbe został dyrektorem obserwatorium w Jenie i dyrektorem badawczym pracowni optycznej CARLZEISS w Jenie. Odkrył stan sinusowy Abbego, który opisuje soczewkę, która utworzy obraz, bez defektów śpiączki i aberracji sferycznej. Jego matematyczne omówienie zapoczątkowało współczesną naukę o optyce.


Abbott, Francis (1799-1883)

Zegarmistrz urodzony w Derby w Anglii, skazany i przetransportowany na Tasmanię w 1845 roku. Obserwacje astronomiczne prowadził w Obserwatorium Rossbank po odbyciu wyroku aż do jego zamknięcia w 1854 roku oraz w swoim prywatnym laboratorium w Hobart.


Astrofizyczne Obserwatorium Abastumani

Obserwatorium Astrofizyczne Abastumani (AbAO) - długość geograficzna, 42,83; 41,81 stopnia - zostało założone w 1932 roku. Znajduje się w Abastumani, w południowo-zachodniej części Gruzji, 250 km na zachód od stolicy Tbilisi, na szczycie góry Kanobili na wysokości 1700 m. Podstawową misją AbAO jest umożliwienie astronomom z byłego Związku Radzieckiego prowadzenia obserwacji o wysokiej jakości. Średnia liczba bezchmurnych nocy wynosi 130 rocznie, a 25% widzeń jest mniejszych niż jeden sekundnik łukowy. Obecnie w Obserwatorium pracuje około 100 osób w sześciu wydziałach i czterech laboratoriach. Głównymi obiektami Obserwatorium są teleskopy 125 cm Ritchey - Chretien i 70 cm teleskop soczewkowy. Głównymi obszarami badań są dyski akrecyjne i pulsary, astrofizyka, kosmogonia układu słonecznego, obiektywna spektroskopia pryzmatyczna, zmienne krótkookresowe o niskiej amplitudzie, zmienność AGN, fizyka słoneczna, zjawiska słoneczno-ziemskie i fizyka atmosfery.


Ålngström, Anders Jonas (1814-74)

Fizyk urodzony w Lödgö w Szwecji. Był opiekunem obserwatorium i profesorem w Uppsali, gdzie studiował ciepło, magnetyzm i optykę oraz badał widma Słońca i zórz polarnych. Jego imię upamiętnia jednostka angstremów, 10^-10 m, która służy do pomiaru długości fal światła i promieni rentgenowskich oraz separacji atomów w cząsteczkach i kryształach.


Aryjskie Indie

•  Aryjczycy byli ludem pasterskim o jasnej karnacji z południowej Rosji, przodkami zarówno Greków, jak i Indian.
•  Około 2000 r. p.n.e. naród aryjski zaczął przedzierać się przez Persję i dalej do Indii, gdzie zniszczyli cywilizacje Indusu.
•  Aryjczycy byli twardymi wojownikami, którzy kochali muzykę, taniec i wyścigi rydwanów, ale powoli adoptowali bogów drawidyjskich i osiedlali się w wioskach jako rolnicy.
•  Aryjczycy byli pierwotnie podzieleni na trzy klasy: braminów (kapłanów) na górze, Kshatriyów (wojowników) na środku i Vaisyów (kupców i rolników) na dole.
•  Kiedy osiedlili się w Indiach, Aryjczycy dodali czwartą klasę, podbitych, ciemnoskórych Drawidów, którzy stali się ich sługami.
•  Z czterech klas aryjskich rozwinął się skomplikowany system kast (klas) w dzisiejszych Indiach.
•  Aryjczycy dali India sanskryt, przodek wszystkich dzisiejszych języków Indii.
•  Sanskryt jest blisko spokrewniony z językami europejskimi, takimi jak angielski, niemiecki i łacina
•  Aryjczycy nie mieli formy pisma, ale przekazywali historię i religię ustnie w mówionych księgach wiedzy, czyli Wedach.
•  Bramini stworzyli jako Wedy pierwsze pisma hinduskie, w tym Ricj-Weda, Sama-Weda i Yajur-Weda.


Archeologia

•  Archeologia to naukowa nauka o reliktach pozostawionych przez ludzi w przeszłości, od starych kości po starożytne świątynie.
•  Większość zabytków archeologicznych jest zakopana pod ziemią lub zatopiona w morzu.
•  Zdjęcia lotnicze często pokazują miejsca do kopania. Uprawy i trawa będą rosły inaczej, jeśli gleba zostanie dotknięta zakopaną ścianą lub wypełnionym rowem.
•  Badania geofizyczne wymagają użycia wykrywaczy metali i innych sond elektronicznych do wykrywania obiektów pod ziemią.
•  Spacer po terenie polega na przechodzeniu po terenie i dokładnym skanowaniu terenu w poszukiwaniu drobnych reliktów.
•  Wykopaliska archeologiczne to bardzo żmudny proces. Kopacze muszą dołożyć ogromnej staranności, aby uniknąć pominięcia lub rozbicia maleńkich, kruchych reliktów.
•  Podczas wykopalisk archeolodzy ostrożnie przekopują się przez warstwy, odnotowując dokładnie, gdzie znaleziono każdy relikt, na wypadek, gdyby ich pozycja pomogła ujawnić historię.
•  Archeolodzy zwracają się do wielu różnych ekspertów o pomoc w interpretacji znalezisk. Na przykład naukowcy medycyny sądowej mogą pomóc w ustaleniu, jak zginął szkielet.
•  Im głębiej zakopana jest relikwia, tym prawdopodobnie będzie starsza.
•  Datowanie radiowęglowe to sposób datowania szczątków, w których żyją istoty żywe, na podstawie ich zawartości węgla. Jest to dokładne do 50 000 lat temu.
•  Datowanie argonem potasowym pomaga datować skały, w których znaleziono relikty, na podstawie zawartości potasu i argonu. W ten sposób datowano ludzkie szczątki w Afryce.


AARON

Brat MOJŻESZA w BIBLII HEBRAJSKIEJ. Według Biblii BÓG ukazał się Mojżeszowi na pustyni i wyznaczył go, aby uwolnił lud Izraela z niewoli egipskiej. Mojżesz sprzeciwiał się, że nie ma zdolności do publicznego przemawiania, więc Bóg wyznaczył jego starszego brata Aarona na swojego asystenta (Exodus 4). Aaron odegrał kluczową rolę w wywołaniu różnych plag, które ostatecznie przekonały króla Egiptu do uwolnienia zniewolonych Izraelitów (Exodus 5-12). W mniej pozytywnym tonie mówi się, że wyprodukował złotego cielca, aby ludzie mogli czcić, kiedy obawiali się, że Mojżesz zginął na Górze Synaj (Exodus 32). Tradycja głosi, że Aaron był pierwszym arcykapłanem Izraela. Grupa kapłanów związanych ze Świątynią w JEROZOLIMIE (połowa 900 do 586 p.n.e.) twierdziła, że są jego potomkami. Są znani jako Aaronides lub Aaronites.


ABORCJA I RELIGIA

Celowe niszczenie za pomocą środków medycznych płodu ludzkiego w łonie matki przed urodzeniem - wysoce kontrowersyjna kwestia etyczna dla wielu ludzi religijnych, ponieważ oznacza odebranie obecnego lub potencjalnego życia ludzkiego. Po jednej stronie są ci, którzy nazywają siebie "obrońcami życia", którzy utrzymują, że płód jest osobą, a zatem aborcja jest morderstwem. Taki pogląd oficjalnie przyjmują m.in. katolicy, wielu konserwatywnych protestantów i ortodoksi. Jednak w przeciwieństwie do KATOLICZMU RZYMSKIEGO, judaizm ortodoksyjny zezwala na aborcję, jeśli zagrożone jest życie matki. Inni, nazywając siebie "pro-choice", twierdzą, że nienarodzony płód nie jest osobą, a zatem aborcja nie jest morderstwem. Liberalni religijni wyznawcy uważają, że aborcja jest zawsze poważną decyzją moralną, ale można ją uzasadniać takimi względami, jak ratowanie życia lub zdrowia matki, czy perspektywa narodzin dziecka poważnie zdeformowanego. W przeważającej większości przypadków aborcja jako środek kontroli urodzeń, czyli przerywania niechcianej ciąży, zwykle nie cieszy się aprobatą autorytetów religijnych. Co więcej, kwestia dotyczy nie tylko tego, czy aborcja jest z natury dobra, czy zła, ale także tego, kto ma prawo decydować. Czy sama matka ma prawo decydować, czy będzie miała dziecko? A może inni - państwo, zawód lekarza, ojciec, kościół - mają prawo podjąć taką decyzję? Jest to złożona i bolesna kwestia, z którą wiele osób, religijnych i nie tylko, wciąż się zmaga.


Asyryjczycy

•  Asyryjczycy przybyli pierwotnie z doliny górnego Tygrysu wokół miast Aszur, Niniwa i Arbela.
•  2000 pne Asyria została najechana przez Amorytów. Pod rządami amoryckich królów Asyria zbudowała ogromne imperium. Król Adadnirari I nazywał siebie królem wszystkiego.
•  Stare Imperium Asyryjskie przetrwało sześć wieków, dopóki nie zostało rozbite przez jeźdźców z miejsca zwanego Mittani.
•  Król Tiglath Pileserl odbudował potęgę Asyrii przez podbój, tworząc Nowe Imperium Asyryjskie.
•  Nowe Imperium Asyryjskie osiągnęło swój szczyt pod rządami Tiglat-Pilesera III (744-727 p.n.e) i zostało ostatecznie obalone przez Medów i Babilończyków w 612 p.n.e.
•  Asyryjczycy byli bezwzględnymi wojownikami. Zapuszczali brody i walczyli łukami, żelaznymi mieczami, włóczniami i rydwanami.
•  Asyryjczycy zbudowali dobre drogi w całym swoim imperium, aby armia mogła szybko posuwać się do tłumienia kłopotów.
•  Asyryjczycy zbudowali wspaniałe pałace i miasta, takie jak Chorsabad i Nimrud.
•  Arabscy wojownicy jechali na wielbłądach do bitwy z Asyryjczykami


Armia rzymska

•  Rzym zawdzięczał swoją potęgę swojej wysoce wydajnej armii.
•  W kryzysie Rzym mógłby zebrać armię 800 000 ludzi.
•  Armia rzymska walczyła głównie na piechotę, posuwając się po ciasnych placach najeżonych włóczniami i chroniona wielkimi tarczami zwanymi scutari. Często zakładają tarcze na głowy, aby chronić je przed strzałami. Formację tę nazywano testudo lub żółwia.
•  Za czasów Republiki armia została podzielona na legiony liczące 5000 żołnierzy. Legiony składały się z 10 kohort. Kohorty składały się od stuleci z 80-100 żołnierzy.
•  Każdy legion był prowadzony przez legatu. Na czele kohorty stał tribunus militum. Centuria był kierowana przez setnika.
•  Wszyscy żołnierze rzymscy mieli krótki miecz (60 cm długości) i nosili dwie włócznie do rzucania. Nosili też zbroje - najpierw kamizelki z kolczugi i skórzany hełm; później metalowe paski na skórzanej tunice i metalowym hełmie
•  Armie rzymskie zbudowały ogromne machiny oblężnicze i katapulty zwane balistami, gdy musiały zdobyć miasto.
•  Po 1OO r. p.n.e. większość żołnierzy była profesjonalistami, którzy wstąpili do armii na całe życie. Jedzenie pochłaniało około jednej trzeciej ich zarobków.
•  Podczas szkolenia żołnierze odbywali przymusowe 30-kilometrowe marsze trzy razy w miesiącu. Poruszali się z prędkością 8 km na godzinę, niosąc bardzo ciężkie plecaki.
•  Żołnierzy chłostali za niewłaściwe zachowanie. Bunt został ukarany egzekucją jednego na dziesięciu podejrzanych. Nazywano to dziesiątkowaniem.


Anglosasi

•  Anglicy, Sasi i Jutowie byli ludami z Danii i Niemiec, które najechały Wielką Brytanię i osiedliły się tam między 45 a 600 rokiem.
•  Brytyjczycy początkowo stawiali opór, ale w 650 roku zostali zepchnięci z powrotem na zachód lub uczynieni niewolnikami.
•  Anglosasi osiedlili się w Anglii Wschodniej i Midlands, Sasi w Sussex, Essex i Wessex (Dorset i Hampshire).
•  Każde plemię miało własne królestwo, ale przez 700 większość ludzi na południu uważało się za Anglików.
•  Siedem wiodących królestw utworzyło heptarchię: Essex, Kent, Sussex, Wessex, Anglia Wschodnia, Mercia i Northumbria.
•  Jeden król był bretmldą (nadzorcą), ale królestwa rywalizowały o władzę.
•  Kiedy Ethelbert z Kentu był bretwaldą, w 597, św. Augustyn nawrócił go na chrześcijaństwo. Chrześcijaństwo szybko rozprzestrzeniło się w całej Anglii. Klasztory angielskie stały się uniwersytetami Europy. Masoni z Galii i Rzymu budowali kamienne kościoły.
•  Niektórzy Anglosasi byli rolnikami. Inni byli wojownikami, jak pokazuje ich słynny epicki poemat bohaterstwa, Beowulf.
•  W latach siedemdziesiątych duńscy najeźdźcy podbili całą Anglię oprócz Wessex. Zostały odepchnięte przez króla Alfreda, ale ataki zostały wznowione za panowania Ethelreda II (978-1016).
•  Ostatnim królem anglosaskim był syn Ethelreda, Edward Wyznawca (1042-1066).


Alfred Wielki

•  Alfred Wielki (849-899 r. n.e.) był największym z królów anglosaskich.
•  Alfred został królem Wessex w 871 roku, kiedy Duńczycy najechali wschodnią Anglię, Northumbrię i Mercję.
•  W 878 seria okrutnych duńskich ataków zmusiła Alfreda do ukrycia się na wyspie Athelney na bagnach Somerset.
•  Mówi się, że podczas ucieczki Alfred ukrył się w chacie chlewni. Był tak zmęczony, że zasnął przy ogniu, pozwalając spalić trochę ciastek. Nie zdając sobie sprawy, że jest królem, żona pasterza skarciła go.
•  W 886 roku Alfred odbił Londyn i zmusiło Duńczyków do pozostania na obszarze zwanym Danelaw.
•  Alfred budował forty, zreorganizował swoją armię, a także stworzył pierwszą marynarkę wojenną Anglii, która miała bronić się przed najazdami.
•  Alfred był mądrym i życzliwym królem, który stworzył zdrowe prawa, chronił słabych przed skorumpowanymi sędziami i stworzył prawa, aby pomóc biednym i potrzebującym.
•  Alfred był uczonym, który zachęcał do nauki. Zadekretował, że wszyscy młodzi mężczyźni powinni nauczyć się czytać po angielsku i udostępnił ważne książki w języku angielskim.

---

[ 219 ]

---